قاسىم-جومارت توقايەۆ: اباي - رۋحاني رەفورماتور
«قازاقپارات» حالىقارالىق اگەنتتىگى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
***
10- تامىزدا ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى، ويشىل تۇلعاسى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولدى. بۇدان شيرەك عاسىر ۋاقىت بۇرىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن ابايدىڭ 150 جىلدىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە وتكىزىلگەن ەدى.
بۇل تورقالى توي - سول تاماشا ءداستۇردىڭ جالعاسى. Egemen Qazaqstan بيىلعى مەرەيتويعا وراي ءبىرقاتار ءىس- شارا جوسپارلانعان بولاتىن. ءبىراق الەمدى جايلاعان ىندەتكە بايلانىستى سونىڭ كوپشىلىگىن ونلاين فورماتقا اۋىستىردىق. ارينە سان سىناقتان سۇرىنبەگەن حالقىمىز بۇل دەرتتى دە جەڭەدى.
قيىندىق وتپەلى، ال اباي مۇراسى ماڭگىلىك. مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا ۇكىمەت ونىنشى تامىزدى «اباي كۇنى» دەپ بەلگىلەپ، مەرەكەلەر تىزبەسىنە ەنگىزدى (ءبىراق جۇمىس كۇنى بولىپ قالا بەرەدى). ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن ۇلىقتاۋعا ارنالعان ءىس-شارالار جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇراتىن بولادى.
ماسەلە مەرەيتويدا ەمەس - تۇعىرلى تۇلعانىڭ تۋىندىلارىنان تەرەڭ ءتالىم الۋدا. ابايدىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ - ونىڭ قاعيداتىن ۇستانۋ، اماناتىنا ادال بولۋ. سوندا عانا جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قاستەرلى قۇندىلىقتاردى سىڭىرەمىز. ءبىز ۇلى ويشىلدىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن تاعىلىمى تۋرالى ايتۋدان جالىقپايمىز. اسىرەسە قازىرگى قازاقستان قوعامىن ابايدىڭ رۋحاني ۇستانىمىنا ساي دامىتۋ اسا ماڭىزدى. مەن بۇل جونىندە «اباي جانە 21-عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالامدا كەڭىنەن ايتتىم.
بيىلعى جىل حالىقارالىق «اباي جىلىنا» اينالدى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا نازار اۋدارۋدا. قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن جانە يۋنەسكونىڭ قولداۋىمەن ۇلى اقىنىمىزدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى جاھاندىق دەڭگەيدە اتالىپ وتۋدە. اقىننىڭ باعا جەتپەس مۇراسىن ۇعىندىرۋ جانە دارىپتەۋ - ازاماتتىق پارىزىمىز. ويتكەنى اباي - الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر تۇلعا.
اباي تانۋدىڭ تۇعىرنامالىق نەگىزى دە وسى بولۋعا ءتيىس. قازىر اقىننىڭ ەڭبەكتەرىن حالىقارالىق عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ ءۇشىن ناقتى جانە ماقساتتى جۇمىستار قولعا الىنۋدا. ونىڭ شىعارمالارى الەمنىڭ ون تىلىنە اۋدارىلىپ، باسپاعا ازىرلەندى. بۇل كىتاپتار جۇزدەن استام ەلدىڭ كىتاپحانالارى مەن مادەني ورتالىقتارىنا جىبەرىلەدى. ءبىرقاتار شەتەلدىك اۋدارماشىلارعا، ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋشىلەر مەن ناسيحاتتاۋشىلارعا مەنىڭ جارلىعىممەن مەملەكەتتىك ناگرادا بەرىلدى.
اباي رۋحىن ۇلىقتاۋ شارالارى جالعاسۋدا. شەتەلدەگى ەلشىلىكتەرىمىزدىڭ جانىنان اباي ورتالىقتارى اشىلا باستادى. اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن جۇيەلى زەرتتەۋ ءۇشىن ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان اباي اكادەمياسى قۇرىلدى. ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن اباي مۇراسىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلت رەتىندەگى جاڭارۋ يدەياسى دا ونىڭ كوزقاراسىمەن ۇندەسىپ جاتقانى انىق.
