ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرلارى كوپ - اكادەميك زارقىن تايشىباي
حالىق جازۋشىسى اتانعان سابەڭ جايىندا قازاقپارات ءتىلشىسى بەلگىلى جۋرناليست، اكادەميك زارقىن تايشىبايمەن سۇحباتتاسىپ، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جايتتارعا قانىقتى.
- زارقىن اعا، بۇرىن ءسابيت مۇقانوۆتى بىلمەيتىن، ونىڭ شىعارمالارىمەن تانىس ەمەس قازاق جوق سەكىلدى كورىنەتىن. حالىقتىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى بولعان سابەڭ سوڭعى كەزدە ءوز زامانىنىڭ جازۋشىسى اتانىپ ءجۇر. بۇعان سەبەپ نە؟
- بۇرىنعى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قايتا باعالانىپ جاتقان جاعدايى بار. بۇل دا - ءومىر زاڭى، بۇعان دا قارسى كەلۋگە بولمايدى. ءبىراق ءبىز ءسابيتتى بيىل 120 -جىلدىعىندا نەگە ايتا بەرەمىز؟ بىلتىر 125 جىلدىعىندا ماعجاندى نەگە اۋزىمىزدان تاستامادىق؟ ۇرپاق جاڭارادى، ءبىز كەتەمىز، ەرتەڭ 2-3 ۇرپاق اۋىسقان كەزدە ولاردىڭ اتتارى اتالماي قالۋى دا مۇمكىن. مەن ءسابيتتى ناعىز قازاقتىڭ جازۋشىسى دەر ەدىم. اتالارىمىز ايتاتىن «اكەڭ ولسە دە، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەن ولمەسىن» دەپ. سابيتتەر دە «ءوزىم ولسەم دە وقىرماندارىم بولسىن» دەپ تىلەپ كەتكەن. ءبىز سىزدەرگە ايتامىز، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ وتىرامىز. ءسابيتتىڭ نوبەل سىيلىعى بولماسا دا، لەنين سىيلىعىن الماسا دا، ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورنى ساقتالىپ قالادى. حالىق جازۋشىسى اتاعىن بەرمەي جاتىپ، زاڭدى تۇردە حالىق جازۋشىسى دەپ تانىلعان ءسابيت مۇقانوۆ. «مەن ەشكىمنەن مىقتى دا ەمەسپىن، ارتىق تا ەمەسپىن، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆپىن» دەيتىن ءوزى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ۋاقىتى وتكەنىمەن، ول - كلاسسيك جازۋشى. ونى بۇرىنعىداي باس الماي وقىماسا دا، ءوز وقىرمانى بار، بولادى.
- ءسابيت مۇقانوۆ جايىندا ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. الايدا كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جايتتار دا بار عوي؟
- ول اۋەلدە جۇمىسشى فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە ولەڭدەرى گازەت- جۋرنال بەتىنە شىقپاي، باسىلماي، 1925 -جىلدىڭ 7-قاڭتارىندا ستاليننىڭ قابىلداۋىنا كىرەدى. كەزدەسۋدە ستالينگە جاڭا زاماندى قولدايتىنىن ايتادى.
