قىتاي توراعاسىمەن بىرگە «دۋدارايدى» ايتقان قازاق ءانشىسى
سول ايتقانداي اسپانىندا ءانى اۋەلەگەن، كول- كوسىر قازىنالى ولكەنىڭ ءبىر پۇشپاعى قىتاي جەرىندە جاتىر. قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان رۋحاني اسىل مۇرالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر ماقتانىپ ايتاتىن، ۇلتتىڭ بەگزات بولمىسىن ايگىلەيتىن، ورەلى مادەنيەتىنىڭ ءبىرى - ءان ونەرى. قازاق بار جەردە سول حالىقتىڭ قازىنالى جادىگەرىن دامىتىپ، جالعاستىراتىن مۇراگەر ۇرپاقتىڭ دا بولاتىنى داۋسىز. مىنە سونداي ونەرلى ازاماتتىڭ ءبىرى - قىتاي ەلىندە ءومىر سۇرگەن قانداسىمىز، دارا داۋىس يەسى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1- دارەجەلى ءانشىسى نازار سىمايىل ۇلى.
ول قىتاي ەلىندە جانە باسقادا شەت مەملەكەتتەر ساحناسىندا قازاق اندەرىن اۋەلەتە شىرقاپ، تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان بۇلبۇل كومەي ءانشى. وكىنىشتىسى وسى ءبىر قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى ونەردەگى ءورىسى كەڭىپ، كەمەلىنە كەلگەن شاعىندا مەزگىلسىز دۇنيەدەن ءوتتى. ايتسە دە ەلى قادىرلەگەن ونەرلى ازاماتتىڭ ارتىندا حالىق كوڭىلىنە مەدەۋ بولاتىن، ساعىنا تىڭدايتىن اسەم اۋەندى اندەرى، ونەر جولىنداعى جەمىستى جەتىستىكتەرى، قىزىقتى ءومىر كەشۋلەرىنىڭ ەستەلىكتەرى قالدى.
نازار سىمايىل ۇلى - 1959 -جىلى ق ح ر، شىنجاڭ ولكەسى، قۇمىل ايماعىنىڭ باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۋعان. نازاردىڭ اناسى ءنۇرباتي دە اۋىل اراسىندا انشىلىگىمەن جۇرتقا تانىلعان ونەرلى ادام ەكەن. سول انا سۇتىمەن، بەسىك جىرىمەن دارىعان انشىلىك ونەر نازاردى جاس كەزىنەن ەل الدىنا شىعارىپ، «بالا ءانشى» اتاندىرادى. ال نازاردىڭ اعاسى نياز سىمايىل ۇلى دا اۋدان، ايماققا بەلگىلى ءانشى بولعان. اعاسى نازاردىڭ ءان ونەرىنە دەگەن ىنتاسىن كورگەننەن كەيىن وعان جولىن بەرىپ، ءوزى اتا- اناسىنا كومەكتەسىپ اۋىلدا قالادى. وسىلايشا نازار ەرەكشە تالانتىمەن مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ- اق، 16 جاسىندا قۇمىل ايماعىنىڭ ءان- بي انسامبلىنە جۇمىسقا تۇرادى. وسىدان باستاپ ءانشىنىڭ دارا جولى، تولاعاي تابىستى ونەر ساپارى باستالادى.
نازار سىمايىل ۇلى ءبىر جولى ءۇرىمجى قالاسىندا وتكەن ءان بايقاۋعا قاتىناسىپ، ساحنادا «اۋىلىڭ سەنىڭ ىرگەلى» اتتى حالىق ءانىن ورىنداپ تۇرعانىندا شانحايدان كەلگەن مامانداردىڭ كوزىنە تۇسەدى. ولار اسىلىندە، قىتايداعى تانىمالى وقۋ ورنى شانحاي ونەر ينستيتۋتىنا شىڭجاڭنان ستۋدەنت قابىلداۋعا كەلگەن وقىتۋشىلار ەكەن. سول جولى نازارعا كەزىككەن ماماندار ونىڭ ءان ورىنداۋ شەبەرلىگىن، وزگەشە اسقاق داۋسىن جوعارى باعالاپ، وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سىناق تاپسىرۋىن سۇرايدى. مەجەلى كۇنى ءۇرىمجى قالاسىنداعى ولار ايتقان جەرگە بارىپ، شىعارماشىلىق سىناق تاپسىرعان نازار ەمتيحاننان سۇرىنبەي ءوتىپ، وقۋ ورنىنا جولداما الادى. وسىلايشا، 1980-1984- جىلدارى شانحاي ونەر ينستيتۋتىندا كاسىپتىك ءبىلىم الىپ، ونەر ورەسى كەمەلدەنىپ، شىڭدالىپ تۋعان ەلىنىڭ ورتاسىنا قايتىپ كەلەدى. 1984 - جىلدان باستاپ شىڭجاڭ ءان- بي ترۋپپاسىنىڭ جەكە اكتەرى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ءانشى شىڭجاڭ تەلەارناسىنىڭ «جۇلدىزدى ءسات، سول ءبىر اۋەن» باعدارلاماسىنا سۇحبات بەرگەن كەزىندە وسى ءبىر ءومىرىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭىن ەسكە الادى.
