ۇمىت بولىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى
*ەرۋلىك*
ەرۋلىك - جاڭا كوشىپ كەلگەن كورشىلەرگە ارنالعان اس. ولاردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلۋ ءۇشىن وزدەرىنە قوناققا شاقىرادى. ەرۋلىك كورشىلەردى جاقىنداستىرۋ كەرەك. تاعام جىلقى ەتىنەن، قازى - قارتا، جال - جايا نەمەسە قوي ەتىنەن جاسالادى.
*ات تەرگەۋ*
قازاقتاردا ايەلدەر كۇيەۋلەرىنىڭ تۋىسقاندارىن اتىمەن اتامايدى. ونىڭ اعالارىنا، اپكەلەرىنە ەركەلەتۋ اتاۋلارىن ويلاپ تابۋى كەرەك. كەلىن جاڭا تۋىسقاندارىن «مىرزا قايناعا»، «باي اتام»، «بي اعا»، «تەنتەگىم» ، «ەركەجان»، «شەبەر شەشەي»، «اق اجە»، «سىرعالىم»، «شاشباۋلىم» دەپ اتايدى.
*قۇرساق توي*
قۇرساق توي، قۇرساق شاشۋ - كەلىننىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن بىلگەن ەنە جاقىن تۋىستارىن، كورشىلەرىن شاقىرىپ، مول داستارحان جايادى. بۇل مەرەكەنىڭ ماقساتى - تويلاۋ جانە كەلىنگە كوڭىل ءبولۋ. ۇلكەندەر كەلىنگە باتا بەرىپ، ابىسىندار ءوز كەڭەستەرىمەن بولىسەدى.
*جارىس قازان*
ايەلدى تولعاعى قىسىپ جاتقان ۋاقىتتا ونىڭ جاقىن تۋىستارى، اسىرەسە ايەلدەر قازاندا قوناقتارعا ارناپ ەت ءپىسىرىپ قويۋ كەرەك. ەگەر ايەل قازان قايناعانعا دەيىن بالانى تۋسا ونى جاقسىعا ىرىمدايدى.
*سۇيەك جاڭعىرتۋ*
ەگەر قۇدالار قايتادان قۇدا بولسا، قۇدالىق ارى قاراي جالعاسادى جانە بۇل سۇيەك جاڭعىرتۋ دەپ اتالادى. بۇل ءداستۇر قىز بەن جىگىتتىڭ كەلىسىمىمەن ورىندالادى.
*سەلت ەتكىزەر*
كەيبىر مەرەكەلەردىڭ الدىندا قىزدار ولارعا ۇنايتىن جىگىتتەرگە ۇيقىاشار تاعامىن بەرەدى. ال جىگىتتەر جاۋاپ رەتىندە اشەكەيلەر نەمەسە جاعىمدى نارسە سىيلايدى.
*ابىسىن اسى*
بۇرىن كۇيەۋلەرىنىڭ رۇقساتىنسىز ايەلدەر كوڭىل كوتەرۋگە بارا المايتىن. ەر ادامدار تويعا اتتانعاندا، ايتتا اۋىلدا تەك ايەلدەر قالادى. ول كەزدە ولار وزدەرىنە مەرەكە جاسايتىن: ءدامدى ەت ءپىسىرىپ، ساماۋىرىن قويىپ، ءان ايتىپ، قالجىڭداسادى. بۇل قازاق ايەلدەرىنىڭ بىرلىگى مەن دوستىعىنىڭ كورىنىسى. «ابىسىن اسى» ايەلدەردى بىرىكتىرەدى جانە جاقىنداستىرادى.
*اساتۋ*
ادەتتە اقساقالدار ءوز قولدارىمەن تاباقتان بەشبارماق قالدىقتارىن الىپ، بالالارعا بەرەدى. بۇرىن بالالار قوناقتاردىڭ تاماقتانىپ بولعانىن كۇتەتىن. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ بۇل ءداستۇردى ءوز شىعارمالارىندا كەڭىنەن ناسيحاتتايدى.
