جازۋشى جانارىندا الماسقان تۇستەر

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاۋەلسىزدىك جىلدارىنا دەيىنگى قازاق پروزاسىندا قالا مادەنيەتىنىڭ فراگمەنتتەرى بار بولعانىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن، سانا- سەزىمىمەن، تۇيسىگىمەن قالاعا بايلانعان كەيىپكەر جوقتىڭ قاسى.

قالالىق كەيىپكەرلەردىڭ كوبەيۋى سوڭعى وتىز جىلدىڭ ۇلەسىندە دەسەك، ونشا قاتەلەسە قويمايمىز. ايتسە دە قالا مەن كەيىپكەردىڭ تۇتاستانۋى، قالانى ءتىرى اعزا دەڭگەيىندە اسپەتتەۋ، وشپەستەي ەستەلىكتەر، تەرەڭ اسەرلەر نەگىزىنەن وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ادەبيەتىنە ءتان.

ايگۇل سەيىلوۆا

**

«ىستانبۇل. ەستەلىكتەر قالاسىن» وقىپ شىققان سوڭ بىردەن ويىمىزعا «قالا ادامى» تىركەسى ورنىقتى. جالعىزدىقتى تىم ەرتە سەزىنۋ، وقشاۋلانۋ ءھام ماتەريالدىق دۇنيەمەن بايلانىستى مول ەستەلىكتەر قالا ادامىنىڭ ەرەكشەلىگى سياقتى.

نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى ورحان پامۋكتىڭ شىعارماسىنداعى ىستانبۇل بەينەسى مەن باس كەيىپكەر (اۆتوردىڭ ءوزى) ءبىر- بىرىمەن اجىراماستاي بولىپ تۇتاسقان. شىعارمادا پوەتيكانىڭ باسىمدىعى، بەينەلەپ ايتقاندا، جازۋشىنىڭ قالانى ءوز جۇرەگىنە كوشىرىپ الۋى «ىستانبۇل. ەستەلىكتەر قالاسىنىڭ» مازمۇنىن ارتتىرىپ تۇرعانداي.

ىستانبۇل ادامزات مادەنيەتىندە ايرىقشا ءىزى بار ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى. ەجەلگى ۆيزانتيا مادەنيەتىنىڭ كۋاگەرى - كونستانتينوپولدى، ياعني ىستانبۇلدى جاۋلاپ العان وسمان يمپەرياسى وعان تۇرىك رۋحىن سىڭىرگەن. قازىرگى ىستانبۇلدى ۇستاپ تۇرعان دا سول رۋح.

كىتاپتىڭ «مۇڭ» دەيتىن تاراۋىندا سول رۋحتىڭ السىرەگەنى، ىستانبۇلدىقتاردىڭ مۇڭعا بەيىمدىگى باياندالادى. ىستانبۇلدىڭ سوڭعى ءجۇز جىلدىقتا تەرەڭ مۇڭعا باتقانىن يسلامدىق تانىممەن تۇسىندىرە المايتىنىن مويىنداعان جازۋشى زاماناۋي تۇرىك مۋزىكاسىندا، ادەبيەتىندە مۇڭنىڭ تەرەڭ تامىر جايىپ، ساتسىزدىكتەر مەن وقشاۋلانۋدىڭ، تەرەڭ قايعىنىڭ سينونيمىنىڭ ءومىر جايلى نەگىزگى تۇسىنىككە اينالعانىن ايتادى. مۇڭ دەگەنىمىز - ورتا ستاتيستيكالىق ىستانبۇلدىقتىڭ جان دۇنيەسىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى. مۇڭ باسقان كوشەلەر، مۇڭمەن قاپتالعان عيماراتتار، مۇڭ ىشكەن ادامدار - مىنە، بۇل ىستانبۇل.