«مەن شانحاي ونەر ينستيتۋتىنا وقۋعا قابىلدانىپ تۇرىپ، بارا الماي قالا جازدادىم. ەندى ويلاسام بۇل ءبىر كۇلكىلى جاعداي بولعان ەكەن. شانحايدان كەلگەن ماماندار مەنىڭ اندەرىمدى تىڭداپ، سەنىڭ داۋسىڭدا ءوز ۇلتىڭا ءتان ەرەكشە تەمبر بار دەپ ماقتاپ، وقۋعا قابىلداناتىنىمدى ايتتى. سودان كوپ ۇزاماي ماعان شانحايدان وقۋعا شاقىرۋ قاعازى كەلدى. ول ۋاقىتتاردا بۇنداي مىقتى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ وقۋ سيرەك كەزدەسەدى. تىپتەن سونداعى قازاق ۇلتى ءۇشىن دە، مەنىڭ سول جەردەن ءبىلىم الۋىم ۇلكەن مەرەي ەدى. تالەيىم جانىپ وقۋعا قابىلدانىپ تۇرسام، قۇمىل ايماعىنداعى جۇمىس ورنىم جىبەرگىسى كەلمەيدى. ال مەنىڭ وقۋعا بارعىم كەلەدى. سودان قىتايدىڭ حالىق ءارتىسى كامال قۋانىش قىزىنىڭ كومەگىمەن، بىلىكتى باسشى ءجانابىل سماعۇل ۇلىنىڭ قابىلداۋىنا باردىم. باسشى اعامىزعا ءبىلىم الۋىما جاسالىپ جاتقان كەدەرگىنى ايتتىم. ول كىسى بىردەن، كوز الدىمدا وبلىس اكىمىنە تەلەفون سوعىپ، نازارعا جۇمىسىنان ەڭبەكاقىسىن الا ءجۇرىپ، شانحايدان وقۋىنا جاعداي جاساپ بەرىڭدەر دەپ ارنايى نۇسقاۋ بەردى. مىنە مەنىڭ وقۋعا ءتۇسۋىمنىڭ ءوزى ءبىر قىزىقتى حيكايا بولدى...»، - دەيدى ءانشى.
قازاقتىڭ كيەلى ءان ونەرىن جانىنا سەرىك ەتكەن دارىندى ءانشى 1984 -جىلى شىنجاڭ ولكەسىندە وتكەن «تيان- شان داۋىسى» اتتى ونەر فەستيۆالىنە قاتىناسىپ، باس جۇلدەنى جەڭىپ السا، 1985 -جىلى رەسپۋبليكالىق «اسەم اۋەن» بايقاۋىندا II ورىندى ەنشىلەيدى. 1987 -جىلى قىتايداعى سولتۇستىك باتىستاعى 5 ولكەنىڭ «بۇلبۇل كومەي» اتتى حالىق اندەرى بايقاۋىندا باس جۇلدەنى قانجىعالايدى. سونداي- اق، بۇدان باسقادا كوپتەگەن ونەر بايگەسىنە قاتىسىپ سان مارتە جۇلدەگەر اتانىپ، ماراپاتتالعان ەكەن. سونىمەن بىرگە ونەر كوگىندە ەركىن قانات قاققان سايىپقىران ءانشى نازار سىمايىل ۇلى قىتاي ساحناسىن عانا باعىندىرىپ قويماي، جاپونيا، سينگاپۋر، مالايزيا، تۇركيا سەكىلدى ەلدەرگە دە ونەر ساپارىمەن بارىپ، قازاق حالقىنىڭ اۋەزدى اندەرىن ءوزىنىڭ ەرەكشە اسقاق ۇنىمەن الەم حالىقتارىنا تىڭداتىپ، ناسيحاتتاعان.
