الەمدى ۇلكەن عىلىم-تەحنيكالىق توڭكەرىس كۇتىپ تۇر - ىقىلاس ورازباي ۇلى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قىتايداعى قالىڭ قانداستار اراسىنان ەڭبەگىمەن ەلەنىپ، جۇرتتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنىپ جۇرگەندەر از ەمەس.

وسىلايشا كوزگە ءتۇسىپ، جاستاردى عىلىم-بىلىمگە، كاسىپكەرلىككە شاقىرىپ، بولاشاقتارىنا باعىت- باعدار بەرىپ كەلگەن بىلىكتى ۇستاز، تابىستى كاسىپكەر، IT سالاسىنىڭ ۇزدىك مامانى، فوتوگراف، اقىن ىقىلاس ورازباي ۇلى.

ىقىلاس ورازباي ۇلى 1983-جىلى قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول «تۇران» كومپيۋتەر وقىتۋ ورتالعىن قۇرۋشى، فوتوونەر سالاسىندا تۇڭعىش اينالىمعا ەنگەن «كۋا بول» ماركاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. شىڭجاڭنىڭ 35 قالاسىندا «كۋا بول» فوتوسۋرەت ورتالىقتارى جۇمىس جاسايدى. بۇگىنگە دەيىن 40 مىڭعا جۋىق شاكىرت تاربيەلەگەن. «قۇسىني عالام» جىر جيناعىنىڭ اۆتورى. دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي وتكىزىلگەن حالىقارالىق جىر ءمۇشايراسىنىڭ باس جۇلدەگەرى.

- ىقىلاس ورازباي ۇلى، «جىگىتكە جەتى ونەردە از» دەيدى. دەسە ءارتۇرلى سالاعا بەت بۇرۋعا قالاي ۋاقىت تاباسىز؟

- «مينۋتپەن ساناسساڭ بارىنە ۇلگىرەسىڭ» دەگەن ءپالساپانى كوپ قايتالايتىن اداممىن. ءار كۇنى تاڭمەن بىرگە تۇرىپ شەت ءتىلىن ۇيرەنەمىن، پروگرامميستىك قابىلەتىمدى جەتىلدىرىپ، IT سالاسىنداعى جاڭالىقتاردى قارايمىن. ءبىزدىڭ ەلدە نەگىزىنەن ساعات 10 دى كورسەتكەندە عانا تىرشىلىك باستالىپ، ساسكە تۇسكە دەيىن قىزۋ تىرشىلىك سونشالىقتى بولمايدى. ءدال سول كەزگە دەيىن مەن كۇندەلىكتى ءبىلىم جيناۋ نورمامدى ورىندايمىن دا، سوسىن كومپانيامىزدىڭ ۇلكەندى ـ كىشلى جۇمىستارىنا جۇگىرەمىن. ۇيرەنەمىن دەگەن جانعا قازىر ءبارى قولايلى عوي. تەلەفون ارقىلى ءبارىن دە اتقارۋعا بولادى، ەڭ اقىرى قىرۋار ءبىلىم دە سول تەلەفون ارقىلى دا الۋعا بولادى.

- قاي سالا وزىڭە ەڭ جاقىن؟

- سوڭعى ونجىلدىقتار ىشىندە قازاق اراسىندا باسقاسىنان بۇرىن ءبىر عانا سالا قاتتى دامىدى، ول ـ توي بيزنەسى. سول سالادا 10 جىلعا تارتا جۇمىس جاساپ، شىڭجاڭنىڭ 35 قالاسىندا «كۋا بول» اتتى فوتوسۋرەت ورتالىقتارىن اشتىم. ءاربىر ورتالىقتا 5-10 ادامنان جۇمىسپەن قامتىلدى. ءوزىڭ ايتقانداي «ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ» تۇرمىستىڭ ايداۋىمەن ءتۇرلى سالالاردا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەنىم شىندىق. ۋنيۆەرسيتەت ەسىگىن ادەبيەتپەن اشىپ، قوعام ەسىگىنە كاسىپكەرلىكپەن قادام تاستادىق. ەلىمىز قالاي بولسا، بوركىمىز دە سولاي بولدى.

وزىمە ەڭ جاقىن سالا دەپ ءبىلىم سالاسىن ايتار ەدىم. ءبىلىم سالاسى دامىماي باسقا سالالاردىڭ شامى جانىپ، شاڭىراعى بيىكتەمەسى شىندىق.

