اتى اڭىزعا اينالعان جەلاياقتار
قۋانىشتى حاباردى ەلگە ەستىرتكەن بەتتە ول جان-ءتاسىلىم ەتەدى. باعزى زاماندا-اق وسى وقيعانىڭ اڭىز ەمەس، اقيقات ەكەنىن گەرودوت پەن پلۋتارح باستاعان ءبىر توپ عالىم دالەلدەدى. اراعا عاسىرلار سالىپ، ءدال سول جانكەشتى جىگىتتىڭ قۇرمەتىنە الىس قاشىقتىققا جۇگىرەتىن جەلاياقتار اراسىندا جارىستار ۇيىمداستىرىلا باستادى. ول «مارافونشىلار سايىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولادى.
قازىرگى زامانداعى وليمپيا ويىندارىنىڭ تۇساۋى 1896 جىلى كەسىلگەنى بەلگىلى. افينادا وتكەن بايراقتى باسەكەنىڭ باعدارلاماسىنا مارافون دا ەندى. 40 شاقىرىمدى قۇرايتىن سايىستا 17 جەلاياق باق سىناۋعا بەل بۋدى. ولاردىڭ دەنىن گرەكيالىقتار قۇراسا، اقش، اۋستراليا، ماجارستان جانە فرانتسيانىڭ ءبىر-ءبىر سپورتشىسى ساپقا تۇردى. جارىس جولىنا شىققان جۇيرىكتەر اراسىنان سپيريدون لۋيستىڭ باق جۇلدىزى جاندى. 23 جاستاعى گرەكيالىق ورەن بۇل قاشىقتىقتى 2 ساعات 58 مينۋت 50 سەكۋندتا جۇگىرىپ ءوتىپ، باس جۇلدەنى ولجالادى. ەكىنشى ورىندى تاعى ءبىر جەرگىلىكتى مارافونشى حاريلاوس ۆەسيلاكوس يەلەنسە، ماجارستاندىق ديۋلا كەللنەر ءۇشىنشى ساتىعا جايعاستى.
سپيريدون لۋيس ودان كەيىن ءدۇبىرلى دودالارعا قاتىسقان جوق. دەسەك تە ەجەلگى ەللادا ەلىنىڭ ۇلتتىق باتىرى رەتىندە ۇلدە مەن بۇلدەگە وراندى. لۋيس جۇرگەن جەرىندە تولاسسىز سىي، قۇرمەت پەن قوشەمەتكە بولەندى. داڭقتى مارافونشى 1936 -جىلى بەرليندە الاۋى تۇتانعان وليمپياداعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىسىپ، سالتاناتتى ءراسىم كەزىندە گەرمانيانىڭ فيۋرەرى ادولف گيتلەرگە ءزايتۇن بۇتاعىن تابىس ەتتى. سپيريدون 1940 -جىلدىڭ كوكتەمىندە 68 جاسقا قاراعان شاعىندا قايتىس بولدى.
1900 -جىلى پاريجدە الاۋى تۇتانعان وليمپيادادا جارىس قوجايىندارى شاشالارىنا شاڭ جۇقتىرمادى. العاشقى ەكى ورىندى ميشەل تەاتو مەن ەميل شامپون ەنشىلەسە، شۆەتسيالىق ەرنست فاست ءۇشىنشى ساتىعا تابان تىرەدى. بۇل باسەكەدە التى مەملەكەتتەن كەلگەن 13 سپورتشى شەبەرلىك بايقاستى. جەڭىمپازدىڭ ۋاقىتى - 2 ساعات 59 مينۋت 45 سەكۋند.
1904 -جىلى ا ق ش- تىڭ سەنت- لۋيس قالاسىندا وتكەن وليمپيا ويىندارى شىتىرمان وقيعالارعا تولى بولدى. بۇل جارىستا امەريكالىق جەلاياق فرەدەريك لورز الدىنا جان سالمادى. مارە سىزىعىن قيىپ وتكەن بەتتە ول جانكۇيەرلەردىڭ قۇشاعىنا ەندى. گۇل شوقتارىن الىپ، اقش پرەزيدەنتى تەودور رۋزۆەلتتىڭ قىزىمەن سۋرەتكە ءتۇسىپ تە ۇلگەردى. ەندى بىرەر مينۋتتان كەيىن وليمپيادا ويىندارىنىڭ التىن مەدالى لورزدىڭ موينىندا جارقىراۋعا ءتيىس ەدى...
