سينەرگەتيكا. جاڭاشا پايىمداۋ ستيلى
بارلىق ۋاقىتتا «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىسپەن» كەزدەسە بەرمەسەك تە، كوبىندە اينالاسى تەپ- تەگىس، جۇپ- جۇمىر بولىپ كەلەتىن ولەڭدەر وقيتىن باسىمىز اقىننىڭ ىرعاققا باعىندىرىلعانىمەن، بۋىنعا، بۋناققا باعىنا قويمايتىن اق ولەڭدەرىن قابىلداي قويماۋىمىز زاڭدى ەدى. ونىڭ ار جاعىندا قۇرىعاندا كوشپەندىلەر پوەزياسىنا ءتان ارحەتيپتەردى تاني الاتىنداي ءبىلىمىڭ مەن كوشپەندىنىڭ تانىمىنداعى ەركىندىك ۇعىمىن سەزىنە الاتىنداي شاماڭ بولماسا، اقىن ولەڭىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ دا قيىن ەكەن.
ايگۇل سەيىلوۆا
***
«بوز تالدار كۇلتەلى ءبۇر تاعىپ،
اۋليە دالانىڭ ساعىمىن تۇيەلەر كەشەدى.
بوزتورعاي زار يلەپ، شىرىلداپ توبەدە.
تاماعىن جىرتادى.
يەسىز اۋەندەر نەشە مىڭ،
كيەسىز تۇزەمدى مەكەندەپ،
قۇستارمەن الىسقا كوشەدى ءۇن.
وسەدى. وشەدى.
قۇسني سازداردىڭ ىزىندە ورتەنسەم ەكەن دەپ.
قۇس ءانى - قۇسالى»، دەپ تەبىرەنەتىن ونىڭ جىرلارى جاھاندانۋ قىسپاعىنداعى ادام، جان- جانۋار، تابيعات اراسىنداعى ۇيلەسىمسىزدىك پەن ىرعاقتىڭ بۇزىلۋىن سەزە بىلگەن كوشپەندى ۇرپاعىنىڭ كوڭىل كۇيىنەن حابار بەرەتىندەي.
اۋليە دالادا ساعىم كەشىپ جۇرگەن تۇيەلەر مەن قۇستاردىڭ قۇسالى ءحالىن، كيەسىز تۇزەمدەگى تىرشىلىك جايىن ءبىر شۋماققا سىيدىرۋ شەبەرلىكتەن بۇرىن اقىن جۇرەكتىڭ زارى سياقتى نەمەسە «سەن ماعان نەگە ۋ سىڭگەن كوزبەن قارايسىڭ؟» دەپ جانىڭدى شوشىتىپ جىبەرەتىن جولدىڭ استارىنداعى «بۇزىلعان بولمىس» يدەياسى كوپتەگەن ولەڭىنەن قىلاڭ بەرەدى. ۇيدەگى «كوگىلدىر شابىتتى» پاراقتاي وتىرىپ، بۇل كىتاپتىڭ ونىڭ قۇپيالى الەمىنىڭ، اقىندىق ەرەكشەلىگىنىڭ جارشىسى ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرگەن ەمەسپىن.
جاقىننان كورۋدىڭ، تانىسىپ، از- كەم سۇحباتتاس بولۋدىڭ ءساتى كەيىنىرەك، موڭعوليادا تۇراتىن سۇراعان راحمەت ۇلى نۇر- سۇلتانعا ۇلكەن ءبىر جيىنعا كەلگەندە ءتۇستى. قازاقستانداعى ادەبي ورتامەن بايلانىستاعى اقىننىڭ ولەڭدەرى رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسىلىمداردا ءجيى جاريالانادى ءارى ول جىرلار وقىرماندارعا اقىننىڭ وزىنەن گورى ەتەنە تانىس. سول جولى ول سۇراپىل جىرلارىن وقىمادى. ادەبي پروتسەسس، شىعارماشىلىققا قاتىستى ءبىرشاما وي- پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.
ول تەك قانا اقىن ەمەس. قازاق وقىرماندارى ونىڭ ولەڭدەرىمەن تانىس تا، زەرتتەۋلەرىن ونشا بىلە بەرمەيدى. مودەرنيزم، ەكزيستەنتسياليزم، پوستمودەرنيزم، ت. ب اعىمداردى نەگىزدەگەن، قالىپتاستىرعان باتىستىق فيلوسوفتار مەن اقىنداردىڭ ەڭبەكتەرىن جىلىكتەپ- جىلىكتەپ تالداپ بەرە الاتىن ءارى اۋدارمامەن اينالىسىپ جۇرگەن كوپقىرلى قالامگەر الەمدىك پوەزيا ۇدەرىسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. قازاق پوەزياسى تۇرماق، امەريكانىڭ بۇكىل رۋحاني الەمىن وزگەرتىپ جىبەرگەن وقيعالارمەن تانىس. جاڭاشىلدىققا جانى قۇشتار.
