الاشتىڭ الىستاعى ءتىلشىسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ⅩⅩ عاسىر باسى قازاق تاريحى ءۇشىن ساياسي ورلەۋگە بەت العان ساپالىق ءوسۋ كەزەڭى بولدى.

العاشقى جيىرما جىلدىعىندا الاش يدەياسى وركەن جايىپ، جاديتتىك باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قوزعالىس بارىنشا ورىستەدى. ۇلتتىق ۇيىسۋعا ۇندەگەن ولەڭ-جىرلار ەل اراسىندا كەڭ تاراپ، ەلشىلدىك مۇددە جانداندى. ۇلتتىق باسپا ءسوز قالىپتاستى. سونداي-اق بىلىممەن ءشولىن باسقان قازاق جاستارى پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، قازان، ۋفا، ترويتسك، توم سياقتى ىرگەلى قالالاردىڭ وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ، ەلىمىزدىڭ ءار پۇشپاعىنا شاشىراي تارادى.

ورالدا ويانعان ءۇمىت

ءابدۋلعازيز مۇساعالييەۆتەي ءبىر شوعىرى شەتەل اسىپ، وركەنيەتتى ەلدىڭ ونەگەسىن تۋعان جەرىنە الا كەلدى. ءبىر كەزدەرى شوقىندى بولۋدان قورقىپ، وقۋ دەسە ۇركە قاشاتىن الاش بالاسى ەندىگى جەردە ءبىلىم دەسە باس قوياتىن جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەرىلدى. بۇل قاتاردا ەۋروپا اسىپ، وزىق جۇرتتىڭ تاعىلىمىن كورگەن مولداعالي بەكتۇرلين دە بار ەدى.

ورال وبلىسى جۇبانىشكول بولىسىنىڭ ءۇمىتتى جاسى مولداعالي تۇركياعا 1900-جىلى جول تارتتى. بۇل قازاق قوعامىنىڭ وزگەرىس تىلەسە دە، دەرلىكتەي سەرپىلە الماي ءالى دە بۇيىعىلاۋ جاتقان تۇسى-تىن.

سول سەبەپتى الدىڭعى لەك رەتىندە مولداعالي وزىنە جاستار اراسىندا وقۋدى ناسيحاتتاۋ، وزىنەن كەيىنگى بۋىندى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋ مىندەتى جۇكتەلگەنىن سەزدى. شىنىندا دا، رەسەيدىڭ بۇعاۋىندا جاتقان قازاقتاي ەلدىڭ وزگەمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە جاس ساناسىنا ساۋلە تۇسىرۋدەن باسقا جول ول كەزدە جوق-تى. سوندىقتان وقۋىن بىتىرگەن بەكتۇرلى ۇلى بىردەن مۇعالىمدىك، اعارتۋشىلىق جولعا دەن قويدى.

سودان ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز جاتقان قازاق ەلىنىڭ الىس قيىر شەتىنە بەت تۇزەدى. مولداعالي قىتايداعى قازاقتار اراسىندا اعارتۋشىلىقپەن قاتار العاشقى ۇلتتىق باسىلىمدارعا ءتىلشى بولىپ، شەكارانىڭ ارعى بەتىندە الاش يدەياسىن تاراتۋعا بەلسەنە ۇلەس قوستى.

قۇلجا ساحاراسىندا جانعان شىراق

مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ەڭ العاش قىتاي جەرىندەگى زايسان، شاۋەشەك، قۇلجا قالالارىن ارالاپ مۇعالىم بولادى. 1909-جىلداردان باستاپ ىلە ۋالاياتىندا تۇراقتى تۇردە شاكىرتتەرگە ساباق بەرە باستايدى. بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىندە «قىتاي قازاعى» ماقالاسىندا: «...ءتورت جىل ىشىندە سەكسەن شامالى بالاعا يمان-ناماز، حات ۇيرەتىپ شىعاردىم. وسى كۇندە 45 شاكىرتىم بار» («قازاق». 1913. 18№) دەپ، ىلەدە تۇراقتى تۇردە مۇعالىم بولعانىن، ىلە قازاقتارىنىڭ وقۋ- بىلىمگە قۇشتارلىعىن ايتادى.

