قازاقتىڭ ءار بالاسى اۋەزوۆتى، شەرحاندى، ورالحاندى مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك - سەنات ءتوراعاسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءار بالاسى مۇحتار اۋەزوۆتى، شەرحان مۇرتازانى جانە ورالحان بوكەيدى مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك.

مۇنداي پىكىر ق ر پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ ءبىلدىردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات.

«بۇگىن قازاق ادەبيەتى كۇنى دەسەك، ارتىق بولا قويماس. ويتكەنى 28-قىركۇيەك - ادەبيەتىمىزدىڭ ءۇش بىردەي الىبى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، شەرحان مۇرتازانىڭ جانە ورالحان بوكەيدىڭ تۋعان كۇندەرى»، - دەپ جازدى سەنات سپيكەرى Facebook پاراقشاسىندا.

ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، قايتالانباس تۋىندىلارىمەن ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەگەن جانە ۇرپاققا وشپەس وسيەت قالدىرعان ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ مۇراسىن دارىپتەۋ - بىزگە مىندەت.

«وسى رەتتە قازاقتىڭ ءار بالاسى اۋەزوۆتى، شەراعاڭدى جانە «التايدىڭ كەربۇعىسى» اتانعان ورالحاندى مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك دەر ەدىم. سول ارقىلى ءبىز ابايدى تانيمىز جانە ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن زەردەلەۋگە، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ءسان-سالتاناتىنا زەر سالۋعا مۇمكىندىك الامىز. ەڭ باستىسى، وركەنيەتتىڭ شىڭىنا جەتەلەيتىن كىتاپ وقۋ دەگەن قاعيدانىڭ قادىر- قاسيەتىن تۇسىنەمىز. زاڭعار جازۋشىلارىمىزدىڭ جاتقان جەرلەرى جارىق، توپىراقتارى تورقا بولسىن!»، - دەدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.

ەسكە سالساق، بۇگىن - مۇحتار اۋەزوۆ، شەرحان مۇرتازا جانە ورالحان بوكەيدىڭ تۋعان كۇنى.

123 جىل بۇرىن (1897-1961) قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، قوعام قايراتكەرى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى مۇحتار اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلدى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاق ك س ر عا- نىڭ اكادەميگى (1946)، قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى (1957).

بۇرىنعى سەمەي ۋەزى، شىڭعىس بولىسىنداعى قاسقابۇلاق دەگەن جەردە تۋىپ، بالالىق شاعى كوشپەندى اۋىلدا ءوتتى. بولاشاق جازۋشى ۇلى اباي ءوز شىعارمالارىندا سونشا تەرەڭ ءارى جان- جاقتى سۋرەتتەگەن سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ سيپاتى مول، قايشىلىققا تولى ءومىر- تۇرمىسىن كوزىمەن كوردى. سەمەي قالاسىندا مەدرەسەدە، ونان سوڭ بەس كلاستىق ورىس مەكتەبىندە، ال 1915-1919 -جىلدارى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ءبىلىم العان. 1917 -جىلى سەميناريادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە حالىق اڭىزى بويىنشا «ەڭلىك- كەبەك» پەساسىن جازادى. بۇل قازاق ۇلتتىق دراماسىنىڭ قارلىعاشى ەدى.

وسى پەساسى مەن 1921 -جىلى جازىلعان «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اتتى العاشقى اڭگىمەسى ارقىلى ءوزىنىڭ جازۋشىلىق ەرەكشە دارىنىن ايقىن تانىتتى. سول جىلداردا سەمەيدە، ورىنبوردا ءار ءتۇرلى قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، باسقا دا بەلگىلى ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن جاقىنداسادى. «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا اتسالىسادى.

«ويان، قازاق» دەپ ۇران تاستاعان قوزعالىس، ولاردىڭ دەموكراتيالىق يدەيالارى اۋەزوۆتىڭ ومىرلىك ماقسات نىساناسىن بەلگىلەۋىنە تىرەك بولدى. الاشوردا قايراتكەرلەرى وكىمەت ورىندارىنان، رەسمي ساياساتتان ىعىستىرىلا باستاعان سوڭ، 1923 -جىلدان باستاپ كوركەم ادەبيەت سالاسىنا بار كۇش- قۋاتىن جۇمساپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتۋگە كىرىسەدى. 1923-1926 -جىلدارى «وقىعان ازامات»، «قىر سۋرەتتەرى»، «ۇيلەنۋ»، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە»، «كىنامشىل بويجەتكەن»، «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسىن جازادى.

1923-1928 -جىلدارى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، ءتىل مەن ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرەدى. ودان كەيىن تاشكەنتتە ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا شىعىس فولكلورى بويىنشا مامانداندى. لەنينگرادتا (قازىرگى سانكتپەتەربۋرگ) وقىعان سوڭعى جىلىندا ەكى تاماشا پوۆەست جازعان: «قاراش قاراش» پەن «كوكسەرەك».

ساياسي قىزمەتتەن باس تارتىپ، ءبىرىڭعاي زەرتتەۋگە ويىسقان كەزدە، ول ادەبيەتشىگە دە سول ساياساتتىڭ شىرماۋىنان شىعۋ قيىن ەكەنىن ۇعا ءبىلدى. ونداعان جىلدار بويى وعان ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق يدەيالاردى جاقتاۋشى دەگەن كىنا تاعىلىپ كەلدى. قۋدالاۋ كورىپ، 1930-1932 -جىلدارى قاماۋدا بولدى، تۇتقىننان قۇتىلۋ ماقساتىمەن اشىق حات جازدى.

اۋەزوۆتىڭ تاريحي تاقىرىپقا بارۋىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. تۇڭعىش كوركەم تۋىندىسى «ەڭلىك- كەبەك»، ونان كەيىن «حان كەنە» مەن «قيلى زامان»، «ايمان- شولپان»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى» درامالارى دا وسىنى اڭعارتادى.

بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى ەل اراسىندا كەڭ تاراعان، بۇرىننان بەلگىلى سيۋجەتكە قۇرىلسا، «حان كەنە»، «قيلى زامان» تاريحتا بولعان ناقتى وقيعالاردى ارقاۋ ەتكەن.

اۋەزوۆ 20-جىلداردىڭ وزىندە پروزا مەن دراماتۋرگيادا كەلەلى تۋىندىلار بەرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگىنە اينالدى. وتىزىنشى جىلدارى ءبىر توپ اڭگىمە («قاسەننىڭ قۇبىلىستارى»، «ىزدەر»، «شاتقالاڭ»، «قۇم مەن اسقار»، «بۇركىتشى» )، پەسالار («ايمان- شولپان»، «تاس تۇلەك»، «شەكارادا»، «تۇنگى سارىن» ) جازادى. 30-جىلداردا اباي مۇراسىنا ءارقيلى باعا بەرىلىپ، ونان كەيىن دە قىمقيعاش پىكىرلەر ايتىلىپ جۇرگەندە، ابايدى تەرەڭدەپ، كەڭىنەن تانۋدى وزىنە ومىرلىك ماقسات ەتۋ ول كەزدە بىلىكتىلىك، دانالىق قانا ەمەس، ۇلكەن ەرلىك تە بولعانى حاق.

كەسەك، كەڭ تىنىستى، سان ميلليون وقىرمانداردىڭ جۇرەگىنە جول تاباتىن كوركەم شىعارما ارقىلى ابايدى الەمگە ايگىلەۋ ءۇشىن اۋەزوۆ قانداي قاجەت بولسا، اۋەزوۆتىڭ دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلۋىنە اباي مۇراسى، ابايدىڭ ونەرپازدىق، ويشىلدىق داستۇرىندەي ۇلكەن تىرەك سونداي قاجەت ەدى. 1936 -جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» دەيتىن پروزالىق ءۇزىندى جاريالاندى.

بۇل - بولاشاق روماننىڭ ءبىر تاراۋى ەدى. وسىدان سوڭ، 1940 -جىلى، ل. سوبوليەۆپەن بىرلەسىپ «اباي» تراگەدياسىن جازدى. مۇحتار ومارحان ۇلى 15 جىل بويى «اباي جولى» اتتى ءوزىنىڭ 4 تومدىق داڭقتى تاريحي رومان- ەپوپەياسىن جازدى. مۇنىڭ «اباي» اتالعان ءبىرىنشى كىتابى 1942 -جىلى، ەكىنشىسى 1947 -جىلى جارىق كوردى. ورىس تىلىنە اۋدارىلعان. «اباي» رومانىنىڭ ەكى كىتابى 1949 -جىلى 1-دارەجەلى ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. ءتورت كىتاپپەن بىتكەن ەپوپەيا 1959 -جىلى لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى.

«اباي جولى» 30 تىلگە اۋدارىلىپ، ءدۇيىم دۇنيە وقىرمانىنان وتە جوعارى باعا الدى. كوركەم تارجىمە جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىسىپ، ي. تۋرگەنەۆتىڭ «دۆوريان ۇياسىن» اۋداردى، ك س ر و جازۋشىلارىنىڭ Ⅱ سەزىندە كوركەم اۋدارما تۋرالى ارناۋلى بايانداما جاساستى. ۇلكەن عالىم، پەداگوگ اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتى تاريحىن زەرتتەۋ، ادەبيەت كادرلارىن دايارلاۋ جونىندە شەكسىز كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.

اباي تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى، كوپ تومدى «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» قازاق فولكلورىنا ارنالعان تومىنىڭ (1960) نەگىزگى اۆتورى جانە رەداكتورى بولدى. قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى تۋرالى مونوگرافيا جازدى. ك س ر و جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ كەڭەسى كوميتەتىنىڭ، لەنيندىك سىيلىقتار جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى، قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوپ جىلدار بويى پروفەسسورى بولعان اۋەزوۆ 4-5 سايلانعان قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە دە زور قوعامدىق مىندەت اتقاردى. «اباي جولى» ەپوپەياسىنان كەيىن ءداۋىر شىندىعىن سۋرەتتەيتىن كەڭ اۋقىمدى جاڭا ەپوپەيا جازۋعا كىرىسكەن ەدى. سونىڭ «وسكەن وركەن» اتتى 1 كىتابىنىڭ نۇسقاسىن سالىپ كەتتى. ول 1962 -جىلى جاريالاندى.

ادەبي ەڭبەگى ءۇشىن جازۋشى 1957 -جىلى لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى. 1961 -جىلى 27-ماۋسىمدا قايتىس بولعاننان كەيىن، رەسپۋبليكا ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاق ك س ر عا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا، قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنا مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. جازۋشىنىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەيى اشىلدى، الماتى قالاسىنىڭ ءبىر اۋدانى، ءبىرقاتار مەكتەپتەر، كوشەلەر قالامگەر ەسىمىمەن اتالادى. تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي مەرەكەسى يۋنەسكو شەشىمىمەن دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى.

88 جىل بۇرىن (1932) قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى، ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قىرعىزستاننىڭ حالىق اقىنى، تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى شەرحان مۇرتازا ۇلى مۇرتازا دۇنيەگە كەلدى. جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانى، مىڭبۇلاق مەكەنىندە تۋعان. 1955 -جىلى م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

«لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ، «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، ادەبي قىزمەتكەرى بولدى. 1963-1970 -جىلدارى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتورى. سودان كەيىنگى ۋاقىتتا «جازۋشى» باسپاسىنىڭ، «جالىن» الماناحىنىڭ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى. 1989-1992 -جىلدارى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، 1992-1994 -جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تەلەراديو كومپانياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ىستەدى.

ق ر پارلامەنتىنىڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى بولعان. جازۋشىنىڭ ءار جىلدارى «تابىلعان تەڭىز» (1963)، «بەلگىسىز سولداتتىڭ بالاسى» (1969)، «احمەتجاننىڭ انتى» (1973)، «مىلتىقسىز مايدان» (1977) پوۆەستەرى، «41-جىلعى كەلىنشەك» (1972)، «ينتەرنات نانى» (1974) اڭگىمەلەرى، «قارا مارجان» (1977)، بەس كىتاپتان تۇراتىن « قىزىل جەبە»، «اي مەن ايشا» (1999) روماندارى، شىعارمالارىنىڭ ءتورت تومدىعى (1990-2000)، شىعارمالارىنىڭ 6 تومدىعى، تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ 7 تومدىعى، «ەلىم، ساعان ايتام، ەل باسى، سەن دە تىڭدا» (ك. سمايلوۆپەن بىرگە) (1998)، ء«بىر كەم دۇنيە» (2008) كىتاپتارى جارىق كورگەن. ونىڭ شىعارمالارى ك س رو حالىقتارى مەن شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلعان.

قازاق تىلىنە گ. ح. اندەرسەننىڭ اڭگىمەلەرىن، ۆەنگر حالىق ەرتەگىلەرىن، ش. ايتماتوۆتىڭ «بوتاگوز»، «قوش بول، گۇلسارى»، «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت»، «بوراندى بەكەت» تۋىندىلارىن؛ مۇستاي كارىمنىڭ «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قۋانىشى» پوۆەسىن، ە. ەرسكيننىڭ «مارىكچان بالالارى» رومانىن، ل. لاگيننىڭ «حوتتابىچ قارت» پوۆەسىن ءتارجىمالادى.

«ءازيزا» پەساسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ گرانتىن جەڭىپ الدى.

«قارا مارجان» رومانى ءۇشىن 1978 -جىلى قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. قازاق ك س ر-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى. «قۇرمەت بەلگىسى»، «وتان (1999) وردەندەرىمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. پەن- كلۋب سىيلىعىنىڭ يەگەرى (2003) .

وسىدان 77 جىل بۇرىن (1943-1993) جازۋشى، قازاق ك س ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ، ن. وستروۆسكي اتىنداعى بۇكىلوداقتىق ادەبي سىيلىقتىڭ يەگەرى ورالحان بوكەيەۆ دۇنيەگە كەلدى.

شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قاتونقاراعاي اۋدانىندا تۋعان. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. 1968-1983 -جىلدارى - شىعىس قازاقستان وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» گازەتىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى، «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىنىڭ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى. 1983-1993 -جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، باس رەداكتورى بولعان.

قالامگەردىڭ «قامشىگەر»، «ۇركەر»، «قايداسىڭ، قاسقا قۇلىنىم»، «مۇزتاۋ»، «ءان سالادى شاعىلدار»، «ۇركەر اۋىپ بارادى»، «ءبىزدىڭ جاقتا قىس ۇزاق» اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جيناقتارى، «ءوز وتىڭدى وشىرمە» رومانى، «قۇلىنىم مەنىڭ» پەسالار جيناعى جارىق كورگەن. «قۇلىنىم مەنىڭ»، «تەكە- تىرەس»، «قار قىزى»، «زىمىرايدى پوەزدار»، «جاۋ تىلىنداعى بالا»، «مەن سىزدەن قورقامىن» پەسالارى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، سونداي-اق بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار تەاترلارىندا قويىلعان.

ورىس تىلىندە «جاسىننىڭ ءىزى» اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جيناعى جارىق كورگەن. ءبىرقاتار شىعارمالارى شەتەل حالىقتارى تىلدەرىنە اۋدارىلعان. جازۋشىنىڭ شىعارمالارى بويىنشا «كىسىكيىك»، «سايتان كوپىر» كوركەم فيلمدەرى ءتۇسىرىلىپ، «كەربۇعى» اڭگىمەسىنىڭ جەلىسى بويىنشا بالەت-سپەكتاكل قويىلدى. «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

اۆتور: مارلان جيەمباي