ىلە- شالا تورەشىلەر مىنگەن كولىك ستاديونعا كەلىپ توقتادى. اسىعا-ۇسىگە جەتكەن قازىلار جەڭىمپاز جىگىتتىڭ «ەرلىگىن» جالپاق جۇرتقا جاريا ەتتى. سويتسە لورز بەلگىلەنگەن قاشىقتىقتىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعىن كولىكپەن ءجۇرىپ ءوتىپتى. كوپشىلىك نازارىنان تىس قالعان كەزدە جەلاياق جولدا كەلە جاتقان ماشينالاردى الما- كەزەك توقتاتىپ، ءوز «جۇمىسىن» ءبىراز جەڭىلدەتكەن ەكەن. سول مەزەتتە-اق فرەدەريك لورز ابىرويدان جۇرداي بولدى. ناتيجەسىندە سەنت- لۋيستەگى جارىستا جۇلدەلى ورىنداردىڭ بارلىعىن ا ق ش قۇراما كومانداسىنىڭ وزگە مۇشەلەرى يەلەندى. ولار - توماس حيكس (3:28:53) ، البەرت كوري (3:34:52) جانە ارتۋر نيۋتون (3:47:33). بۇل جولى قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 32 گە جەتتى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىنگى كەزەڭگە كەلەتىن بولساق، مارافونشىلار سايىسىندا امەريكالىق دجون حەيەس (1908 -جىل، لوندون) ، وار وكىلى كەننەت ماكارتۋر (1912 -جىل، ستوكگولم)، فينليانديالىق حاننەس كولەحماينەن (1920 -جىل، انتۆەرپەن) مەن البين ستەنرووس (1924 -جىل، پاريج)، فرانسيالىق بۋگەرا ءال- ۋافي (1928 -جىل، امستەردام)، ارگەنتينالىق حۋان- كارلوس سابالا (1932 -جىل، لوس- اندجەلەس) جانە جاپونيالىق سون كي دجون (1936 -جىل، بەرلين) سىندى ساڭلاقتار وليمپيا ويىندارىنىڭ جەڭىمپازى اتاندى.
1948 -جىلى لوندوندا ارگەنتينانىڭ تۇلەگى دەلفو كابرەرا گومەس الدىنا جان سالماسا، 1952 -جىلى حەلسينكيدە چەحوسلوۆاكيالىق ەميل زاتوپەككە تەڭ كەلەر ەشكىم تابىلمادى. 1956 -جىلى مەلبۋرندە فرانسۋز الەن ميمۋننىڭ ايدارىنان جەل ەستى.
1960 جانە 1964 -جىلدارى وتكەن وليمپيادادا ابەبە بيكيلانىڭ جۇلدىزى جارقىراي جاندى. بۇل سپورتشى جايىندا كەڭىرەك اڭگىمەلەسەك ەش ايىبى جوق دەپ ويلايمىز. ول ەفيوپيانىڭ شالعايداعى ءبىر اۋىلىندا تۇرمىسى تومەن وتباسىندا تۋىپ- ءوستى. بالاۋسا كەزىنەن قارا جۇمىسقا جەگىلىپ، تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن مال باقتى.
تەك اسكەر قاتارىنا الىنعاننان كەيىن ابەبەنىڭ جۇگىرۋگە قابىلەتى بار ەكەنى بايقالدى. الايدا بۇل جىگىتتىڭ ريم وليمپياداسىنا قاتىسۋى ەكىتالاي ەدى. تەك ءدال جارىس قارساڭىندا ۇلتتىق كوماندا ساپىنداعى بەلدى ءبىر سپورتشىنىڭ جاراقات الۋىنا بايلانىستى عانا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزگە اپەننين تۇبەگىنە اتتانۋعا مۇمكىندىك تۋدى. وزىنە شاق اياقكيىم تاپپاي، جارىس جولىنا جالاڭ اياق شىققان بيكيلا ريمدە ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارىپ، التىن تۇعىرعا كوتەرىلدى. ابەبە 2 ساعات 15 مينۋت 16 سەكۋندتىق كورسەتكىشپەن رەكورد جاسادى. ول كەزدە مارافوندىق قاشىقتىق ءدال قازىرگىدەي 42 شاقىرىم 195 مەتردى قۇرايتىن.