«مەن بۇرىنعى ءداستۇرشىل كەيىپتەگى ادەبيەت زەرتتەۋشىلەردىڭ قالاي تىرمىسسا دا، كەشەگى قيسىنمەن ادەبيەتتى باعالاي المايتىنىن سەزەمىن. ولارعا رەنجۋگە دە بولمايدى. كوپ نۇسقالى كوزقاراستى، ىقتيمالدىعى مول، وزدىگىنەن ۇيىمداساتىن دۇنيەنى بەينەلەيتىن، جاڭاشا ويلاۋ ءستيلىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى - سينەرگەتيكا اتتى ۇعىم بار. بۇل ءارى جاڭا ءپانارالىق عىلىمي باعىت. ەندەشە، وسى تۇرعىسىندا قازاق پوەزياسىنا جاڭا سانا، جاڭا سەرپىن ەنگىزگەن اقىندار بار»، دەيدى ول.
اقىننىڭ كوزقاراسىنا سالساق، تۇركىلىك پوەزيا دا الەمدىك ادەبي- مادەني مۇرانىڭ ءىرى ءبىر تارماعى رەتىندە دامي بەرمەك جانە الەم اقىننىڭ قولتاڭباسىنا جۇگىنەدى. قاتارداعى ولەڭشىلەردىڭ ينكۋباتوردىڭ بالاپاندارىنان اۋماي قالعان ءبىر- بىرىنە ۇقساس تاقپاقتارىنا شارت قويۋ دا بەكەرشىلىك. ءبىراق ەليتالىق پوەزياعا ءدىلمارسۋدىڭ، اسىرە ماقتاۋدىڭ، ماتەلدەۋدىڭ ونشا قاجەت ەمەستىگىن ايتتى. «اقىن ولەڭى جاڭا ءارى اسا قۇندى بولماعى شارت. ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن تازا سارىن، ساف سانا - پايىم جەمىسى»، دەيدى اقىن.
ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن تازا سارىندا جازۋ ءۇشىن «كەشەگىنى» تۇگەل زەردەلەپ الۋ كەرەك شىعار؟ ءتۇبىرى ورتاق، ءدىڭى ءبىر كونە قۇندىلىقتاردى كوكىرەگىنە ساقتاعان قازاقتىڭ ءىنجۋ- مارجان تاعىنعان پوەزياسىن بايىتۋ ءۇشىن اقىن قانشالىقتى دارەجەدە وقىمىستى بولۋ كەرەك ءوزى؟ بۇل ارينە تالاستى ماسەلەلەر. «اقىننىڭ اۋزىنا اللا ءوزى ءسوز سالادى» دەيتىن پىكىردەگىلەر ءۇشىن وقىمىستىلىقتىڭ ءوزى زياندى. ءبىراق بولمىستى ىزدەستىرۋ، كورۋ، تابۋ، تانۋ باسقاشا قالاي بولماق؟
سۇراعان اقىن باتىستان كوشىپ كەلە جاتقان «ايداھاري» دۇنيەنى ءوزى دە جاقتىرا بەرمەيدى. الايدا كوممۋنيستىك «كونسلاگەر» كەزىندە ورنى ۇڭىرەيىپ قالعان كەڭىستىككە باتىستىق مادەني- ادەبي تۇرەن ارقىلى توڭكەرىس جاساعانداردىڭ قيسىندارىن «وتىرعىزۋدى» دا جەك كورمەيتىن سەكىلدى. جالپى، ونىڭ ادەبيەتكە، ونىڭ ىشىندە جاڭاشا باعىتتاعى ادەبيەتكە قاتىستى وي- پىكىرلەرى «قالامۇش- الەم» اتتى قارا سوزبەن جازىلعان كىتابىندا كەڭىنەن تۇجىرىمدالعان.
ارينە ءبىز ءبىر عانا جازبادا اقىن تۋرالى كوپ نارسە ايتا المايمىز. ونىڭ ولەڭدەرى، زەرتتەۋلەرى، اۋدارمالارى بولشەكتەۋگە كەلمەيتىن ءبىر الەم سياقتى. ول - جاڭاشىلدىق پەن جاڭالىق، تابيعيلىق پەن دانالىق سالتانات قۇرعان الەم.
ايگۇل سەيىلوۆا
www.egemen.kz