قىتايدا جارىق كورگەن ءبىرقاتار دەرەك مولداعالي ەسىمىن «قالي مولدا»، ىلە ۋالاياتىنا بارعان ۋاقىتى 1916-جىلى دەپ كورسەتەدى. مىسالى: ىلە وقۋ اعارتۋىنىڭ كۋاگەرى اسەيىن جاقسىلى ۇلى ءوز ەستەلىگىندە: «1916-جىلى قالي مولدا دەگەن كىسى كۇنەستىك سوربۇلاق- ورىكتىارال دەگەن جەرىندەگى ساتىبالدى اقالاقشىنىڭ اۋىلىندا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتتى (قالي مولدا رەسەيدە بولعان «الاشوردانىڭ» شىڭجاڭعا جىبەرگەن ءتىلشىسى دەگەن ءسوز بار). ول كەيىن ساتىبالدىنىڭ قارىنداسىمەن تۇرمىستانىپ تۇرىپ قالدى» دەگەن دەرەك كەلتىرسە، ءابدىقاسىم يزاتوۆ: «وقىمىستى قالي مولدا دەگەن ادام ساتىبالدى زىۋاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كيىز ۇيدە بالا وقىتىپ، ءبىرتالاي جاستى ءبىلىمدى ەتىپ جەتىلدىرگەن»، - دەپ جازادى.

قابيموللا مانجىبايەۆتىڭ «قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەكتەر» كىتابىندا دا «قالي مولدا» كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جيناعىندا «ايگىلى اعارتۋشى قاليموللا بەكتورلين» اتتى ماقالا بار.

ماقالاعا ماتەريال بەرگەن - يماممۇحامەت نۇربەكوۆ، رەتتەپ جازعان - انداس وماراقىن ۇلى. بۇل جازبادا، مولداعاليدىڭ العاش قالجات شەكاراسى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ، تەمىر رۋىنا كەلىپ تۇراقتاعانىن، وسى جەردە بالا وقىتىپ جۇرگەن جەرىنەن ساتىبالدى نۇربەك ۇلىمەن تانىسقانىن ايتادى. «ساتىبالدى ونىڭ كوپ وقىعان، ءبىلىمدى ازامات ەكەنىن اڭعارىپ، اقالاقشى دەمەۋ اۋىلىنان ات مىنگىزىپ، شاپان كيگىزىپ، بالا وقىتتىرۋ ءۇشىن كۇنەسكە الىپ كەلەدى. ول ساتىبالدى اۋىلىنا كەلگەننەن كەيىن دەرەۋ ءوزى قۇراستىرعان وقۋلىعى ارقىلى جۇيەلى وقىتۋدى باستاپ كەتەدى («ىلە تاريحي ماتەريالدارى». 15№. 1999. قۇلجا. 173-174 ب).

بۇل مەكتەپتەن ساتىبالدىنىڭ تۋىس بالالارى عانا ەمەس، كۇنەستىڭ باس-اياعىنداعى، تىپتەن باسقا بولىستارداعى تانىستارىنىڭ بالالارى دا كەلىپ وقيدى. جوعارىدا ايتىلعانداي 80 شامالى شاكىرت وقىتقانى سونىڭ دالەلى.

مولداعاليعا قامقور بولعان ساتىبالدى كىم ەدى؟ ساتىبالدى نۇربەك ۇلى (1878-1941) جاستايىنان ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، ىلە ۋالاياتىندا قىزاي بولىسى ۋپراۆيتەلىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى. تاتاردىڭ «شۋرا»، «ۋاقىت» باسىلىمدارىنا جازىلىپ تۇردى. 1909-جىلى مولداعاليدى كۇنەسكە بالا وقىتۋعا اپارىپ، ءوز قارىنداسىن قوسىپ وتاۋ تىگىپ بەرەدى. 1923-جىلى ساتىبالدى ىلە قازاقتارى بيلەۋشىلەرىنىڭ اقىلشى، كەڭەسشىسى لاۋازىمىن الدى. 1936-جىلدارى كۇنەستە قۇرىلعان قازاق- قىرعىز وقۋ-اعارتۋ مادەنيەت ۇيىمىن باسقاردى. 1941-جىلى قايتىس بولدى.

