ءابساتتار قاجى دەربىسالى: وتىراردان وتىز فارابي شىققان
وسى ورايدا، 2014 -جىلى شىعىستانۋشى، ءدىنتانۋشى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى جانە ف. ع. د. ، پروفەسسور ءابساتتار قاجى دەربىسالىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنادى. اتالمىش سۇحبات e-history.kz پورتالىندا جاريالانعان.
- ءسىز كاسىبي شىعىستانۋشى، اراب ءتىلىنىڭ مامانى رەتىندە فارابي مۇراسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- بىرىنشىدەن ايتار بولسام، ءال فارابي وتىراردان شىققان جالعىز عالىم ەمەس. زەرتتەي كەلە وتىرار شاھارىنان وتىزدان استام عالىم شىققانىن تاپتىم. عالىمدار اراسىندا مەرزىمدىك جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، 870 - 950 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن ءال فارابي ءبىرىنشى بولىپ تۇر.
ءال فارابي مۇسىلمان ءدىنى پايدا بولىسىمەن ءبىر-ەكى عاسىردان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن. ХІ – ХІІ عاسىرلاردان باستاپ ارى قاراي ءال فارابيلەر ۇزىلمەگەن. بۇل ءۇردىس ХVI عاسىرعا دەيىن جالعاسقان. وتىرار قالاسى فاراب دەپ اتالىپ، شاھاردان شىققان عالىمدار وزدەرىنە فارابي ەسىمىن قوسقان. زەرتتەي كەلە مەن ۇلى ويشىلدان ءۇش جىلدان كەيىن ءومىر سۇرگەن ءال فارابي ات تۇركىستاني ءال يقاني دەگەن كىسىنىڭ شىعارماسىن تاۋىپ، تراكتاتتارىن اراب تىلىنەن قازاقشاعا اۋداردىم. بۇل جايىندا مونوگرافيام جارىق كوردى.
قازىر بۇل مالىمەتتەردى قازۇۋ رەكتورىنا تابىستاماقپىن. وتكەن عاسىردىڭ 60 - 80 -جىلدارى ءابۋ ناسىر ءال فارابيدىڭ جەتى-سەگىز تراكتاتى جارىق كورسە ءبىز، «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى اياسىندا تۇركيا كىتاپحانالارىنان ونىڭ جەتپىس سەگىزگە جۋىق تراكتاتىن الىپ كەلدىك. سەگىز تراكتاتى وسىعان دەيىن جارىق كورسە ونىڭ جەتپىسكە جۋىق شىعارماسى شاڭ باسىپ بەلگىسىز بولىپ كەلگەن.
- ءسىز اتالعان مالىمەتتەردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارىن «قازاقستان تاريحى» پورتالىنا وقىرماندار قولدانىسىنا بەرە الاسىز با؟
- البەتتە. سىزدەر ءبىزدىڭ ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنا كەلىڭىزدەر، ارمەن قاراي اقىلداسا وتىرىپ، بىرىگىپ جۇمىس جاسايتىن بولامىز. ينستيتۋتقا كەلىڭىزدەر، سوسىن بىرىگە وتىرىپ ارمەن قاراي جۇمىس جاسايىق.
- كەلەسى ساۋالعا كوشسەك، ءال فارابيدىڭ شىعۋ تەگى مەن ۇلتىنا قاتىستى ءبىراز عىلىمي پىكىرتالاستار تۋىنداعان بولاتىن. كورشىلەس وزبەك عالىمدارى ۇلتى وزبەك دەگەن تۇجىرىمداما ۇسىندى؟ ءسىزدىڭ عىلىمي پىكىرىڭىز قانداي؟
- جاقسى ادامعا ءارقاشاندا تالاس بولادى. كەزىندە ماسكەۋدەگى كسرو عا شىعىس تانۋ ينستيتۋتىن ۇلتى تاجىك اكادەميك ب. گ. گافۋروۆ دەيتىن كىسى ۇزاق جىلدار باسقاردى. جەتپىسىنشى جىلدارى ءال فارابيدى تانىپ بىلە باستاعان كەزدەن باستاپ، عالىم ەڭبەكتەرى وزبەكتىڭ دە، تاجىكتىڭ دە ادەبيەتتەرىندە جارىق كورە باستادى. ال ءال فارابي تەگىنە قاتىستى سۇراقتىڭ نۇكتەسىن ب. گافۋروۆ قويدى. ءال فارابيدىڭ «فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى» جارىق كورگەن كەزدە ول كىسى العى ءسوزدى «ءال فارابي تۇركى تەكتى عالىم. ول قازاقستانداعى وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىنداعى وتىرار قالاسىنان شىققان تۇلعا» دەپ جازدى. قازاق جەرىنەن شىققان دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى ايعاقتاپ تۇر ەمەس پە؟
- قورىتىندى ساۋالىمىزعا كوشسەك، «مادەني مۇرا» جانە «حالىق تاريح تولقىنىندا» بادارلاماسى بويىنشا ءسىز باسقاراتىن شىعىس تانۋ ينستيتۋتى ءال فارابي مۇراسى بويىنشا قانداي ءىس- شارالار اتقارۋدا؟
- شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىنان اقپارات ورتالىعى قۇرىلدى. ورتالىق جوسپارلار جاساپ، فارابي اتانعان بارلىق عالىمداردى زەرتتەۋ ۇستىندە. جالپى ءال فارابي عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتىعان تۇلعا. سوندىقتان دا قاز ۇ ۋ عالىم ەسىمى بەرىلىپ وتىر. قالعان ءال فارابيلەر تەك قانا ءبىر عىلىم سالاسىمەن اينالىسقان. مەن تاپقان ەكىنشى ءال فارابي ءابۋ ناسىردان كەيىنگى اتاقتى عالىم بولعان. ونىڭ كىتاپتارىنىڭ ءبىر پاراسى ا ق ش پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىندە باسىلىپ شىقتى. زەرتتەي كەلسەك، باسقا دا بەلگىسىز ءال فارابيلەردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. قورعاس اۋدانىنىڭ سولتۇستىك - شىعىسىندا المالىق دەگەن قالا بولعان.
سول قالانىڭ تۋماسى جامال قارشى(موڭعول تىلىنەن اۋدارعاندا - پاتشا سارايى دەگەن ءسوز) دەگەن كىسى Ⅺ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ءال فارابيدىڭ 7 توم ەڭبەگىن پارسى تىلىنە اۋدارعان. 700 بەت كىتاپ ەتىپ باستىرعان، بۇل ەڭبەك بەرتىن كەلە بەيرۋتتە جارىق كوردى. اتالعان ەڭبەكتى كايردەن تاۋىپ كەلدىم، قازىرگى كەزدە بۇل مەندەگى جەكە كىتاپحانادا تۇر. بابامىزدىڭ ءوزى اراب تىلىندە جازعان. ەندىگى مىندەت وسى ەڭبەكتەردى ارى قاراي زەرتتەۋ.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!