ىستانبۇلدىقتار ءبىر كەزدە ەڭ ءىرى يمپەريالار ەسەپتەسكەن، ماڭايىنداعى ۇساق حالىقتاردى مىسى باسقان وسمان يمپەرياسىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن، ياعني ءدۇر يمپەريانى جوعالتۋدىڭ وكىنىشىن وسى مۇڭ ارقىلى بەينەلەيتىن سياقتى. ولار سول يمپەريادان قالعان، اياقاستى بولعان جادىگەرلەردى كورىپ جان دۇنيەلەرى استان- كەستەن بولادى، ىستانبۇلدىڭ ءبىر كەزدەگى ەرتەگىدەي بايلىعىن سانالارىنان وشىرە الماي، ماتەريالدىق يگىلىكتىڭ ادام ومىرىندەگى وراسان ءرولىن مويىنداپ، مۇڭعا باتادى. ءبىر قىزىعى، ولار سول يگىلىكتەردىڭ رۋحتى كوتەرىپ تۇراتىنىن دا جاقسى بىلەدى.

پامۋك ىستانب ۇلىنىڭ ءتۇسى اق پەن قارادان، سول ەكى ورتاداعى رەڭكتەردەن عانا تۇراتىن سياقتى. جازۋشى وسى ەكى ءتۇستىڭ ىستانبۇلدىقتاردىڭ سانا- سەزىمىنە سونشا ورنىققانىنا تاڭعالادى. جازۋشىنىڭ بايقاۋىنشا، قالالىقتار وزدەرىنە نازار اۋدارتپايتىن كيىمدەر كيىپ جۇرەدى. ولار سول ءۇشىن اق نە قارا، بولماسا سۇر تۇستەردى تاڭدايدى. عيماراتتاردىڭ كوبى ەكىباستان سۇر.

جازۋشى ساناسىندا شەگەلەنگەن بۇل ەكى ءتۇس نەگىزىنەن كەدەيلىكتىڭ سيمۆولى. ونىڭ بالا كەزىندەگى ىستانبۇل (1955-1960 -جىلدار) كەدەيلىگىن قالاي جاسىرارىن بىلمەي، تابيعاتقا قاراپ الاڭدايدى. بالا كەيىپكەر قار جاۋعانىن جانىمەن جاقسى كورەدى. نەگە دەسەڭىز، اپپاق قار ىستانبۇلدىڭ جوقشىلىعىن جاسىرادى. اپپاق قار ءوز مۇڭىمەن وقشاۋ قالعان ادامداردى قوعامعا بىرىكتىرەدى. ولار تىم قۇرىعاندا قار تازالاۋ ءۇشىن بىرىگەدى. سونداي- اق بالا كەيىپكەر ىستانبۇلدىڭ جۇپىنىلىعىن جاسىرىپ تۇراتىن قويۋ تۇندەردى دە جاقسى كورەدى. ونىڭ ساناسىنا وسىلايشا اق پەن قارا تۇستەردىڭ مەكەنىنە اينالعان ىستانبۇل قونىس تەبەدى.

جالپى، جازۋشى ساناسىندا ورنىققان ىستانبۇل جۇپىنى بولعانىمەن، ونىڭ ءوزى داۋلەتتى وتباسىدان شىققانىن ءار تاراۋدا قايتالاپ وتىرادى. وسمان يمپەرياسىنان قالعان، جارتىلاي كۇيرەگەن عيماراتتار مۇڭعا باتىرسا، ءوز اتالارىنان قالعان ءاربىر مۇرا ساعىنىشقا بولەيدى. ول نيشانتاشى اۋدانىنداعى پامۋك اۋلەتىنىڭ ۇلكەن ۇيىندەگى ءاربىر زاتتى جاتقا بىلەدى. ءتىپتى سارعايعان ەسكى سۋرەتتەردەگى تۋىستارىنىڭ جۇزىنە دەيىن ونىڭ ويىنان شىققان ەمەس. اتاسى مەن اجەسى، اكە- شەشەسى، اكەسىنىڭ باۋىرلارى، قارىنداستارى، اعالارى، ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى، ناعاشى اجەسى، ءبارى- ءبارى سول كەزدەگى، ياعني مۇنىڭ بالا كەزىندەگى بەينەلەرىمەن جۇرەگىنە ماڭگى ورنىققان.