ىلەنى مەكەن ەتكەن قىزاي ەلىندە ول كەزدەرى رەسەيدەگى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ بارعان مۇعالىمدەر كوپ ەمەس-ءتى. ەڭ العاشقىسى جانە جول باستاۋشىسى مولداعالي بولدى. 1911-جىلى تسين يمپەرياسى قۇلاپ، جاڭا ۇكىمەت ورناعان سوڭ جەرگىلىكتى باسقارۋشى ۇكىمەت قازاقتاردىڭ جاڭاشا ۇلگىدەگى مەكتەپ اشىپ، بالالارىن وقىتۋ جونىندە كەڭەس اشىپ، ءماجىلىس قۇرادى. بۇل تۋرالى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتتەرىندە ءتۇرلى حابارلامالار بار.

«ءھار بولىستا مەكتەپ سالىڭىز، قىتايشا ۇيرەتۋشى مولدانى ءبىز بەرەلىك، مۇسىلمانشا ءدىن ۇيرەتۋشى مولدانى ءوزىڭىز تابىڭىز، كورشىلەس ھونەرلى جۇرت ورىس. ونىڭ ءتىلىن ۇيرەنەم دەسەڭىزدەر، ورىس ۋشيتەلدەرىن الدىرساڭىز جاقسى!.. بولىستار ماقۇل دەپ تارقادى. قىزاي حابارلارىن تاعى جازىپ جىبەرەمىز. الىستاعى ءتىلشىڭىز: مولداعالي بەكتۇرالى» («قازاق». 1913. 18№).

ۇكىمەتتىڭ حالىقتى جاڭاشا وقۋعا شاقىرعان سول جيىلىسىنان سوڭ ىلە ۋالاياتىندا جاڭاشا مەكتەپتەردىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، قاتارى كوبەيە ءتۇستى. ەستەمەس اقالاقشى 400 قاراعاي ءتۇسىرتىپ، مەكتەپ قۇرىلىسىن باستايدى. سونىمەن قاتار ەستەمەس اقالاقشىنىڭ مۇعالىم ۇسىنىس ەتۋ ماسەلەسى تۋرالى: «ۋفادان ورىسشا، مۇسىلمانشا جاقسى بىلەتۇعىن ءبىر قازاق شاكىرتىن الدىرامىن دەگەن وزىندە بار. بۇل كۇندە قىزايدا ءۇش مۇعالىم بار. ەكەۋى نوعاي، بىرەۋى قازاق. قازاق مۇعالىم مولداعالي (موللاعالي) بەكتۇرلين دەگەن جىگىت. كۇنەستە ساتىبالدى نۇربەك ۇلىنىڭ قولىندا تۇرعان. بۇل مىرزانىڭ تاربيەسىندە 4 جىلدان باستاپقى ءبولىمدى 80 بالا ءبىتىردى» («ايقاپ» .1913. 11№) . مولداعاليدىڭ قىزاي ەلىندەگى شەتتەن بارعان العاشقى قازاق مۇعالىم ەكەنىن جانە ساتىبالدى اۋىلىندا 4 جىلدان بەرى تۇراقتى مۇعالىم بولىپ جۇرگەنى تۋرالى ايتىلعان دەرەكتەردى تولىقتاپ، 1909-جىلى باردى دەگەن دەرەكتى ناقتىلاپ، ەستەمەس اقالاقشى سالدىرعان العاشقى مەكتەبى جايلى دا تولىق مالىمەت بەرەدى.