«مەن جەتىم ەدىم، كەدەيدىڭ بالاسى ەدىم، جازۋشى بولعىم كەلەدى، ءبىراق مەنىڭ جازعاندارىم شىقپايدى. مىنا باي بالالارىنىڭ، قاراجاتى بارلاردىڭ، الاشورداشى بالالارىنىڭ شىعارمالارى عانا باسىلادى» دەپ شاعىمدانادى. ستالين «ءيا، كەلگەنىڭىز دۇرىس، ورتالىق كوميتەتتە ماعجان جۇمابايەۆ دەگەن قازاق جازۋشىسى بار. ول وسى ۇلتتىڭ بارلىق زيالىلارى تۋرالى ماعلۇمات بەرىپ وتىرادى. سوعان تاپسىرىپ، ءسىزدى جازۋشى قىلىپ شىعار دەيمىز» دەپ جازبالارىن الادى. سوندا ءسابيت مۇقانوۆ: «ماعجان جۇمابايەۆتى بىلەمىن. ول ماعان قارسى شىققان جانە مەنى دەماگوگ دەپ اتاعان، ول مەنىڭ شىعارمالارىمدى شىعارتار ما ەكەن» ، - دەيدى. بۇل - كادىمگى سونىڭ ءسوزى. ول كىتاپتا ستالينگە جالعىز باردىم دەگەن، ءبىراق نەگىزى ءابىلقايىر دوسوۆپەن بىرگە كىرىپتى. بۇل جايىندا ارحيۆ قۇجاتتارىندا بار. كەيىن ءابىلقايىر دوسوۆ «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلعان. ورىستىڭ ماكسيم گوركي، ماياكوۆسكي سياقتى اقىن- جازۋشىلارى بيلىككە جاقىن بولعاندىقتان اتاعى ءوستى. سول كەزدەگى بيلىكتىڭ ارتىقشىلىعى، حالىق اراسىندا سىيلى ادامداردى كوتەرمەلەدى.
ويتكەنى ۇكىمەت ءسوزىن، پارتيا ءسوزىن سويلەتتى. ءسابيتتىڭ مىقتىلىعى سول - حالىق اراسىنان شىعىپ، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، حالىققا جاعا بىلگەندىگىندە. شىعارمالارى جونىنەن كىشكەنە ايتىپ كەتەيىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقتىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەپ باعالايمىز. قازاقتىڭ بۇكىل تۇرمىسى، ەتنوگرافياسى، تاريحى، ءتىلى جانە مادەنيەتى ءبارى سوندا جازىلعان. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» بۇل ⅩⅩ عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى دەپ اتاۋعا بولادى.
ونىڭ ىشىندە، تاريح تا بار، قارعىس تا، بايلىق تا، كەدەيلىك تە بار. قازىر ءبىز سول شىعارمانى وقىپ وتىرىپ، سول كەزدەگى ادامداردىڭ قالاي سويلەگەنىنەن، نە كيىپ، نە جەگەنىن، جالپى قانداي قوعام بولعانىن بىلە الامىز. كوركەم شىعارما، ءومىرباياننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ول مەمۋار ەمەس، ونىڭ ىشىندەگى كەيىپكەرلەردى سول كۇيىندە كورسەتە وتىرىپ، وقىرمانعا ۇنايتىن، جارايتىن تۇردە بوياۋ قوسىپ، اسەرلەپ بەرەتىن جاعدايلارى بار نەمەسە جاعىمسىز كەيىپكەر بولسا، ونى ودان ءارى اشكەرەلەپ كورسەتەدى.
ال ەكىنشى «ءومىر مەكتەبىندە» تاريحي وقيعالارمەن جاناسپايتىن قاراما- قايشىلىقتار بار. مەن ءوزىم وسى كىتاپتى زەرتتەگەن كەزدە ونى ارحيۆپەن سالىستىرىپ، قاتەلەرىن تاپتىم. كەي وقيعالاردىڭ ۋاقىتى اۋىسىپ كەتكەن، كەيبىرىندە بولعان وقيعا بۇرمالانعان. شىعارمادا «1921 -جىلى 17-ساۋىردە اقمولا گۋبەرنيالىق سەزىنە سماعۇل سادۋاقاسوۆ قازاق ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكىلى بولىپ كەلىپ، ءسوز سويلەدى. سوسىن ول قايتا- قايتا قازاق دەي بەرگەندىكتەن، ءبىز ونى ايعايلاپ تريبۋنادان ءتۇسىرىپ جىبەردىك» دەپ جازادى ءسابيت. سول كەزدە ءسابيت 21 جاستا عانا. ونىڭ زامانداستارى بۇعان ناندى. ەكىنشى جاعداي - «احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ورىنبوردا ەلۋ جىلدىعى بولدى. سوندا الاشوردا كوسەمىنىڭ مەرەيتويى بولىپ جاتىر دەپ، 5-6 جىگىتتى ۇيىمداستىرىپ، قالتامىزعا كارتوشكا سالىپ بارىپ، ءسادۋاقاسوۆقا لاقتىردىق» دەپ جازىپتى.