- قازاق «ءار نارسەنىڭ قايىرى بار» دەپ جاتادى. كوروناۆيرۋس ىقپالىنان بولعان الەمدىك داعدارىستىڭ قانداي «قايىرى» بار دەپ ويلايسىز؟

- جالپى كوروناۆيرۋس الەمدىك ەكونوميكاعا ۇلكەن سوققى بەرگەنى راس. دەگەنمەن بۇل داعدارىس ادامزاتقا جاڭا جول ىزدەۋگە ىنتالاندىردى. اسىرەسە جاساندى زەردە (جاساندى ينتەللەكت) سالاسى جاقسى جاڭالىقتارىمەن ەرەكشەلەندى. مىسالى پاندەميا قارساڭىندا شوپىرسىز جۇرەتىن ماشينالار قولدانىسقا ەندى، تاماق تاسيتىن دروندار پايدا بولدى، قاشىقتان دەنە تەمپەراتۋراسىن ولشەيتىن قۇرالدار ويلاپ تابىلدى. سونىمەن بىرگە الىستان ەمدەۋ، ونلاين وقىتۋ سالاسى دامىدى. جالپى تاريحقا قاراساق كەزىندەگى حالىقتى قىناداي قىرعان وبالاردان كەيىن مەديتسينا بىرتىندەپ دامىدى، عىلىم مەن تەحنيكا ورىستەدى، ونەركاسىپ توڭكەرىستەرى تۋدى. تاريح قايتالانىپ وتىراتىنى سەكىلدى، بۇل اۋرۋ بۇگىنگى الەمگە ۇلكەن عىلىم- تەحنيكالىق توڭكەرىس اكەلەدى دەپ ويلايمىن. بۇكىل الەمدەگى وزىق ەلدەردىڭ ءبارى قازىر عالىمداردىڭ جاعدايىن جاساپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ تا عىلىم- ءبىلىم سالاسىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، «ءبىز عىلىمسىز ەلىمىزدىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتە المايمىز» دەگەن بولاتىن. مەن بۇل داعدارىستىڭ سوڭىندا ۇلكەن وڭ وزگەرىس كۇتىپ تۇر دەپ ويلايمىن.

- كارانتين بىزگە نە بەردى؟ قازاق جاستارىنا قانداي وزگەرىس كەرەك؟

- كارانتين قازاق ەلىنە دە كوپتەگەن جاڭا وزگەرىستەر اكەلگەن سەكىلدى. بىزدە اقساپ تۇرعان ينتەرنەت ساۋدانىڭ دا كۇرت دامىعانىن كورىپ وتىرمىز. كارانتين كەزىندە مەن دە ينتەرنەت ساۋداسىنا كوپ جۇگىندىم. بۇرىنعىعا قاراعاندا تاسىمالداۋ جىلدامدىعى تەزدەگەنىن بايقادىم. ينتەرنەت ساۋداسى ءۇشىن بىرىنشىدەن قالا، وبلىسارالىق جولداردىڭ ىركىلىكسىز بولۋى دا ماڭىزدى. ەكىنشىدەن، تۇتىنۋ داعدىسى قالىپتاسۋى كەرەك. كارانتين كەزىندە ۇيدە وتىرىپ كافەدەن ءتۇرلى تاعامداردى تاپسىرىس بەرەتىن ادامداردىڭ دا سانى كوبەيگەن. دەمەك كارانتيىن ءبىزدى ينتەرنەتتىڭ ۆيرتۋالدى الەمىنە ەنگىزىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەندى وسى ورايدا حالىقتىڭ قاجەتىن تۇسىنە بىلگەن تالانتتى جاستارىمىزدىڭ اراسىنان جاڭا ميلليونەرلەر شىعاتىنىنا سەنەمىن. كاسىپكەرلىكتەگى وراي، ياعني كاسىپكەرلىكتەگى شانس دەگەنىمىز ادامداردىڭ تۇتىنۋ كوزقاراسى مەن داعدىسىنىڭ وزگەرىسىن ءدوپ باسۋى عوي.

- بۇل پاندەميا بۇگىنگى دامىعان الەمنىڭ قانداي ءالسىز تۇستارىن كورسەتىپ بەردى؟

- ادامزاتتىڭ ەڭ مىقتى جەتىستىگىنىڭ ءبىرى ۋربانيزاتسيا، قالالىق وركەنيەت دەپ كەلگەن ەدىك، كوروناۆيرۋس ءبىزدىڭ سول تۇسىنگىمىزدىڭ كەرەمەتتەي دۇرىس ەمەستىگىن دالەلدەدى. جىلدار بويى قۇلشىنىپ قالادان العان قوس اۋىزدى پاتەرىن قالا ماڭايىنداعى، ءتىپتى اۋىلداعى جەر ۇيگە الماستىرا سالعانداردى دا كوردىك.