مولداعالي، ساتىبالدىدان كەيىن ءبىر باسقوسۋدا ەستەمەس اقالاقشىنىڭ ۇلى نوعايبەكپەن تانىسادى. نوعايبەك تۋرالى: «نوعايبەك مىرزا ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان دا حابارى بار ءتاۋىر عانا ءبىلىمدى جىگىت ەكەن. ورىسشانى التى جىل قۇلجادا وزىنە ارناپ «ۋچيتەل» ۇستاپ وقيدى. ءبۇتىن قىزايدا بىزدەن ارتىق كىسى جوق دەپ جۇرگەن بولىس ءھام بالالارىنىڭ «ناداندىعىمنان ايىرىلىپ قالامىن» دەگەندەي، وقى دەسە ات تونىن الا قاشاتىن ءبىر زاماندا بۇل مىرزانىڭ ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان بىردەي جەتىك بولۋى تاڭعالارلىق ءىس ەدى»، دەپ پايىم ايتادى. ءيا، نوعايبەك ەستەمەس ۇلى (1888-1924) ىلەنى جايلاعان قىتاي قازاقتارى اراسىندا ات توبەلىندەي وقىعانداردىڭ ساقاسى ەدى. الماتىدا وقىپ، ودان تۇركيانىڭ ىستانبۇل قالاسىنا جالعاستى ءبىلىم العان نوعايبەك 1916-جىلى ەلگە ورالعاننان كەيىن جاڭاشا ۇلگىدەگى مەكتەپ اشىپ، ىلە ۋالاياتىنداعى اعارتۋ جۇمىستارىنا سونى لەپ اكەلگەن قايراتكەر تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى-ءتىن.

وسىنداي ۇشقان ۇياسىنا ءبىلىم اكەلىپ، ونەر ساۋلەسىن تۇسىرگەن وقىعان ازاماتتاردىڭ ونەگەلى ىسىنە سۇيىنە ءبىلىپ، كەيبىر ولقى تۇستارعا وكىنىش تانىتادى. «قىزايدا وقۋشى ءھام وقىتۋشىلاردىڭ وتە از ەكەنى اركىمگە بەلگىلى عوي. ال ەندى وقۋ ىزدەپ شەتكە كەتۋشىلەر ءتىپتى جوق ەدى. بىلتىرعى جىلى وقيمىن دەپ شەتكە كەتكەن قىزايدىڭ بىرنەشە جىگىتىن الماتىعا بارعان جەرىندە ورىس ۇكىمەتى «شپيونسىڭ» دەپ قايتا قۋىپ جىبەردى»، - دەپ ناليدى تاعى ءبىر جازباسىندا مولداعالي.

ەلدىڭ ىستىق-سۋىعىنا بىردەي ەلەڭدەپ، جاقسىسىنا جان سەمىرتىپ، تەرىسىنە قاپالانعان بۇل بەكتۇرلى ۇلىنىڭ شىن جاناشىرلىعى، ازاماتتىعى ەدى.

مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى 1909-جىلدان 1926-جىلعا دەيىن كۇنەستە مۇعالىم بولدى. «موللاعالي بەكتۇرلين اتتى وقىمىستىنى ساتىبالدى نۇربەك ۇلى ۇسىنىس ەتىپ اكەلىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرىپ كۇنەستىڭ المالى دەگەن جەرىندە 1926-جىلعا دەيىن بالا وقىتقان. ءنۇسىپقان كونباي ۇلى، ابەۋ قۇدىش ۇلى، قوجاحمەت ساتىبالدى ۇلى، داۋىتبەك قاتارلىلار وسى مولداعاليدان وقىپ ساۋاتتاندى» («كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى» . 12№. 2012. 2ب). تالابىن ۇشتاپ، تۇلەتىپ ۇشىرعان شاكىرتتەرى كەيىن ايتۋلى تۇلعالارعا اينالادى. ايتالىق، شىڭجاڭداعى الاش يدەياسىنىڭ ءىزىن جالعاعان ساياسي ۇيىم - قازاق-قىرعىز ۇيىشماسىن، ودان كەيىن ولكەلىك وقۋ-اعارتۋدى باسقارعان ابەۋ قۇدىش ۇلى، ولكەلىك جاۋاپتى قىزمەتتەردە ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەن ءنۇسىپقان كوڭباي ۇلى قاتارلىلار بار.