«سۋرەتتەرگە ءۇڭىلىپ قاراعان سايىن وتكەن ءومىردىڭ، ءتىپتى ءاربىر ساتتەردىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنەمىن. ادامداردىڭ ۋاقىت اعىنىنان «سۋىرىلىپ» الىنىپ، جاقتاۋدىڭ ىشىنە ورنالاستىرىلعان بەينەلەرى تەگىن ەمەس. كەيدە مەن ادامداردىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى ساتتەر عانا فوتوعا اينالاتىنىنا سەنگىم كەلەدى. ولار سول ماڭىزدى ساتتەردى باستان وتكىزۋ ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەن سياقتى»، دەيدى جازۋشى.

ولاردىڭ «ماڭىزدى ساتتەرى» ىستانبۇلدان بولەك، وقشاۋ ءبىر الەم ەمەس. ولار ىستانبۇلمەن بىتە قايناسقان ادامدار. ولاردىڭ ماڭدايىنا ءدال سول ىستانبۇلدا، داۋلەتتى وتباسىندا ءومىر ءسۇرۋ جازىلعان. ولار الدەبىر كەدەي- كەپشىكتەردىڭ اراسىنان ەمەس، جوعارى تاپتان شىققانىن ماقتانىش ەتەدى، بالا ورحاننىڭ جۇرەگىنە دە اسقاق قالىپتارىمەن ورنايدى. ولاردىڭ اسقاقتىقتارى ماتەريالدىق يگىلىكتەرىنىڭ مولدىعىندا، سونداي- اق رۋحاني جاعىنان دا ەشتەڭەگە تاۋەلسىزدىگىندە. جالبارىنۋ، جالىنۋ ولارعا جات. مۇنىڭ داۋلەتتى وتباسى عانا ەمەس، سول كەزدەگى تۇرىك قوعامىنداعى جاڭاشىلدىقتىڭ جاقتاۋشىلارى ءدىندى كەرتارتپالىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلداعانى انىق. سول ءۇشىن بالا ورحان «قۇداي - كەدەيلەرگە كومەكتەسەتىن الدەكىم» دەپ ويلايدى. ءۇي كۇتۋشىسى ەسما حانىممەن بايلانىستى وقيعالار بالا ساناسىندا تەرەڭ ءىز قالدىرادى. سول كەزدەردە «كەدەيلەر عانا قۇدايعا جالبارىنادى، ناماز وقيدى، وزدەرىنە قاجەتتى نارسەلەردى سۇرايدى» - دەگەن تۇسىنىكتە بولادى. ال داۋلەتتى، اقسۇيەك ادامدار ىستانبۇلدىڭ اسپانىن قارا بۇلتتاي جاۋلاپ العان قورقىنىش، جەڭىلىس، مۇڭ مەن كەدەيلىككە قارسى شىعاتىن، قوعامدى العا سۇيرەيتىن نەگىزگى كۇش.

ىستانبۇلدا ونىڭ مۇڭ باسقان بولمىسىنا قاراما- قارسى ءبىر الەم - بوسفور بۇعازى. جازۋشىنىڭ پايىمىنشا، قالا سودان كۇش الاتىن سياقتى. ول قالاعا عانا ەمەس، ادامدارعا دا ومىرلىك ەنەرگيا سىيلايدى. بوسفور - ەرلىك پەن جەڭىستىڭ، قۋانىش پەن سالتاناتتىڭ سيمۆولى. بوسفور - ىستانبۇلدىڭ جانى. «ءومىر دەگەن تىم قوراش نارسە ەمەس، ويتكەنى بوسفوردا سەرۋەندەۋگە مۇمكىندىك بار» - دەپ تۇيىندەيدى ول.

«ىستانبۇل. ەستەلىكتەر قالاسى» - جازۋشى مەن ۇلكەن قالانىڭ اراسىنداعى نازىك بايلانىستى سۋرەتتەيتىن شىعارما. ونىڭ جۇرەگىندەگى ەستەلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىعى ىستانبۇلمەن بايلانىستى. پامۋك قالا تاريحىن، قالا جايلى جازعان قالامگەرلەردى، ءاربىر ماڭىزدى نىسانداردى دا قالامىنا ىلىكتىرىپ، ىستانبۇلدىڭ بەينەسىن جاساپ شىققان. دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىندەگى وقىرمان قىزىعاتىن الدەبىر اڭسارلى بەينەنى.

ايگۇل سەيىلوۆا

www.egemen.kz


سوڭعى جاڭالىقتار