نازاردىڭ ءان قورجىنىندا «اۋىلىڭ سەنىڭ ىرگەلى»، «بيپىل»، «اعاجاي التاي»، «نازقوڭىر»، «مارجان قىز» سەكىلدى حالىق اندەرى مەن ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنا ارنالىپ جازىلعان «كورىكتى باركول»، «باركولىم باق مەكەنىم» سەكىلدى كوپتەگەن اندەر بولدى. ول وسى اندەردىڭ بارلىعىن حالىق جۇرەگىنە جەتكىزە ايتىپ، دارا داۋىسىمەن ءان سۇيەر قاۋىمنىڭ كوڭىل قالاۋىن تابا ءبىلدى. سونداي- اق، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1- دارەجەلى كومپوزيتورى، پروفەسسور باعدات ەستەمەس ونەردەگى ارىپتەس دوسى نازار سىمايىل ۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى، ازاماتتىق بيىك بولمىسى تۋرالى تەلەارناداعى سۇحباتىندا ءوز باعاسىن بەرگەن.
«نازار سىمايىل ۇلى - حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن ونەر ادامىنا ءتان ازاماتتىق بولمىسىن بيىك ۇستاعان تۇلعا. ونەردى ەرەكشە قادىرلەپ، قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، كىسىلىگى مەن كىشىلىگى ساي، قازىرگى انشىلەرگە ۇلگى- ونەگە بولاتىن ازامات. ول - ونەردەگى ارىپتەسىم ءارى دوسىم بولدى. قاشان كورسەڭ كۇلىپ، جارقىراپ، جايدارى جۇرەتىن جىگىت ەدى. كەزىگە قالساڭ ونەر توڭىرەگىندە اڭگىمە باستاپ، كەڭەسىن ايتىپ، ءوزى دە سەنىڭ پىكىرىڭدى بىلگىسى كەلىپ تۇراتىن. كوزى تىرىسىندە نازاردىڭ انشىلىك ونەرىن دە تولىق باعالاي الماعان سەكىلدىمىز. كۇردەلى كەيبىر دىبىستاردى ەشقانداي بوگەۋسىز ەركىن ايتا الاتىن، دياپازونى كەڭ، داۋىس قۋاتى ۇلكەن، دىبىسقا كۇشى ەركىن جەتەتىن ءانشى ەدى. تىپتەن جوعارى دىبىستان كەيىندە كومەكەيىنەن الىدە تولقىنداپ ۇرىپ تۇرعان ەكپىندى اڭعاراسىڭ. وسىنداي ارىنى باسىلماي تۇراتىن داۋىس كوپ انشىدەن كەزىگە بەرمەيدى. نازار سىمايىل ۇلىن جاراتىلىستىڭ، تابيعاتتىڭ حالقىمىزعا بەرگەن سىيى دەپ قاراۋىمىز كەرەك»، - دەيدى پروفەسسور باعدات ەستەمەس.
ونەر يەسىنە قاتىستى ەل ەسىندە قالعان ەرەكشە وقيعانىڭ تاعى ءبىرى، قازاق ءانىنىڭ بيىك مارتەبەسىن كورسەتكەن قىتايدىڭ سول ۋاقىتتاعى ءتوراعاسى جياڭ زىمينمەن بىرگە قازاقتىڭ حالىق ءانى «دۋدارايدى» اسقاقتاتا شىراقاۋى بولدى. بۇل وقيعا تۋرالى ءانشى بەيجىڭدەگى قازاق راديوسىنىڭ «ءان- دومبىرا» باعدارلاماسىنا بەرگەن سۇحباتىندا بىلايشا ەسكە الادى.