قيىردان قالام سىلتەگەن

مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ءوز زامانىنىڭ العاباسار وكىلى رەتىندە اعارتۋشىلىقتان بولەك، گازەت- جۋرنالدارعا دا حات-حابار جازىپ، اۆتور رەتىندە قاتىسىپ وتىردى. جازبا سوڭىندا اتى-ءجونىن - «الىستاعى ءتىلشىڭىز» دەپ، كورسەتەدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913-جىلعى 18№ سانىندا «تىلشىلەر ءسوزى» ايدارىمەن «قىتاي قازاعى» ماقالاسى بەرىلەدى. بۇل ماقالادا: «باسقارمامىزعا قىتاي قولاستىنا قاراعان قىزاي قازاعىنىڭ ىشىندە بالا وقىتىپ تۇرۋشى مولداعالي مىرزا بەكتۇرالىۇعىلى حات جازىپ، قىزاي قازاقتارىنىڭ ءحالىن بىلايشا كورسەتەدى» دەپ، قىتايعا قاراعان قىزاي ەلىندەگى جاڭاشا وقۋ جاعدايىنا توقتالعان.

گازەتتىڭ 38№ سانىندا مولداعالي بەكتۇرلى ۇلىنىڭ قۇلجاداعى مەكەنجايى كورسەتىلىپ، «باسقارمادان» ايدارىندا باسىلادى.

«مولداعالي بەكتۇرالىۇعىلىنىڭ ادرەسى: كۋلدجا، كيتايسكيە ۆلاد. شارافۋتدينۋ ساگدييەۆۋ، ياش 7№، پەر. مۋللاگاليۋ بەكتۋرلينۋ». وسىلايشا مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى «قازاق» گازەتىنە جازۋشى جانە جازىلۋشى بولىپ حابارلار جازا باستايدى. سونىمەن قاتار «قازاق» گازەتىنىڭ قىتاي اۋماعىنداعى تارالۋىنا دا ءوز ۇلەسىن قوسادى.

«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1913-جىلعى 12№ سانىندا جارىق كورگەن «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى» اتتى ماقالاسى جابىقباي زاڭگىنىڭ اكەسى بۇلعىنشى اقالاقشىعا (ۆولوستنوي وپراۆيتەلدىڭ) وپات بولعانىنا ءبىر جىل تولعاندا اس بەرگەنى تۋرالى ەدى. بۇل ماقالا 2000-جىلى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ 5№ سانىندا جاريالانىپ، قىتاي قازاقتارى اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. ماقالادا قىتايداعى قازاقتاردىڭ سالت-ءداستۇرى، باي-قۋاتتى ءومىر تىرشىلىگى تۋرالى ايتىلادى. قىزاي ەلىنىڭ قوناق كۇتۋىنىڭ ەرەكشەلىگى «قوناقاسى» جانە اس بەرۋ ءداستۇرى جايلى قۇندى مالىمەت بەرەدى.

تۋعان توپىراقتان جىراق، الاشتىڭ وردالى قالاسىنان شالعايدا جۇرسە دە مولداعالي ەلدەگى ءار وزگەرىسكە سەرگەك قاراپ، بارىنشا ءۇن قوسىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ، تىلەۋلەس بولىپ وتىردى. قارعا تامىرلى قازاقتى الاش تۋى استىنا بىرىگۋگە شاقىردى. ايتالىق، 1916-جىلى قىزاي ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارىمەن بىرگە «ازامات» سەرىكتىگىنە جارنا قوسىپ، گازەت ءىسىنىڭ اقساماۋىنا بارىنشا اتسالىسادى. ماقسۇد ساسانوۆ، ساتىبالدى نۇربەك ۇلى، قۇسبولات بايبولات ۇلى، جايىربەك ساسان ۇلى، راكحيم اقىلبەك ۇلى ءھام جيەنالى مەيىرمانۇلدارىمەن بىرگە مۇعالىم مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى دا 100 سوم جارنامەن مۇشەلىككە وتەدى. «ايقاپ» جۋرنالىندا مامانوۆتار اۋلەتى جاريالاعان رومان بايگەسىنە دە، ىلە گۋبەرنياسى اتىنان قاتىسىپ، ءوزىنىڭ تۋىندىسىن توپقا قوسادى.