شىن مانىندە ول جينالىستى باسقارىپ، وتكىزگەن ساكەن سەيفۋللين. قازاق ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى. بايانداما جاساعان سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ. وندا ۇلكەن كونتسەرت وتكەن بولاتىن. ول كونتسەرتتە زاتايەۆيچ فورتەپيانودا ويناپ، باسقارعان. مۇنىڭ ءبارى ارحيۆتە بار. ءسابيتتىڭ ءبىز بىلمەيتىن جاقتارى كوپ. مۇحتار اۋەزوۆ اۋىلدىڭ شالدارىن سويلەتىپ-اق اباي تۋرالى جازدى. ال ءسابيت مۇقانوۆ شوقان تۋرالى «اققان جۇلدىز» رومانىن جازۋ ءۇشىن ماسكەۋدىڭ تۇگەل ارحيۆىن ارالاپ شىققان. كوپتەگەن دەرەك جيناپ، وقىپ، ەڭبەكتەنگەن. ءسابيت مۇقانوۆ 1956 -جىلى قىتايعا ساپار شەگىپ، وسى ەلدىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ، ونداعى قازاقتار تۋرالى دا قالام تەربەگەن بولاتىن. سول ءۇشىن ءىسساپارىن ءبىر ايعا سوزدىرىپ، اعايىنمەن ەمەن- جارقىن اشىق اڭگىمەلەسكەن.
- ەل اراسىندا ءسابيت ماعجاندى ۇستاپ بەردى دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلادى. بۇل قانشالىقتى راس؟
- يا، ماعجاندى ۇستاتۋعا ءسابيت جازىقتى دەگەن ماسەلە كوپ ايتىلىپ ءجۇر. ومبىدا جاستاردى مۇعالىمدىككە دايىنداعان. سول كۋرستىڭ جەتەكشىسى ماعجان جۇمابايەۆ بولعان. ول ءسابيت مۇقانوۆتى مۇعالىمدىككە وقۋعا الىپ كەتكەن. 1924 -جىلى ماسكەۋدە ماعجانعا سوت بولدى. ماعجاننىڭ تاشكەنتتە شىققان ولەڭ جيناقتارى تالقىعا ءتۇسىپ، جانجال شىعادى. جارتىسى ماعجاندى جاقتاپ، جارتىسى قارسى شىققان. سول تالقىلاۋدان كەيىن ماعجان ەلگە حات جازىپ، قايتاتىنىن ايتادى.
«سەن كەلمە، سەنى ەشكىم كۇتىپ وتىرعان جوق»، دەپ ءسابيت مۇقانوۆ ولەڭ جازادى. ماعجان تەك 1927 -جىلى عانا ەلگە قايتىپ كەلەدى. سول ولەڭنەن باستاپ ءسابيت ماعجاننىڭ ارتىنا ءتۇسىپ الادى. ماعجان كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى اشىق ەشتەڭە ايتقان جوق. ءسابيت ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىن اشقان. اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىپ كەتكەنىمدەي، ستالينمەن كەزدەسكەندە دە ءسابيت مۇقانوۆ ماعجاندى جامانداعان. 1960 -جىلى 8 -شىلدەدە ماعجان اقتالدى. الايدا ءسابيت مۇقانوۆ «ماعجان رۋحاني جاعىنان اقتالعان جوق» دەپ سول كەزدە ماقالا جازدى. ءسابيت مۇقانوۆ قيىن كەزەڭدە قالىپتاستى. ەگەر ول ماعجانعا قارسى شىقپاسا، كەرەك كەزدە جاعىمپازدانباسا، ءوزى دە «حالىق جاۋى» بولىپ شىعا كەلەر مە ەدى، قايتەر ەدى...
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت، زارقىن اعا!
اۆتور: اقەركە داۋرەنبەك قىزى