*بوساعا مايلاۋ*
جاس جۇبايلار ۇيلەنگەن كەزدە نەمەسە بىرەۋ جاڭا ۇيگە كوشكەن كەزدە، تۋىستارى تابالدىرىقتى مايمەن جاعادى. ۇيدە بەرەكە بولسىن دەگەن نيەتپەن ىستەلىنەدى. بۇل ءداستۇردى ورىنداعاندارعا ءۇي يەلەرى سىيلىق بەرەدى.
*قالاۋ ايتۋ*
ۇناعان جاقسى جىلقى نەمەسە قانداي دا ءبىر زاتتى «قالاۋ ايتۋ» ارقىلى الۋعا بولادى. ۇيگە كەلگەندە، ءوز قالاۋى تۋرالى ايتۋ كەرەك، ءبىراق الدىمەن ءۇي يەسىنە نەمەسە ونىڭ بالالارىنا جاقسى سىيلىق جاساۋى كەرەك.
*اۋناتۋ*
قازاقتار قوناق وتىرعان جانە تۇنەگەن جەرگە ءوز بالالارىن وتىرعىزعان. سەنىم بويىنشا بالاعا بۇل ادامنىڭ دارىندىلىق گەنىنىڭ بولىگى وتەدى. سونىمەن قاتار «تۋعان جەرگە اۋناتۋ» ءداستۇرى دە بار. بۇل - تۋعان جەرىنەن ۇزاق ۋاقىت بويى الىس تۇرعان ادام وتانىنا ورالعاننان كەيىن جەرگە جاتاتىن ءداستۇر.
*اجىراسۋ كوجە*
بۇل كوشۋ الدىندا داستارحان جايۋ دەگەندى بىلدىرەدى. وسىلايشا ادامدار تۋعاندارى مەن كورشىلەرىمەن قوشتاسادى. ويتكەنى ءۇنسىز كوشىپ كەتۋ تاربيەسىزدىكتىڭ كورىنىسى.
*باسىرە*
بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى مالدىڭ تولدەۋىمەن سايكەس كەلگەندە، بالاعا جاڭا تۋعان قۇلىن، قوزى نەمەسە لاق سىيلاعان. بۇل ونىڭ كىشكەنتايدىڭ ءبىرىنشى زاڭدى مەنشىگى بولىپ سانالاتىن. «باسىرە» ەشقانداي جاعدايدا ساتىلماعان.
*تىزە بۇگۋ*
«تىزە بۇگۋ» - تىزەنى بۇگىپ وتىرۋ. ەگەر ادام بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەلسە، ول مىندەتتى تۇردە تىزەسىن بۇگىپ وتىرۋى كەرەك، ايتپەسە ءۇي ءيىسىنىڭ رەنجىتىپ الۋى مۇمكىن.
*بەل كوتەرەر*
«بەل كوتەرەر» - قارت ادامدارعا ءدام بەرۋ. ولار ەرەكشە قاراۋدى تالاپ ەتەدى. ولار ءۇشىن تاتتىلەر، قازى، سارى ماي، جەنت، قىمىز، ىرىمشىك، بال جانە ت. ب. ونى جاقىن كورشىلەرى، بالالار اپارادى.
ء*وڭىر سالۋ*
ء«وڭىر سالۋ» قازاق حالقىنىڭ تويدان كەيىنگى سالت - داستۇرلەرىنە جاتادى. ءداستۇردى ۇلكەن جاستاعى ايەلدەر ورىندايدى. ولار كەلىنگە «شاشۋ» شاشىپ، وعان ءوز سىيلىقتارىن تابىس ەتەدى. ادەتتە ء«وڭىر» بۇل - كيىم جانە تۇرمىستىق زاتتار.