تۋعان جەرگە ورالۋ

ازامات سوعىسى اياقتالىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى ساياسات الا سىزىقتىڭ ەكى ايرىعىنداعى الاشتى تىپتەن الاڭداتتى. «ايقاپ» پەن «قازاق» سەكىلدى ۇلتتىق باسىلىمدار جابىلدى. بۇرىن قازاق جەرىنەن ەركىن كەلەتىن باسپا سوزگە قىتاي وكىمەتى ەندىگى قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىپ، شەكتەيتىن بولدى. وسىنىڭ ءبارى دە م. بەكتۇرلى ۇلىن بەيمازا كۇيگە ءتۇسىردى. تۋعان جەرگە ورالۋ ويىن ۇدەتىپ، ساعىنىشىن ودان ءارى ۇلعايتا ءتۇستى.

ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك، مولداعالي 1925-1926-جىلدار ارالىعىندا ورالعا بارعان. ارينە، شەكارا اسىپ، 3000 شاقىرىمدىق مەجەلى جەرگە جەتۋدىڭ قيىندىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇل شاق كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ ەسكى وقىعاندارىنا جاۋلىق پيعىلىن بايقاتا باستاعان تۇسى ەدى. دەسە دە قيىندىقتاردىڭ ءبارىن ەڭسەرىپ، مولداعالي 1927-جىلى قۇلجاعا قايتا ورالادى.

ءتاڭىر تاڭعاجايىپ تاعدىر بۇيىرعان وسى اعارتۋشىنىڭ ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ، عۇمىرباياندىق دەرەگىن ىزدەستىرگەنىمىزدە ءبىز كۇتپەگەن ولجاعا جولىقتىق. بىزگە كەرەك دەرەك، « قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ ەسكى تىگىندىلەرىنەن كەزدەستى. گازەتتىڭ 1926-جىلعى تامىز ايىنداعى 95№، 96№ نومىرلەرىندە «قىتاي قازاقتارى جايىنان» (مۇعالىم م. بەكتۇرلى ۇلىمەن اڭگىمە) دەگەن كولەمدى جازبا جارىق كورەدى. بۇل سۇحباتىندا مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ءوزى جايلى ءبىرشاما ماڭىزدى اقپارات بەرەدى.

سونىمەن بىرگە اتالعان دەرەك اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعاندىقتان قۇنى جوعارى دەرەككوز رەتىندە كادەگە جاراتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. ايتالىق، گازەت رەداكتسياسىنىڭ مولداعالي تۋرالى اڭداتپاسىندا: «جولداس مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ورال ۋەزى جۇبانىشكول بولىسىنىڭ قازاعى، رۋى جاباعى كەردەرى. بۇل جولداس 1900-جىلداردا عىلىم ىزدەپ تۇركيەگە بارىپ، ودان بىرنەشە جىلداي ازيا، ەۋروپا قالالارىن كەزىپ ءجۇرىپ، 1909-جىلى قىتاي قازاقتارىنا بارىپ مۇعالىم بولعان. سودان بەرى بەكتۇرلى ۇلى قىتاي جەرىندە. ەندىگى ماقساتى تۋعان جەرى ورال گۋبەرنەسىنە كەلمەك» (سۇحبات الۋشىنىڭ اتى «ق. ب.» دەپ كورسەتىلگەن).