كەلەسى وليمپيادا توكيودا ءوتتى. ءدۇبىرلى دودانىڭ باستالۋىنا تۋرا 40 كۇن قالعاندا سوقىرىشەك دەرتىنە شالدىققانىنا قاراماستان، بيكيلا تاۋەكەلگە بەل بۋدى. بۇل جولى ريمدەگى كورسەتكىشىن ءۇش مينۋتقا جاقسارتقان ول تاعى دا باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلادى. تاعى دا رەكورد! 1968 -جىلى ابەبە ءوزىنىڭ ءۇشىنشى وليمپيا ويىندارىنا قاتىستى. الايدا ەسكى جاراقاتى سىر بەرگەن ول مارە سىزىعىنا جەتە المادى. ەسەسىنە مەحيكودا ەفيوپيانىڭ تاعى ءبىر «قارا مارجانى» مامو ۆولدە جەڭىس تۇعىرىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلدى.
ابەبە بيكيلا 1969 -جىلى جول اپاتىنا ۇشىرادى. سونىڭ زاردابىن مولىنان تارتقان داڭقتى سپورتشى 1973 -جىلدىڭ كۇزىندە 42 جاسقا قاراعان شاعىندا ينسۋلتتەن قايتىس بولدى. ءوز وتانىندا بيكيلانىڭ بەدەلى زور بولعانى سونشالىق، ونى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ ءۇشىن ادديس- ابەبە كوشەلەرىنە 75 مىڭنان اسا ادام جينالعان ەكەن. ال ەفيوپيانىڭ يمپەراتورى 25-قازاندى جالپىۇلتتىق قارالى كۇن دەپ جاريالادى.
1972 مەن 2004 -جىلدار ارالىعىندا مىنا جەلاياقتار وليمپيادا چەمپيونى اتاعىنا قول جەتكىزدى: 1972 -جىل - فرەنك شورتەر (ا ق ش)، 1976 -جىل - ۆالدەمار سەرپينسكي (گ د ر)، 1980 -جىل - ۆالدەمار سەرپينسكي (گ د ر)، 1984 -جىل - كارلۋش لوپەش (پورتۋگاليا)، 1988 -جىل - دجەليندو بوردين (يتاليا)، 1992 -جىل - حۆان ەن دجو (وڭتۇستىك كورەيا)، 1996 -جىل - دجوزايا تۋگۆانە (و ا ر)، 2000 -جىل - گەزاحەگنە ابەرا (ەفيوپيا)، 2004 -جىل - ستەفانو بالديني (يتاليا).
ال سوڭعى ءۇش عالامدىق دودادا قارا قۇرلىقتىڭ وكىلدەرى شاشالارىنا شاڭ جۇقتىرمادى. تارقاتىپ ايتساق، 2008 -جىلى بەيجىڭدە كەنيالىق سامۋيۋەل ۆاندجيرۋ توپ جارسا، ماروككولىق جاۋاد گاريب پەن ەفيوپيالىق سەگايا كەبەندە جۇلدەگەرلەر ساناتىنا قوسىلدى. 2012 -جىلى لوندوندا ۋگاندالىق ستيۆەن كيپروتيچ الدىنا جان سالماسا، كەنيانىڭ قوس قىرانى - ابەل كيرۋي مەن ۋيلسون كيپسانگ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىنداردى يەلەندى.
2016 -جىلى ريو- دە- جانەيرودا كەنيالىق ەليۋد كيپچوگە قارسىلاس شاق كەلتىرمەسە، كۇمىس پەن قولا مەدالداردى ەفيوپيالىق فەييسا ليلەسا مەن امەريكالىق گالەن راپپ ەنشىلەدى. مىنە، جوعارىداعى دەرەكتەردىڭ ءوزى- اق افريكا قۇرلىعىنان كەلگەن «قارا مارجاندارمەن» ۇزەڭگى قاعىستىرۋ ۋاقىت وزعان سايىن قيىنداپ بارا جاتقانىن اڭعارتسا كەرەك. سوڭعى وليمپيادادا الەمنىڭ ءار قيىرىنان جينالعان 150 اتلەت باق سىنادى.
بايىپتاپ قاراساڭىزدار، وليمپيا ويىندارىنداعى مارافونشىلار سايىسىندا ساناۋلى عانا مەملەكەتتىڭ وكىلدەرىنە باس جۇلدە بۇيىرعان ەكەن. 1896-2016 -جىلدار ارالىعىندا 28 التىن مەدال ساراپقا سالىنسا، ەۋروپا قۇرلىعىنىڭ وكىلدەرى - 12، افريكالىقتار - 9، امەريكالىقتار - 5 جانە ازيالىقتار 2 التىندى ولجالاپتى.