*ۇلكەن بالانى اتا - اجەسىنىڭ تاربيەلەۋى*
قازاق داستۇرلەرىنە سايكەس، وتباسىندا ءبىرىنشى نەمەرەسى اتا - اجەسىنىڭ تاربيەسىنە بەرىلەدى. بالا تۋعاننان باستاپ اجە مەن اتاسىندا تۇرادى، ولار ونى ءوز بالاسى رەتىندە وسىرەدى. بالا ءتىپتى ولاردى اناسى مەن اكەسى دەپ ساناعان.
*بالا بەرۋ*
تاعى ءبىر ءداستۇر، قازاقتار ءوز بالاسىن تۋعان - تۋىستارىنا تاربيەلەۋگە بەرگەن. ادەتتە، بالالارى كوپ بولعان وتباسىلار بالالارى جوق تۋىستارىنا ءوزىنىڭ كىشى بالاسىن بەرەدى. جانە بالا بوتەن وتباسىندا ءوز بالاسى رەتىندە تاربيەلەندى.
*امەڭگەرلىك*
امەڭگەرلىك - جەسىر قالعان ايەل قايتىس بولعان كۇيەۋىنىڭ اعالارىنىڭ بىرەۋىنە تۇرمىسقا شىعۋ ءداستۇرى. بۇل ءداستۇر ايەلدىڭ جانە ونىڭ بالالارىنىڭ اسىراۋشىسىز قالدىرماۋ ماقساتىندا جاسالاتىن.
*قالىڭدىقتى الىپ قاشۋ*
ەگەر جاس جىگىت قالىڭدىعى ءۇشىن قالىڭ مال تولەي الماسا نەمەسە قىزدىڭ، نە جىگىتتىڭ اتا - اناسى قارسىلىق بىلدىرسە قىزدى الىپ قاشاتىن. كەيدە جىگىت قىزدى ونىڭ كەلىسىمىنسىز دە الىپ قاشاتىن كەزدەر بولعان.
*كوگەندىك، كەۋسەن، ءولى سىباعا، شۇلەن تاراتۋ*
قازاقتاردىڭ كوپ بولىگى مال وسىرۋمەن اينالىساتىن كوشپەندىلەر بولدى، ءبىراق ولاردىڭ ورتاسىندا ەگىنشىلىك جانە بالىق اۋلاۋ ەسەبىنەن تاماقتانعان توپتار دا بولدى. وسى توپتاردىڭ بارلىعىندا ءتان بولعان داستۇرلەر بولدى. ونىڭ ءبىرى - جاعدايى تومەن ادامدارعا قول ۇشىن بەرۋ. ولار تاپقان تابىستارىنىڭ ءبىر بولىگىن وسى كىسىلەرگە تەڭ ءبولىپ بەرەتىن.
*شاش ءورۋ*
قازاق قىزدارى تۇرمىسقا شىققانعا دەيىن شاشتارىن ءبىر ورىمگە ورەتىن. ۇيلەنۋ تويىنان كەيىن كەلىندەر قالىڭدىقتىڭ ورىلگەن شاشىن بوساتىپ ونى ەكى ورىمگە ورەتىن. بۇل ونىڭ جالعىزدىعى ءبىتىپ، ەندى تۇرمىستاعى ايەل دەگەن مارتەبەگە يە بولعانىن بىلدىرەتىن.
*كوگەنتۇپ*
قازاقتار الىس تۋىستارىنا قوناققا بارعان كەزدە، ولار وزدەرىمەن بىرگە بالاسىن الىپ، ءسابي العاش رەت بولعان ءاربىر ۇيدە، وسى ايتۋلى وقيعانىڭ قۇرمەتىنە وعان ءۇي يەلەرى مال اتايتىن. بالا ءۇشىن مۇنداي سىيلىق ۇلكەن قۋانىش ءۇشىن سەبەپ بولدى، ال ونىڭ اتا - انالارى ءۇشىن ولارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋ دەگەندى بىلدىرەتىن.