گازەتتىڭ كەيىنگى نومىرلەرىن تەكسەرگەنىمىزدە دە ت. ساپا ۇلى مەن راقىم سۇگىر ۇلى رەداكتورلىق ەتكەن تۇستا مولداعالي اتالعان گازەتپەن ءتىلشى رەتىندە شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعانىن بايقادىق. تۋعان جەرى ورال گۋبەرنياسىنان قۇلجاعا قايتقان سوڭ باسىلىمنىڭ 1927-جىلعى ناۋرىزداعى 33№ نومىرىندە «قىتايداعى تىلشىمىزدەن. (قۇلجا)» دەگەن حابارلاما جارىق كورەدى (سوڭىندا بەكتۇرلى ۇلى دەپ قول قويىلعان).

قۇلجاداعى ءساتسىز اسكەري توڭكەرىس تۋرالى ايتا كەلىپ، «وسى كۇنى قۇلجا قالاسىندا ءتارتىپ قاتتى. شەتتەن كەلگەن ادامداردى قاتتى باقىلاپ كىرگىزەدى. مۇعالىمدەردى ۇستاپ اباقتىعا جاۋىپ جاتىر. شەكاراعا تسەنزور قويىلدى. حات-حابارلاردى قاراپ جىبەرەدى»، دەپ قايىرادى.

بىزدەگى ارحيۆ قورلارىندا «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ تۇتاس ءنومىرى ساقتالماعاندىقتان ودان كەيىنگى قاي نومىردە مولداعاليدىڭ قانداي ماتەريالدارى جارىق كوردى دەگەن ساۋالعا تولىققاندى جاۋاپ تابا الماي، قولداعى بار مالىمەتتەرمەن ىركىلىپ وتىرمىز. دەگەنمەن قالاي بولعاندا دا «ايقاپ» پەن «قازاقتان» كەيىن بەكتۇرلى ۇلىنىڭ جۋرناليستىك جولى «قىزىل تۋ» گازەتىمەن تولىققانى انىق.

جارقىراپ سونگەن شوقجۇلدىز

الدىندا اتاپ وتكەنىمىزدەي، كۇنەستەگى ساتىبالدى اۋىلىنا كەلۋى ونىڭ تاعدىرىنا تۇبەگەيلى بەتبۇرىس اكەلدى. ساحاراداعى قازاقتىڭ مادەني وسۋىنە مۇرىندىق بولۋىمەن بىرگە ءوزى وتباسىن قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرەدى. بۇل تۋرالى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جيناعىندا ءبىر دەرەك بىلاي دەپ سىر شەرتەدى: «ساتىبالدى قاليموللانىڭ وسى اۋىلدا ماڭگى تۇراقتاپ قالۋىن ويلايدى ءارى قۇلاققاعىس ەتەدى. قاليموللا: «مەنى ماڭگى تۇراقتاپ قالسىن دەسەڭىز - وزىڭىزگە ءىنى، اكەڭە بالا بولايىن، كەنجە قارىنداسىڭ اۋەجاندى قوس»، - دەيدى.

اۋەجان، 7 جاسىندا قاراجەل اۋرۋىمەن اۋىرىپ، ءتىل-قۇلاعى كەمتار بولىپ قالعان جايى بار ەدى. بۇل جاعدايدى قاليموللاعا ايتىپ كەڭەس سالادى. قاليموللا ونىڭ زەرەكتىگىن ويلاپ، تاربيەلەپ كەتە الاتىن سەنىمىن بىلدىرەدى. سونىمەن ساتىبالدى قاليموللاعا اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ، قارىنداسىن قالىڭسىز قوسىپ، نۇربەكتىڭ ءبىر سەمياسى ەتىپ ورنالاستىرادى. قاليموللا اۋەجانعا ساڭىراۋ-وقىرلار الىپپەسىن قۇراستىرىپ بەرىپ، ونى وقىتىپ ساۋاتتاندىرادى» («ىلە تاريحي ماتەريالدارى». №15.1999.176ب). اۋەجان نۇربەك قىزىن كوزى كورگەن يماممۇحامەد اقساقالدىڭ ايتۋىنشا كەيۋانا 70 تەن اسىپ، دۇنيەدەن وزعانشا قۇران وقىپ، حات جازعان ساۋاتتى كىسى ەدى دەيدى.