كەلەسى جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. ءبىراق كەزىندە ۇلى ويشىلدى قاتتى تولعاندىرعان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر قوعامدا ءالى دە كەزدەسەدى. وكىنىشكە قاراي اباي ايتقان «بەس دۇشپاننان» تولىق ارىلىپ بولعان جوقپىز. ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا جالقاۋلىق پەن ءسوزۋارلىق ءجيى كەزدەسەتىنى قىنجىلتادى.
بۇلار بۇرىنعىشا تويقۇمارلىقتان تارتىنباي، كۇندەلىكتى تىنىمسىز تىرلىكتى دارىپتەۋدىڭ ورنىنا، ءاربىر قوعامدىق وقيعادان ساياسي استار ىزدەيدى دە وتىرادى. اباي حالىقتى توي تويلاۋعا ەمەس، ەڭبەك ەتۋگە، رۋحاني كەمەلدەنۋگە شاقىردى. ابايدىڭ ۇلاعاتى ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن دا، قۇندىلىعىن دا جوعالتقان جوق. سوندىقتان ءبىز ونىڭ تەرەڭ ويلارىنا، كەلەشەكتىڭ كەلبەتىنە ۇڭىلگەن كورەگەندىگىنە تاڭىرقاۋدان جالىققان ەمەسپىز.
اباي ءىلىمى بۇگىنگى ءبىرقاتار باعىتتارعا ورايلاس كەلەدى. ەڭ الدىمەن، ءبىلىم يگەرۋ. ءبىز بۇكىل الەمدى اقىل- وي مەن پاراساتتى پايىم ارقىلى عانا مويىنداتا الامىز. زامان تالابىنا ساي ءبىلىم الۋ ينتەللەكتۋالدى ۇلت قالىپتاستىرۋعا جول اشادى. ەكىنشى، تاربيە ماسەلەسى. سوندىقتان، وسكەلەڭ ۇرپاققا دۇرىس باعىت بەرگەن ءجون.
اقىننىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا، تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» دەگەن وسيەتىن ءاردايىم ساناعا ءسىڭىرۋ قاجەت. ءۇشىنشى، جاڭا كاسىپ يگەرۋ. اقىن ءار قازاق ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولسا دەپ ارماندادى. اسىرەسە باسەكەلەستىككە تولى الماعايىپ زاماندا مۇنىڭ ءمانى زور. اباي: «مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى» دەيدى.
ءبىز ەڭبەككە، جاڭا ونەر يگەرۋگە دەگەن كوزقاراسىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە ءتيىسپىز. بايلىقتىڭ دا، باقىتتىڭ دا كىلتى - ءوزىڭ سۇيگەن كاسىپتە. ءتورتىنشى، ىنتىماق ماسەلەسى. اباي ءاردايىم قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ارتتىرۋعا دەن قويدى. ول «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ - ءبارى بوس» دەپ، ەلدى تاتۋلىققا شاقىردى. ءبىز اسا كۇردەلى كەزەڭدى باستان وتكەرۋدەمىز. وسىنداي ساتتە ءبىر-بىرىمىزگە قول ۇشىن بەرىپ، ءوزارا مامىلە مەن ىنتىماعىمىزدى ارتتىرا ءتۇسۋ اسا ماڭىزدى. كەمەڭگەردىڭ دە جان-جۇرەگىمەن تىلەگەنى جۇرتىنىڭ اماندىعى مەن ۇلتىنىڭ تۇتاستىعى ەدى.