وكىنىشكە قاراي، قازاقستاننىڭ بىردە- ءبىر مارافونشىسى بۇگىنگە دەيىن الەمدىك دەڭگەيدەگى دودالاردىڭ بىردە- بىرەۋىندە ولجا سالعان ەمەس. وسى ورايدا «بۇل باپكەرلىك مەكتەپتىڭ السىزدىگى مە، الدە الىس قاشىقتىققا جۇگىرەتىن جىگىتتەرىمىزدىڭ جىگەرسىزدىگى مە؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بالكىم، وسى سالانىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتار جەڭىل اتلەتيكانىڭ بۇل تۇرىنە ايتارلىقتاي ءمان بەرمەي جۇرگەن بولار؟ ول جاعى بىزگە بەيمالىم.
ءبىراق وعان تاڭدانۋعا دا بولمايتىن شىعار. سەبەبى كەزىندە جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن باۋىرىنا باسقان كەڭەس وداعى وكىلدەرىنىڭ وزدەرى وليمپيا ويىندارىندا نەبارى ءبىر رەت قانا جۇلدە الدى. ونىڭ يەگەرى - ساتىمقۇل جۇمانازاروۆ. 1980 -جىلى ماسكەۋدە الاۋى تۇتانعان عالامدىق دودادا قىرعىزستاننىڭ تالاس وبلىسىنىڭ تۋماسى مارە سىزىعىن 2 ساعات 11 مينۋت 16 سەكۋندتا قيىپ ءوتىپ، قولا مەدالدى موينىنا ءىلدى. وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە ك س ر و-نىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر وكىلدەرىنىڭ ەشبىرى جۇمانازاروۆتىڭ بۇل كورسەتكىشىن قايتالاي العان جوق.
دەرەك
- وليمپيا ويىندارىندا ەڭ كوپ التىن العان ەفيوپيانىڭ مارافونشىلارى. ولار ءتورت رەت توپ جاردى. ا ق ش پەن فرانسيانىڭ وكىلدەرى ءۇش مارتە جەڭىمپاز اتانسا، فينليانديا، وار، گ د ر، كەنيا، ارگەنتينا، يتاليانىڭ سپورتشىلارى ەكى رەتتەن تەڭدەسسىز دەپ تانىلدى. گرەكيا، جاپونيا، چەحوسلوۆاكيا، پولشا، وڭتۇستىك كورەيا جانە ۋگاندانىڭ جەلاياقتارىنا ءبىر- ءبىر باس جۇلدەدەن بۇيىردى.
- جەڭىل اتلەتيكادان الەم چەمپيوناتىنىڭ تۇساۋى 1983 -جىلى كەسىلدى. سول ارالىقتا وتكەن 17 جارىستىڭ مارافونشىلار باسەكەسىندە كەنيانىڭ «قارا مارجاندارى» بەس رەت قارسىلاس شاق كەلتىرمەدى. يسپانيانىڭ جەلاياقتارى ءۇش رەت دارا شىقسا، ەفيوپيا مەن ماروككونىڭ ورەندەرى ەكى مارتە الدارىنا جان سالمادى. سونداي-اق اۋستراليا، جاپونيا، ا ق ش، ۋگاندا جانە ەريتەريانىڭ قورجىندارىندا ءبىر- ءبىر باس جۇلدەدەن بار.
- سوڭعى رەت الەمدىك رەكورد 2018 -جىلدىڭ 16-قىركۇيەگىندە جاڭاردى. بەرلين مارافونى كەزىندە كەنيا وكىلى ەلۋيد كيپچوگە مارە سىزىعىن 2 ساعات 01 مينۋت 39 سەكۋندتا قيىپ ءوتتى. بىلتىرعى 12-قازاندا ءدال سول جەلاياق ۆەناداعى دودادا 1 ساعات 59 مينۋت 40,2 سەكۋندتىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزگەن ەدى. الايدا رەسمي جارىستاردا قويىلاتىن كەيبىر ەرەجەلەر مەن تالاپتار ساقتالماعاندىقتان، بۇل ناتيجە ەسەپكە الىنبادى.
- 2008 -جىلى بەيجىڭ وليمپياداسىندا قازاقستاننىڭ تۋى استىندا تاحير ماماشەۆ ونەر كورسەتتى. ونىڭ كورسەتكىشى - 2:30:26. ناتيجەسىندە 70-ورىنعا تابان تىرەدى. سول جارىستا جەڭىمپاز اتانعان كەنيالىق سامۋيۋەل ۆاندجيرۋ مارە سىزىعىن 2ساعات 06 مينۋت 32 سەكۋندتا قيىپ ءوتتى.
عالىم سۇلەيمەن
دەرەككوز : egemen.kz