مولداعالي بەكتۇرلى ۇلىنىڭ كىندىگىنەن ىسكەندىر، سالاقي، جامالي، ىرزاھيل، پاراۋىق اتتى 5 ۇل، زۋھرا، ءسانيا اتتى 2 قىز تارايدى. وسى جەتى بالانىڭ ىشىندەگى تەك ءۇش ۇلى: ىسكەندىر، جامالي، سالاقي جانە ەكى ەكى قىزىنان ۇرپاق جالعاسىپ، باسقا ەكى ۇلىنىڭ الدى جيىرماعا جەتەر-جەتپەستەن قايتىس بولىپ، ولاردان ۇرپاق قالماعان. سالاقي بالاسىنان جەتكەن اۋىزشا دەرەككە سۇيەنسەك مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ۇرپاقتارىن وركەنيەتتى ەلدىڭ وقۋ جۇرتتارىنان وقىتۋدى ارمانداپتى.

ول ۇنەمى «بالالارىمدى گەرمانيادان، تۇركيادان، رەسەيدەن، قالعان بالالارىمدى ءوزىمنىڭ اتا جۇرتىمنان وقىتامىن»، دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن.

امال نەشىك، ءتاڭىرىنىڭ تاڭداۋىمەن قيىرداعى قازاقتىڭ كوزىن اشىپ، كوڭىلىنە ساۋلە تۇسىرۋگە، الاش يدەياسى قىتاي اۋماعىندا تاراتۋعا بار كۇش-جىگەرىن ارناۋعا نەسىبە بۇيىرعان ارىس 1932-جىلى كۇنەستىڭ المالى ەلدى مەكەنىندە پانيدەن باقيعا كوشتى. جايىق جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن الاش ازاماتىنا ىلە بويىنان توپىراق بۇيىردى. اتتانار الدىندا ۇرپاقتارىمەن بىلاي دەپ باقۇلداسىپتى:

«سەندەردىڭ اتا مەكەندەرىڭ قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى ورال، ورىنبور وڭىرىندە. كەيىن تۋىستارىڭدى ىزدەمەك بولساڭدار، سول وڭىردەن ىزدەڭدەر، رۋلارىڭ كىشى جۇزدەگى الشىن-جاپپاس! كوزىمنىڭ تىرىسىندە امال جوقتىقتان تۋىستارىڭمەن قاۋىشتىرا الماي، وقىتا الماي ارماندا كەتەتىن بولدىم!». بۇگىندە، ۇل-قىزدارىنان تاراعان 20 عا جۋىق وتباسى ىلە ۋالاياتىندا مەكەن ەتۋدە. ۇرپاقتارىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى - اتا مەكەنى ورالدى كورۋ، كىشى ءجۇز ىشىندە، اتالارى مولداعالي بەكتۇرلى ۇلىنىڭ جاقىن تۋىستارى بولسا، تانىسىپ - قاۋىشۋ ەدى...

ءتۇيىن: مولداعالي بەكتۇرلى ۇلى ۇستانعان الاش يدەياسىنىڭ ءىزىن جالعاپ، ولكەدە قازاق-قىرعىز مادەني ۇيىشمالارى پايدا بولدى. جاڭاشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر كوپتەپ بوي كوتەردى. ۇيىمدى باسقارعان ازاماتتار اراسىندا مولداعاليدىڭ شاكىرتتەرى دە بولدى. دەمەك، بارشا قازاقتىڭ «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!» يدەياسى قىتاي اۋماعىنداعى قازاقتارعا دا ءوز اسەرىن تيگىزىپ، جەمىسىن بەرىپ، جالعاسىن تاپتى.

اباي مىرزاعالي،

تاريح عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى

egemen.kz