«1999 -جىلى ق ح ر ءتوراعاسى جياڭ زىمين شىنجاڭ ولكەسىنە جۇمىس ساپارىمەن كەلدى. ءتوراعانىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە بايلانىستى ءۇرىمجى قالاسىندا ۇلكەن كونتسەرت ۇيىمداستىرىلدى. مەن سول ونەر كەشىندە «دۋداراي» ءانىن ورىنداپ شىقتىم. بۇل ءاندى تاڭداۋ سەبەبىم مەملەكەت باسشىسى وسى ءاندى جاقسى كورەدى دەپ ەستۋشى ەدىم. سول جولى مەن ءانىمدى ايتىپ بولا بەرگەندە، ۇلكەن كىسى قولىن كوتەردى، كوپشىلىك تىم- تىرىس بولا قالدى. ەندى ءبىر ساتتە اقىرىن ورنىنان كوتەرىلىپ ساحناعا قاراي كەلە جاتتى. مەن وزىمدە ابدىراپ قالدىم، ول كىسى ساحاناعا شىعادى دەپ ويلاماعان ەدىم. ءتوراعا كەلىپ قولىمدى الىپ، امانداسىپ، ءاندى جاقسى ايتقانىمدى القاپ، ءوزىنىڭ بۇل ءاندى جاس كەزىندە ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە ۇيرەنگەنىن جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەرەكشە جاقسى كورەتىنىن ايتتى. وسىدان كەيىن ءاندى بىرلىكتە قايتادان ورىنداپ شىعايىق دەپ ۇسىنىس ايتىپ، «دۋداراي» ءانىن قايتا باستاپ ايتتىق. ول كىسى ساحنادا انگە جان- تانىمەن بەرىلىپ، وتە كوڭىلدى بولدى. سول ۋاقىتتا شىنجاڭنىڭ ۇكىمەت ءتوراعاسى تەمىر داۋامات باستاعان باسشىلار مەن انشىلەر دە ساحناعا شىعىپ انگە قوسىلدى. ەرتەسىندە رەسپۋبليكاداعى بارلىق گازەتتەر مەن تەلەارنالار بۇل ەرەكشە وقيعا تۋرالى جارىسا حابار تاراتقانىنا كۋا بولدىق...»، - دەپ ەسكە الادى نازار سىمايىل ۇلى.
ونەردەگى ەرەن ەڭبەگىمەن، ەل مويىنداعان تالانتىنىڭ ارقاسىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1- دارەجەلى ءانشىسى اتاعىن العان نازار سىمايىل ۇلى ومىردە وتە قاراپايىم، كوپشىل، اقكوڭىل ادام بولعان ەكەن. بۇل تۋرالى جەڭىس ىرىسحان ۇلى «تاۋسىلمايتىن جىر- ءانى، كۇن تاۋىنىڭ قىرانى» اتتى ماقالاسىندا ءانشىنىڭ بالاداي اڭقاۋ، قاپىسىز كوڭىلىن ەل اۋىزىنداعى اڭىزداي ءبىر اڭگىمەمەن انىق اڭعارتادى.
«... ول كىسىنىڭ اقكوڭىلدىلىگى سونشالىق، ىقىلاسى تۇسكەندە قاسىنداعى ادامنىڭ مويىنىنان قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەپ توقتاتپايتىن ەدى. جاسى كىشىنىڭ بارلىعىن «قارعام» دەپ سويلەيتىن. ەرتەرەكتە نازار اعا ايەلىمەن بىرگە ءۇرىمجىنىڭ كوشەسىندە، ماڭىزدى ءبىر شارۋاسىنا تەلەفونمەن سويلەسىپ كەلە جاتقاندا قولىنان تەلەفونىن ۇرىلار جۇلىپ الىپ قاشا جونەلەدى. سوندا نازار اعا ۇرىعا: «ءاي، قارعام- اۋ، مەن سويلەسىپ بولىپ الايىنشى؟!» دەپتى ايعايلاپ. ۇرىعا دەيىن «قارعام» دەگەن كىسىنىڭ كوڭىلىندە نە كىر بولسىن؟ ەشكىمدى رەنجىتپەيتىن، ەشكىمگە رەنجىمەيتىن كىسى ەدى»، - دەپ جازادى جەڭىس ىرىسحان ۇلى.
مىنە وسىنداي ونەرىنە جۇرتى ءتانتى بولىپ قادىرلەگەن، حالقىنىڭ اياۋلى ءانشى ازاماتى 2012-جىلى ەردىڭ جاسى 50 دەن اسقان شاعىندا مەزگىلسىز جەتكەن اجالدان كوز جۇمادى.
اۆتور: باقىتجول كاكەش