سوندىقتان بۇگىنگىدەي قيىن شاقتا اباي مۇراسىنا جۇگىنۋ وتە وزەكتى بولىپ وتىر. اباي ونەگەسىنىڭ قۇنى ءداۋىر الماسقان سايىن ارتپاسا، كەمىمەيدى. ول بارشاعا تۇسىنىكتى ءارى كۇللى ادامزاتقا ورتاق. ونىڭ قارا ولەڭ بولىپ ورىلگەن جانە قارا ءسوز بولىپ توگىلگەن ورالىمدى ويلارى ءالى كۇنگە دەيىن ومىرلىك باعدار بولىپ كەلەدى. ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەگەن ۇلى ويشىل كۇللى جۇرتشىلىقتى دا ماحاببات پەن مەيىرىمگە ۇندەدى. اقىننىڭ وسىنداي ادامگەرشىلىك قاعيداتتارى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ءۇشىن دە اسا قاجەت.
مەملەكەت تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا ۇلتتىق سانانى قايتا جاڭعىرتۋعا جانە جاھاندانۋ وزگەرىستەرىنە بەيىمدەۋگە جالپى ۇلتتىق تۇرعىدان باسىمدىق بەرىپ وتىر. ۇلى دانىشپان ەلدىك مۇددەنى ءاردايىم جوعارى قويۋعا، العان ءبىلىم مەن تاجىريبەنى حالىق يگىلىگىنە جۇمساۋعا شاقىردى. بۇكىل ادامزات ءۇشىن دامۋ ءۇردىسىن وسىنداي ۇستانىم ارقىلى ۇعىنۋ ءاردايىم ماڭىزدى بولماق.
اباي - ءبىزدىڭ ۇلتىمىز بەن جۇرتىمىزدى تانۋدىڭ توتە جولى. ۇلى اقىن بىزگە مازمۇندىق تۇرعىدان ولشەۋسىز، حالىقتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالعان مۇرا قالدىردى. 21-عاسىرعا قادام باسساق تا، ابايدىڭ كوزقاراسى زاماناۋي ىزگىلىك قاعيداتتارىنا جانە قازاقستان قوعامىنىڭ باستى قۇندىلىقتارىنا، ونىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىنە تولىقتاي ساي كەلەتىندىگىنە تاعى دا ءبىر مارتە كوز جەتكىزەمىز. ۇلى دانىشپان ۇلتتىڭ رۋحاني مادەني، ادامي بەت- بەينەسىن اسقان كورەگەندىكپەن سيپاتتاعان. ونىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا.
ابايدىڭ دانالىق سوزدەرى قازاق حالقىنىڭ التىن تۇعىرى، ءتۇپ نەگىزىمىزگە ءۇڭىلىپ، ۇلتتىق ۇستىنىمىزدى ىزدەگەن كوپتەگەن ۇرپاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ماڭگىلىك رۋحاني تىرەك بولىپ قالا بەرمەك. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «اباي ءسوزى - قازاقتىڭ بويتۇمارى» دەگەن بولاتىن. بۇل تۇجىرىم ءبىزدى اقىن الەمىنە تەرەڭ بويلاۋعا، جاڭاشا ويلاۋعا مىندەتتەيدى.
قازىر ەلىمىزدە ابايتانۋمەن اينالىساتىن بىرنەشە عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعى بار. وسىلاردىڭ جۇمىسىن جۇيەلەپ، ەلوردامىزداعى اباي اكادەمياسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرعان ءجون. اكادەميا بارلىق زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىن عىلىمي تۇرعىدان ۇيلەستىرۋشى مىندەتىن اتقارا الادى. الداعى ۋاقىتتا گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە «اباي تانۋ» كۋرسىن وقىتۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك.
جاڭا فيلوسوفيالىق جانە ساياسي ۇستانىم تۇرعىسىنان «ابايتانۋ» وقۋلىعى مەن حرەستوماتياسىن ازىرلەۋ قاجەت. سونداي-اق ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەلۋگە ءتيىس. ءبىز ابايدى ⅩⅨ عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ، 21-عاسىردىڭ ءسوزىن سويلەگەن دانىشپان رەتىندە الەمگە تانىتۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار ونى ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتۋعا زور ىقپال ەتكەن رۋحاني رەفورماتور رەتىندە دارىپتەۋگە مىندەتتىمىز. تۇپتەپ كەلگەندە، ءاربىر قازاق ابايمەن ماقتانۋعا ءتيىس! حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ تورقالى تويى قۇتتى بولسىن!