عالىمداردىڭ تۇجىرىمىن وڭ جاعىنان دا، سول جاعىنان دا تەرىستەپ توقتاماعان تۇرلاۋسىز ۆيرۋس تىرشىلىك الەمىندە ءبىزدىڭ اقىلىمىز جەتە بەرمەيتىن تىلسىمنىڭ جاتقانىن دالەلدەپ بەردى. بۇكىل ادامزات ماكرو عالام كەڭىستىگىمەن قاتار ميكرو جاراتىلىستى دا ىشكەرلەي زەرتتەۋىنە تۋرا كەلدى.

ادامزات قوعامىنداعى ەڭ ءىرى ىلگەرلەۋلەر ءار رەتكى تاريحي جۇعىمتال- جۇقپالى اۋىرۋلاردان كەيىن بولعان. ەگەر وتار- وتار قويعا ۇزاق ۋاقىت بويى قاسقىر تيمەسە ول مال دا ىندەتكە ۇشىراعىش، بويكۇيەز، دىمكاس بولىپ قالادى ەكەن. سول ادامزات قوعامىنداعى ءبىر عاسىرعا تاياۋ جالعاسقان تىنىشتىق، وعان قوسىلعان «تابيعاتتى بويسىندىرامىن» دەگەن مەنمەندىكتىڭ سوڭى وسىعان اكەلدى- ءاۋ دەپ ويلايمىن…

- بيىل بارلىق مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندارى ونلاين وقۋ ۇردىسىنە كوشتى. ال ءسىزدىڭ ونلاين ساباق بەرىپ كەلە جاتقانىڭىزعا 10 جىلداي بولىپ قالعان ەكەن. جالپى ءبىزدىڭ مەكتەپتەر ونلاين وقۋعا قانشالىق دايىن بولدى دەپ ويلايسىز؟

- شىنى كەرەك، وقۋشىلاردىڭ باسىم كوبىندە كومپيۋتەر بولعان جوق، مۇعالىمدەردىڭ ءبىرازىندا دەنى دۇرىس قۋاتتى سمارتفون بولمادى. ال اۋىلداردىڭ بارلىعىندا ينتەرنەت سايراپ تۇر دەپ ەشكىم ايتا المايدى. جالپى ونلاين وقىتۋعا تەك مەكتەپتەر عانا ەمەس، بۇكىل قوعام دايىن بولماي شىقتى. ينتەرنەتى جوق اۋىلدا قايداعى ونلاين وقۋ. ءوز باسىما كەلسەم، ونلاين وقىتۋ ءار مەكتەپ ءۇشىن ۇلكەن برەند قالىپتاستىراتىن مۇمكىندىك دەپ قارايمىن. ەگەر ءار مەكتەپ ءوز «برەندىن» سايلاي السا، جەتىلدىرە السا، ەڭ مىقتى ۇستازدارعا ەڭ جاقسى شارت قويىلىپ، جاعداي جاسالسا، وندا ساباق ساپاسى كۇرت جوعارلايتىن ەدى. مەن 10 جىل بويى ينتەرنەت ارقىلى ساباق بەرىپ كەلەمىن، ءار رەت وتكەن ساباقتارىمدى جاڭالايمىن، باعاسىن ارزانداتىپ، ساپاسىن جوعارلاتامىن، بۇل باسەكەگە دايىندىق. مەكتەپ ۇستازدارىندا سونداي باسەكە بولسا ءبارى وڭالار ەدى.

- جالپى، ونلاين وقىتۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى قانداي دەپ ويلايسىڭ؟

- ونلاين وقىتۋدىڭ كەمشىلىگى: وقۋشى ءوزىن ءوزى باسقارىپ، ۋاقىتىن مەڭگەرە الماي قالۋى مۇمكىن. ياعني، وقۋشىعا قاداعالاۋشى ءبارىبىر كەرەك. قاداعالاۋشى بولماعان جاعدايدا دا ونلايننىڭ ءوزى وقۋدى ۇيرەنە الاتىن ادامدى قاجەت ەتەدى. سوسىن ونلاين، نەگىزىنەن باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا ۇيلەسپەيدى. ال ارتىقشىلىعى رەتىندە ءبىلىم الۋشى ءۇشىن قولجەتىمدىلىگىن ءارى قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا قولايلىعىن ايتۋعا بولادى. ءبىر ءمۇعالىم ءبىر جولدا جۇزدەگەن ادامعا ساباق بەرۋ مۇمكىندگى بار. وقۋشى ۇستازدى تاڭداي الادى. ۇستاز ءبىر جاساعان ەڭبەگىن جىلدا قايتالاماي، ۋاقىتىن تەك ءوزىن دامىتۋعا ارناي الادى. ءبىر سوزبەن ايتسام، ونلاين وقۋ - باستاۋىش مەكتەپتەن باسقا، جوعارى سىنىپتارداعى ءوزىن باسقارا الاتىن بارلىق ادامعا ۇيلەسەدى. دەمەك ساۋاتى بار ادامعا ينتەرنەت شەكسىز ءبىلىم دارياسى.