*جيەنقۇيرىق*
ادەت - عۇرىپ قۇقىعى تەك ايەلدەر جەلىسى بويىنشا تۋىس بولعان ادامدارعا عانا ءتان بولدى. مۇنداي ادامدى جيەن دەپ اتاعان، ال ونىڭ اناسىنىڭ اعا نەمەسە كىشى اعاسى مەن اپكەلەرى وعان ناعاشى بولعان. جيەننىڭ كەلۋى ۇلكەن مەرەكە بولعان.
*قۇلاق تەسۋ*
شامامەن توعىز جاستا، كەيدە ەرتەرەك جاستا قۇلاقتى تەسۋ ءداستۇرى بولدى. قىزدارعا قازاقتار قۇلاقتىڭ ۇشالارىن تەسىپ، ولارعا جىبەك جىپتەردى سالاتىن. قۇلاقتار بىتەلگەن كەزدە جىپتەردى الىپ تاستاپ جانە ولاردىڭ ورنىنا ءىنجۋ نەمەسە كۇمىستەن جاسالعان كىشكەنتاي سىرعالاردى تاققان. قازاقتاردا بۇل ءراسىم جىنىستاردىڭ ايىرماشىلىعىن بىلدىرەدى.
*يتكويلەك*
ءومىردىڭ العاشقى 40 كۇنىندە سابيگە كيگىزگەن كويلەكتىڭ ءبىرىن ارنايى ءراسىم ءۇشىن پايدالاندى. وعان تاتتىلەردى وراپ، اۋىل يتتەرىنىڭ مويىنىنا بايلاپ جىبەرەتىن. وسى ءساتتى اسىعا كۇتكەن بالالار بىردەن ءيتتى ۇستاپ، ءبىر - بىرىمەن تاتتىلەردى بولىسەدى. بالاسىز ايەلدەر دە بالالاردى تاماقتاندىراتىن. مۇنداي كويلەك ساتتىلىك اكەلىپ، ولار كوپ ۇزاماي بالالى بولادى دەگەن ىرىم بولعان.
*قارىن بۇرمە*
قارىن بۇرمە - كوشپەلى حالىقتاردىڭ تاعامدارىنىڭ ءبىرى - ەت جانە دامدەۋىشتەرمەن ارالاسقان قويدىڭ اسقازانى. ونى ۇيدەگى نەمەسە دالاداعى پەشتە پىسىرگەن. اسقازاندى دۇرىس تازالاپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ونى شايىپ نەمەسە ءتىپتى سازبەن مايلايتىن.
*«بىلامىق» سورپاسى*
بۇل سورپا نەگىزىنەن وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەردە دايىندالدى. «بىلامىق» سورپاسى ەمدىك بولىپ سانالادى - ونى ءسۇتى قۇنارلى بولۋى ءۇشىن بوسانعان ايەلدەرگە بەرەدى. بۇل انا مەن بالاعا پايدالى.
*سۇبە وراماسى*
بۇل تاعام باتىستا، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا دايىندالعان. ول بەلگىلى ءبىر ايماقتا وسەتىن شوپتەردى نەمەسە كوكونىستەردى، ەتتىڭ قابىرعالارىنىڭ سىرتقى بولىگىن قوسىپ وراما رەتىندە جاسالادى.
*ۇلپەرشەك*
ۇلپەرشەك - اكەلەرى ءوز قىزدارىنا سارقىت رەتىندە بەرىپ جىبەرەتىن تاعام. بۇل اتا - انالار قىزىن جاقسى كورەدى جانە ونى قوناققا كۇتەدى دەگەندى بىلدىرەدى. ونى جىلقىنىڭ جۇرەگىنەن دايىنداپ، ۇن سالىنعان قاپقا سالىپ، ءبىر ايعا قالدىرادى. وسىدان كەيىن ونى دايىنداۋعا بولادى.
*سىرباز قۋىرداق*
سىرباز قۋىرداق - سۇتكە نەمەسە قىمىزعا دايىندالعان بەلگىلى قازاق تاعامىنىڭ ءتۇرى. جاڭا پىسكەن ەتكە ءسۇت قۇيىپ، قاقپاعى تىعىز جابىلعان قازاندا پىسىرەتىن.