«مىقتىڭ ءۇيى» كىمنىڭ ءۇيى؟
ءبىز ونى بۇلجىتپاي ورىنداۋشى ەدىك. كوشىپ كەلە جاتقاندا، جول بويىنان ۇيىلگەن توبە-توبە تاستار كورىنسە: - مىناۋ مىقتىڭ ءۇيى ەكەن- دەپ كوش اينالىپ وتەتىن. سودان دا ءبىز «مىقتىڭ ءۇيىن» ەڭ كيەلى، قاسيەتتى ورىن رەتىندە قۇرمەتتەپ وستىك. بۇل تاعىلىمدى بىزگە ۇيىرەتكەن، قۇلاققا قۇيعان ساحارانىڭ ابىز قارتتارى بولاتىن. ولار ەشقانداي مەكتەپ كورمەسە دە، «مىقتىڭ ءۇيى» دەگەن وسى ءبىر اۋىز سوزىمەن ۇلى تاريحىتىڭ جۇلگەسىن بىزگە تاستاپ كەتىپتى- اۋ... اق ايىل تاريحتى ءۇنسىز باۋىرىنا باسىپ، التايدىڭ رانوتتى القاپتارىندا، جال، جوتالارىندا جاتقان سول «مىقتىڭ ءۇيى» حاقىندا ءبىر ۇزىك وي ايتۋعا تۋر كەلدى. اۋىزشا تاريحتى اقسەلەۋ ابىز ايىرىقشا باعالاپ، استارىنا بەكەر ۇڭىلمەگەن سياقتى.
ەل شىندە ءبىر اۋىز ءسوز، بوستان- بوس تارامايدى ەكەن. ول شاقتا اتالاردىڭ نىقتاپ ايتقان ءار سوزىندە، قالايدا ءبىر دەرەك، ءمان بولاتىن كىم ەسكەرگەن. اتا ءسوزىن قايتالاي ەسكە سالعان، ويلانۋعا جەتەلەگەن، قازاقتىڭ شەجىرە تاريحى، كوشپەلىلەر تاريحى، كۇللى تۇركىلەرگە، ساقتارعا، سارماتتارعا قاتىستى دەرەكتەر ەدى...
«قازاقتىڭ تاريحي ەسكى شەجىرەسىندە قازاق دالاسىندا ەرتەدە تۇرعان حالىق «مىق» دەپ اتالعان. مىق ءسوزى - مىقتى، مىقىن دەگەن ماعىنادا قولدانىلعان جانە ول سول حالىقتىڭ كۇشىتىلىگىن كورسەتكەن. ەۋرازيا كەڭستىگىندەگى ەڭ ىرگەلى حالىق وسىلار ەدى. العاشقى قالالاردى، العاشقى مەتاللۋرگيالىق وندىرىستەردى، نەكروپولداردى (جەر استى ۇيلەرى) قورعانداردى مىقتار كىرپىش پەن تاستان سالعان. ارتىنان «شىرايشى» دەگەن حالىق پايدا بولدى» دەيدى شەجىرە. (207-بەت).
شىراقشى دەگەن ءسوز سولاردان قالعان بولار... التاي تاۋلارىنداعى «مىقتىڭ ءۇيى» ءبىر كەلكى ەمەس. ءۇستىن ءشوپ باسىپ، بۇتا، بۇرگەن، ۇشقات ءوسىپ كەتكەن. تابيعي جەرگە، توبەشىكتەرگە اينالا باستاعان.
وتە ۇلكەندەر ۇلكەن توبەدەي بولسا، كىشكەنەلەرى كيىز ءۇيدىڭ ورنىنداي. بالكىم، بۇلار ءوز تۇسىندا اسپانعا بوي سوزعان الىپ، تاس كۇمبەز شىعار- اۋ. ال، مۇنداي كۇمبەزدى مىقتىلار، ياعني «مىقتار» عانا سالماق. سولاردىڭ اتىمەن قالۋى دا ولاردىڭ قۋاتتى، مىقتى ەل بولعانىن ايگىلەپ تۇرعانداي. ال، تاريح عىلمنىڭ ايتۋىنشا، قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى ارييلەر بولعان. مۇمكىن، «مىق» حالىقىنا ەرتەدەگى جانە ورتا عاسىرداعى جازباشا دەرەكتەر ولارعا «ار» نەمەسە، «اريي»، «تۇران»، «حيون»، ت. ب. ەتنونيمدەر قولدانىلعان شىعار (206-بەت).
نەدە بولسا، ارييلەردىڭ دەسەك تە، مىقتاردىڭ دەسەك تە، ەل بولعاندى جانە ولار قۇرعان وركەنيەتتىڭ استاناسى اركايم قالاسى بولعان شىعار؟ «اۆەستا» جيناعىندا ايتىلاتىن ارييلەردىڭ وتانى، تۇرعان جەرلەرى التاي، پامير تاۋلارى، تيان-شان (ءتاڭىرتاۋ) جۇيەسى. ودان اعىپ شىعاتىن امۋداريا (ول كەزدە «اردۆي» دەپ اتالعان) جانە سىرداريا (ول كەزدە «داتي» دەپ اتالعان) وزەننىڭ ساعاسى دەپ كورسەتىلەدى. ەدىل (بۇرىن رانحا) كاسپيي (بۇرىن ۆاراحۋشا) تەڭىزدەرىنىڭ جاعالاۋى، عىلىمدا «ارييلەر جەرى» دەپ اتالعان. («قازاق وركەنيەتى» ەرەنعايىپ وماروۆ) . بۇل كۇندە ادامدار ىندىنى وزگەردى. التىن، قۋ دۇنيە ءۇشىن، سول عاسىرلار بويى قارامەكەنىن كۇزەتىپ جاتقان مىقتىڭ ۇيلەرىن قازىپ توز- توزىن شىعاردى...
اسىرەسە، قىتايداعى التاي، تارباعاي، ىلە، باركول ماڭىنداعى «مىقتىڭ ۇيلەرى» ايانشىتى توناۋعا قازۋعا ۇشىراۋدا... كول- كوسىر تاريحتى ءبىر اۋىز سوزىمەن ۇرپاقتان-ۇرپاققا اماناتتاپ، «مىقتىڭ ءۇيىن» ءوز ۇيىمىزدەن دە قاسيەتتى، كيەلى ەتىپ سانامىزعا ءسىڭىرىپ كەتكەن قايران اتا- بابام- اي دەشى!
قۋانىش ءىلياس ۇلى