- ونلاين ساباق دايىنداۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ونلاين ساباق دايىنداۋدىڭ ۇزدىك پروگراممالارى كۇن سايىن كەمەلدەنىپ كەلەدى. مەكتەپتە ساباق بەرۋدەن ايىرماشىلىعى، ونلاين ساباقتى ءمۇعالىم بارىنشا قىسقا ءارى قىزىقتى ەتىپ سويلەي ءبىلۋى كەرەك. دىبىس، سۋرەت، ۆيدەولاردى، ءتىپتى ساباق مازمۇنىنا باعىتتالىپ جاسالعان 3d ويىندارىن پايدالانۋعا دا مۇمكىندىك بار. بۇرىنعىداي تەك قارا تاقتا مەن اق بورعا عانا شەكتەلىپ قالمايسىز. بۇل ۇستازدار ءۇشىن ۇلكەن جاسامپازدىق مۇمكىندىگى كەلگەنىن كورسەتەدى.

- وسىعان دەيىن قانشا شاكىرت تاربيەلەدىڭىز؟ ولار قاي سالانىڭ ماماندارى؟

- مەننەن ءبىلىم الىپ، لەكتسيا تىڭداعان شاكىرتتەرمىنىڭ جالپى سانى 40 مىڭ ادامنان استى. باستىسى كومپيۋتەرلىك تەحنولوگيا توڭىرەگىندەگى ءبىلىم، ءار- ءتۇرلى پروگراممالاردى ىستەپ ۇيرەتۋ، ۆيدەو- فوتو ءتۇسىرۋ ونەرى جانە كاسىپكەرلىك باعىتتاعى بىلىمدەر.

- ءبىر سوزىڭىزدە «عالامتور ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرعىم كەلەدى» دەگەن ەدىڭىز. بۇل ارمانىڭىزعا قانشالىقتى جاقىندادىڭىز؟

- «وز» دەپ اتالاتىن ونلاين ءبىلىم قامباسىن قۇردىم. قازىر وندا 200 گە تارتا ۇستاز ساباق بەرەدى. جالپى 100 مىڭعا جۋىق وقۋشىعا قىزمەت كورسەتۋدە. ەندى قازاق ەلىنە باعىتتالعان ارناۋلى وقىتۋ جۇيەسىن دە زەرتتەپ جاساۋ تۋرالى ويىمىز بار.

- قازاق ەلىنىڭ IT سالاسىنداعى دامۋىنا قالاي باعا بەرەسىز. بۇرىن جاسىراتىنى جوق، بۇل سالادا وزگە ۇلت وكىلدەرىن كوپ كورەتىن ەدىك. قازىر تەحنيكالىق ماماندىقتاردى مەڭگەرگىسى كەلەتىن جاستار كوبەيىپ كەلە جاتقان سەكىلدى.

- ءبىزدىڭ قازاق جاستارى شەتىنەن زەرەك دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىراق ءتيىستى ءبىلىم الۋ، قاجەتتى بىلىممەن قامتۋ اۋقىمعا اينالماي تۇر. ويتكەنى جالپى قوعامدا ءبىلىمدى ادامداردىڭ كۇن- كورىس دەڭگەيى مەن قوعامدىق ىقپالى تىم جوعارى ەمەس. سوناۋ مىڭ جىل بۇرىن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز «ءبىلىمدى قادىر تۇتپايتىن ورتادان قاش…» دەپ ەدى. وسى تۇرعىدان الساق، وكىنىشكە قاراي، قازىر ءبىزدىڭ ءبىلىمدى جاستارعا «سىرتقا قاشۋ» نەمەسە «وزگەرتۋ ءۇشىن كۇرەسۋ» دەگەن ەكى- اق تالعام قالعان سياقتى...

- ءسىز قايسىسىن تاڭدار ەدىڭىز؟

- مەن الدە قاشان سوڭعىسىن تاڭداپ بولدىم دەپ ويلايمىن. كوكتەم سايىن اعاش ەكپەگەن ادامنىڭ جەرىم دەپ كۇرەسكەنى وتىرىك، اعارتۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ كورمەگەن ادامنىڭ ءبىلىم دەپ كۇرەسكەنى وتىرىك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

- اۆتور : ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى