بۇگىن - مۇحتار اۋەزوۆ، شەرحان مۇرتازا جانە ورالحان بوكەيدىڭ تۋعان كۇنى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىن - قازاقتىڭ ەلدىگى مەن رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءۇش تۇلعانىڭ تۋعان كۇنى.

28- قىركۇيەك كۇنى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 123، شەرحان مۇرتازانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 88، ال ورالحان بوكەيدىڭ ءومىر ەسىگىن اشقانىنا 77 جىل تولىپ وتىر.

مۇحتار اۋەزوۆ (1897 - 1961)

مۇحتار ومارحان ۇلى بۇرىنعى سەمەي ۋەزى، شىڭعىس بولىسىنا قاراستى قاسقابۇلاق اۋىلىندا تۋعان. جاسىندا سەمەيدەگى مەدرەسەدە، ودان كەيىن بەس سىنىپتىق ورىس مەكتەبىندە، 1915-1919-جىلدارى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا ءبىلىم العان.

1917-جىلى سەميناريادا وقىپ جۇرگەن كەزىندە «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن جازادى. ياعني ءتول ادەبيەتىمىزدەگى العاشقى پەسانىڭ اۆتورى - مۇحتار اۋەزوۆ.

قالامگەر وسى پەساسىنان كەيىن «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اتتى العاشقى اڭگىمەسى ارقىلى ءوزىنىڭ جازۋشىلىق ەرەكشە دارىنىن ايقىن تانىتتى. سول جىلداردا سەمەيدە، ورىنبوردا ءار ءتۇرلى قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، الاش پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، باسقا دا بەلگىلى ادەبيەت، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن جاقىنداسادى.

«اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا اتسالىسادى. «ويان، قازاق» دەپ ۇران تاستاعان قوزعالىس، ولاردىڭ دەموكراتيالىق يدەيالارى اۋەزوۆتىڭ ومىرلىك ماقسات نىساناسىن بەلگىلەۋىنە تىرەك بولدى.

الاشوردا قايراتكەرلەرى وكىمەت ورىندارىنان، رەسمي ساياساتتان ىعىستىرىلا باستاعان سوڭ، 1923-جىلدان باستاپ كوركەم ادەبيەت سالاسىنا بار كۇش-قۋاتىن جۇمساپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتۋگە كىرىسەدى.

1923-1926-جىلدارى «وقىعان ازامات»، «قىر سۋرەتتەرى»، «ۇيلەنۋ»، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە»، «كىنامشىل بويجەتكەن»، «قارالى سۇلۋ» اڭگىمەسىن جازادى.

1923-1928-جىلدارى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، ءتىل مەن ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرەدى. ودان كەيىن تاشكەنتتە ورتاازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا شىعىس فولكلورى بويىنشا مامانداندى.

لەنينگرادتا (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) وقىعان سوڭعى جىلىندا «قاراشقاراش» پەن «كوكسەرەك» پوۆەسىن جازىپ شىعارعان.

مۇحتار اۋەزوۆ ساياسي قىزمەتتەن باس تارتقاننان كەيىن ءبىرىڭعاي زەرتتەۋگە ويىسىپ، وعان ونداعان جىلدار بويى ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق يدەيالارىن جاقتاۋشى دەگەن كىنا تاعىلىپ كەلدى. قۋدالاۋ كورىپ، 1930-1932-جىلدارى قاماۋدا بولدى. تۇتقىننان قۇتىلۋ ماقساتىمەن اشىق حات جازدى.

اۋەزوۆتىڭ تاريحي تاقىرىپقا بارۋىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. «حان كەنە» مەن «قيلى زامان»، «ايمان-شولپان»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى» درامالارى دا وسىنى اڭعارتادى. بۇلاردىڭ كەيبىرەۋى ەل اراسىندا كەڭ تاراعان، بۇرىننان بەلگىلى سيۋجەتكە قۇرىلسا، «حان كەنە»، «قيلى زامان» تاريحتا بولعان ناقتىلى وقيعالاردى ارقاۋ ەتكەن.

وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى اباي مۇراسىنا ءار قيلى باعا بەرىلىپ جۇرگەن كەزدە اۋەزوۆ ءۇشىن ابايدى تەرەڭدەپ، كەڭىنەن تانۋدى وزىنە ومىرلىك ماقسات ەتۋ - ۇلكەن ەرلىك تە بولعانى حاق.

كەسەك، كەڭ تىنىستى، سان ميلليون وقىرمانداردىڭ جۇرەگىنە جول تاباتىن كوركەم شىعارما ارقىلى ابايدى الەمگە ايگىلەۋ ءۇشىن اۋەزوۆ قانداي قاجەت بولسا، اۋەزوۆتىڭ دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلۋىنە اباي مۇراسى، ابايدىڭ ونەرپازدىق، ويشىلدىق داستۇرىندەي ۇلكەن تىرەك سونداي قاجەت ەدى.

1936-جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» دەيتىن پروزالىق ءۇزىندى جاريالاندى. بۇل - بولاشاق روماننىڭ ءبىر تاراۋى ەدى. وسىدان سوڭ، 1940-جىلى، ل. سوبوليەۆپەن بىرلەسىپ «اباي» تراگەدياسىن جازدى.

مۇحتار ومارحان ۇلى 15 جىل بوي «اباي جولى» اتتى ءوزىنىڭ 4 تومدىق داڭقتى تاريحي رومانەپوپەياسىن جازدى. مۇنىڭ «اباي» اتالعان ءبىرىنشى كىتابى 1942-جىلى، ەكىنشىسى 1947-جىلى جارىق كوردى. ورىس تىلىنە اۋدارىلعان.

«اباي» رومانىنىڭ ەكى كىتابى 1949-جىلى 1-دارەجەلى ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى. ءتورت كىتاپپەن بىتكەن ەپوپەيا 1959-جىلى لەنيندىك سىيلىققا يە بولدى. «اباي جولى» 30 تىلگە اۋدارىلىپ، ءدۇيىم دۇنيە وقىرمانىنان وتە جوعارى باعا الدى.

ۇلكەن عالىم، پەداگوگ اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتى تاريحىن زەرتتەۋ، ادەبيەت كادرلارىن دايارلاۋ جونىندە شەكسىز كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. اباي تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى، كوپ تومدى «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» قازاق فولكلورىنا ارنالعان تومىنىڭ (1960) نەگىزگى اۆتورى جانە رەداكتورى بولدى.

قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى تۋرالى مونوگرافيا جازدى.

شەرحان مۇرتازا

(1932-2018) حالقى «شەر-اعا» دەپ بىلەتىن شەرحان مۇرتازانىڭ ومىردەن وتكەنىنە ەكى جىلعا جۋىقتاپ قالدى. ءتىرى بولسا جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى بۇگىن 88 جاسقا تولار ەدى. جازۋشىنىڭ كىندىك كەسكەن جەرى - جۋالى اۋدانى. شەرحان مۇرتازا 1955-جىلى م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

جاستىق شاعىندا «لەنينشىل جاس» پەن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ قىزمەت ەتكەن.

1963-1970-جىلدار ارالىعىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندە بولعان. ودان كەيىنگى كەزدەرى «جازۋشى» باسپاسى مەن «جالىن» الماناحىنىڭ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ءارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان.

جازۋشىنىڭ ءار جىلدارى جازىلعان «تابىلعان تەڭىز»، «بەلگىسىز سولداتتىڭ بالاسى»، «احمەتجاننىڭ انتى»، «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەستەرى، «41-جىلعى كەلىنشەك»، «ينتەرنات نانى» اڭگىمەلەرى، «قارا مارجان»، «جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى»، «نە جەتپەيدى؟»، بەس كىتاپتان تۇراتىن «قىزىل جەبە»، «اي مەن ايشا» روماندارى قازاق پروزاسىنا قوسقان وشپەس تۋىندى بولىپ قالارى ءسوزسىز.

شەر-اعا ءبىر جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، ەل كوكەيىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى بيىك مىنبەرلەردەن جاسقانباي ايتقان. ءبىر كۇندە تۋعان شەرحان مۇرتازا مەن ورالحان بوكەيدىڭ اعالىق-ىنىلىك سىيلاستىعى بارشا قازاققا ۇلگى بولا الادى. قازاقتىڭ شوقتىعى بيىك جازۋشىلارىنىڭ سىيلاستىعى قانشالىقتى ىستىق بولعانىن شەرحان مۇرتازا الپىس جاسقا تولعان كەزدە ورالحان بوكەيدىڭ جازعان مىنا ءبىر ەكى ابزاتس حاتىنان-اق اڭعارۋعا بولادى.

«اعا! مەن ءسىزدى ەشقاشان اتى-جونىڭىزبەن اتاعان ەمەسپىن. ەڭ العاش كورگەننەن باستاپ «اعا» دەپ امانداستىم جانە سول 1967-جىلدان بەرى تۋعان اعاداي شىنشىل كوڭىلمەن سىيلاپ، قۇرمەت تۇتىپ كەلەمىن. بالكىم، وسىناۋ الدى مەن ارتى ايىرباستالا بەرەتىن الدامشى ومىردە، سىناپتاي تولقىعان ءارى اينىعىش زاماندا تۋعان اعايىنىمەن دە ات قۇيرىعىن كەسىسەردەي ءدۇردارازدىق بولار دا، ءبىراق ءسىز بەن ءبىزدىڭ ارامىزدا شيرەك عاسىردان بەرى اعالىق-ىنىلىك جاراستىققا جارىقشاق تۇسكەن جوق (ءتىل-كوزدەن ساقتاسىن). مەن ءسىزدى، اعا، جاھانداعى جالعىز ۇستازىم دەپ، جار سالا ايتۋدان ۇيالماس ەدىم، ءارى وسىنىڭ ءوزىن ماقتان تۇتار ەدىم. قارعاداي كەزىمدە «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالانعان ءۇش-ءتورت وچەركىمدى وقىپ، اۋىلدا قاپەرسىز جۇرگەن كەزىمدە رەسپۋبليكالىق باسىلىمعا جۇمىسقا شاقىردىڭىز. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءۇشىنشى-اق كۋرسىندا سىرتتاي وقىپ جۇرگەنىمە قاراماستان، ەڭ ءبىر قيىن دا جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن بولىمدەردى سەنىپ تاپسىردىڭىز. بۇدان كەيىن دە ادەبيەت پەن جۋرناليستيكاداعى سوقپاعى سوقتىرمالى كەزەڭدەردى بىرگە وتكىزىپ كەلە جاتىرمىز. مەن كەيدە تۋعان ايىمىز بەن كۇنىمىزدىڭ (28- قىركۇيەك) ءدال كەلۋىن ىرىمداپ، جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا بالايمىن. مىنە، ءسىز الپىس دەگەن اسۋعا شىقتىڭىز، تومەنگە قاراڭىزشى، اعا، مەن كورىنەم بە ەكەن؟» (1992ج.).

شەراعا ءتىرى كەزىندە وسى حاتقا قاتىستى ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «سوڭعى سويلەم... سۇراپىل سۇمدىق سۇراق. تومەنگە قارايمىن، ەندى ورالحان كورىنبەيدى. «شولپانداي تاڭ الدىندا تۋىپ-باتتى». سوندا... قاتون-قاراعايعا، شىڭعىستايعا بارعاندا، القاراكوك اسپاندا ءبىر قىران بيىكتەن تومەنگە قاراپ، باياۋ قالىقتاپ ءجۇردى دە قويدى. ەندى بيىكتەپ كەتكەن ورالحان شىعار...»

ورالحان بوكەي (1943-1993)

ال «التايدىڭ كەربۇعىسى» اتانعان ورالحان بوكەي ءتىرى بولسا، بۇگىن 77 جاسقا تولار ەدى. التايدىڭ كوركەم بەينەسىن تۋىندىلارىنا ارقاۋ ەتكەن سانالى عۇمىرىندا كوركەم سۋرەتكەر ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا ورالحان «... ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ سۇيىكتى، ەڭ سۇلەي سۋرەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە...» ەل ەسىندە قالدى.

ەڭبەك جولىن 1965-1968-جىلى ۇلكەن نارىن اۋدانىندا «ەڭبەك تۋى» گازەتىندە كوررەكتور بولىپ باستاپ، وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋىندا» ادەبي قىزمەتكەر، كەيىن «لەنينشىل جاس» گازەتىندە، «جۇلدىز» جۋرنالىندا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ەڭبەك ەتتى. قولىنا قالام العاننان-اق ءوزى دۇنيەگە كەلگەن ءور التايدىڭ كوركەمدىگىن سىنىن بەرمەس سىرلى سوزبەن ورنەكتەدى. ونىڭ كۇردەلى ءارى ماعىناسى تەرەڭ تىركەستەرى استە كوپ جازۋشىلاردا قايتالانا بەرمەيدى.

«ورالحان نە جازسا دا، قانىمەن، جانىمەن جازۋشى ەدى. جانە قاي جانردا جازباسىن ولاردىڭ ءبىر دە ءبىرى قالامداستار مەن قالىڭ قاۋىم نازارىنان تىس قالمايتىن. ورالحان ءبىر وقىلاتىن جازۋشى ەمەس. ورالحان قايتالاپ وقۋدى قاجەت ەتەتىن جازۋشى، تۇسىنگەنىڭشە وقي بەرەتىن كۇردەلى سۋرەتكەر»، - دەيدى ورالحان جايلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ.

ورالحان بوكەي «ۇركەر» (1971 ج.)، «قايداسىڭ قاسقا قۇلىنىم» (1973 ج.)، «مۇزتاۋ» (1975 ج.) اتتى ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن. جازۋشىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان اڭگىمە-پوۆەستەرىنىڭ جيناعى: «جاسىننىڭ ءىزى» - «سلەد مولني» (1978 ج.)، «ءان سالادى شاعىلدار» - «پويۋشيە بارحانى» (1981 ج.)، «سايتان كوپىر» - «كريك» (1984 ج.)، «زىمىرايدى پوەزدار» - «پوەزدا پروحوديات ميمو» (1985 ج.)، «كىسىكيىك» - «چەلوۆەك - ولەن» (1987 ج.).

مۇنىمەن قاتار قالامگەر تۋىندىلارى نەمىس، سلاۆيان، بولگار، اعىلشىن، ماجار، اراب، قىتاي، جاپون جانە ت م د ەلدەرىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ورالحان بوكەي - كوركەم ءسوز ونەرىنىڭ حاس شەبەرى. ونىڭ تۋىندىلارىندا فورما جاعىنان ەرەكشەلىك باسىم.

1976-جىلى ورالحان بوكەي «قۇلىنىم مەنىڭ» پەساسى ءۇشىن جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، 1978-جىلى «نايزاعاي ءىزى» پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرى ءۇشىن ن. وستروۆسكي اتىنداعى بۇكىلوداقتىق ادەبي سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، 1986-جىلى «ءبىزدىڭ جاقتا قىس ۇزاق» پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرى ءۇشىن اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ناگرادالارىنا يە بولدى.

ورالحان بوكەي ءۇندىستانعا شىعارماشىلىق ءىس-ساپارىنان ورالمادى. 1993-جىلى 17- مامىر كۇنى ءۇندىستان استاناسى دەليدە كوز جۇمدى.