بۇگىن قازاقستاندا تۇڭعىش رەت اباي كۇنى اتالىپ وتەدى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بۇگىن تۇڭعىش رەت اباي كۇنى اتالىپ وتەدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ جانە ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، اعارتۋشى اباي (يبراھيم) قۇنانباي ۇلى 1845-جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.

اباي توبىقتى رۋىنىڭ ىرعىزباي توبىنان تارايدى. اۋىل مولداسىنان وقىپ جۇرگەن كەزىنەن-اق زەرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن ول سەمەي قالاسىندا 3 جىلدىق مەدرەسەدە تاربيە الادى. اجەسى زەرە، شەشەسى ۇلجاننىڭ تالىمىمەن جەتىلەدى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي ەل باسقارعان كىسى. ونىڭ ۇلىن وقۋدان ەرتە شىعارىپ الۋى دا - سول ەل ىسىنە ارالاستىرۋ ماقساتى ەدى.

اباي تەز ەسەيىپ، بالالىقتان دا ەرتە ءوتىپ، جاستايىنان ەل ىشىندەگى اڭگىمە، ءسوز ونەرىن، بيلەردىڭ شەشەندىك ونەرىنە قۇلاق سالىپ، ولاردى ءوزىنىڭ ەرەكشە تالانتىمەن بويىنا سىڭىرە ءبىلدى.

اباي جاس كەزىنەن-اق وقۋدان قول ۇزگەن ەمەس. بوس ۋاقىتىندا قازاقتىڭ مادەنيەتىن، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنەدى. شىعىس ادەبيەتىنىڭ الىپتارى نيزامي، حوجا حافيز، ناۋاي، فيزۋلي سەكىلدى اقىندارىنىڭ ولەڭىن جاتتاپ وسەدى. كەيىن ول ورىس ادەبيەتى مەن ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنىپ، ورىستىڭ ۇلى ويشىلدارى پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، شەدرين، نەكراسوۆ شىعارمالارىمەن تانىسادى. سونىمەن بىرگە شەكسپيردىڭ شىعارمالارىن دا وقيدى. سونىڭ ارقاسىندا دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، ءبىلىمىن شىڭداي تۇسەدى.

جاسى وتىزدان اسقاندا اباي ورىس تىلىندەگى كىتاپتاردى وقۋعا مىقتاپ كىرىسەدى. سول تۇستا سەمەيگە ايدالىپ كەلگەن ورىس دەموكراتتارىمەن تانىسادى. ول دەموكراتتاردىڭ ءبىرى - ميحاەليس ەدى. سونىمەن قاتار 1880-جىلدارى ايدالىپ كەلگەن دولگوپولوۆ، لەونتيەۆتەرمەن دا تانىسىپ، ءوزى ولاردان ۇيرەنە ءجۇرىپ، ءوزى دە ولاردى حالقىنىڭ سالت-داستۇرىمەن تانىستىرىپ، قول ۇشىن بەردى.

اقىننىڭ شىعارماشىلىقپەن ەركىن ارالاسۋى 1860-جىلدارعا ساي كەلەدى. ول كەزدە اباي ولەڭدەرىن باسقا اتتارمەن جاريالاعان. تەك 1886-جىلى «جاز» دەگەن ولەڭىنەن باستاپ ءوز اتىن قويا باستايدى. اقىننىڭ «جاز»، «كۇز»، «قىس»، «جازعۇتىرى» ولەڭدەرىنەن بولەك، «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «سەگىز اياق» ولەڭدەرى سول كەزدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدان مولىنان حابار بەرەدى.

اباي تانۋدىڭ بىلگىرى، ايگىلى «اباي جولى» رومان- ەپوپەياسىنىڭ اۆتورى مۇحتار اۋەزوۆ اتاپ كورسەتكەندەي، اباي مۇراسىنىڭ ءنار العان رۋحاني ءۇش ارناسى: ءوز حالقىنىڭ مادەني مۇراسى مەن شىعىس، باتىس ەلدەرىنىڭ رۋحاني قازىناسى بولدى. وسە كەلە اباي ەلدەگى پايداسىز داۋ-شاردان جەرىنىپ، قازاقتىڭ جىلدار بويى قالىپتاسىپ قالعان قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنە ءجىتى ۇڭىلە باستايدى. قازاقتىڭ ازاتتىعىنان ايىرىلىپ، يتشە ىرىلداسىپ كورگەن كۇنىنە ناليدى.

«وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن، ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ» دەپ باسىبايلى بوداندىققا بايلانعان حالقىنىڭ مۇڭىن جوقتايدى. اباي ولەڭدەرى باي فيلوسوفيالىق، كۇرەسكەرلىك قاسيەتكە يە. ول ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ تەلەگەي-تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ، باتىرلار جىرى مەن عاشىقتىق جىرلارىنىڭ ۇردىسىنە مۇراگەرلىك ەتتى.

«ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىم اڭگىمەسى» - ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنداعى پوەمالارى دا زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىندا.

اباي قازاقتىڭ ولەڭ ۇلگىسىن جاڭاشا تۇرعىدان بايىتا ءتۇستى. سوندىقتان ابايدى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەپ اتاۋعا بولادى. ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە تىكەلەي دامىتىپ، جالعاستىرعان اقىن شاكىرتتەرى بولعان.

سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ورىن الاتىنى - ابايدىڭ ءوز بالالارى. بۇل رەتتە اباي مەكتەبى جايلى تىرىسىندە توتاليتارلىق جۇيەمەن تىرەسىپ وتكەن عالىم قايىم مۇحامەدحان ۇلىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.

سوۆەت زامانى ورناعان كەزدە ابايدى جوققا شىعارۋعا تالپىنعان سۇرقيا ساياسات شەڭگەلى ۇلتتى ۇلى اقىنىنان دا ايىرۋعا كۇش سالعان بولاتىن. الايدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەرلىگى مەن قايىم مۇحامەدحان ۇلىنىڭ قايسارلىعى ۇلتىنىڭ ۇلى مۇرالارىن ساياساتتىڭ قياناتىنان ساقتاپ قالدى. ابايدىڭ ءوز زامانىندا ەل ىسىنە ءبىر كىسىدەي ارالاسقانىن 1885-جىلى مامىر ايىندا شار وزەنىنىڭ بويىنداعى كارامولا دەگەن جەردە سەمەي گەنەرال-گۋبەرناتورى سەكلينسكيدىڭ باسقارۋىمەن سەمەي گۋبەرنياسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100 دەن استام ءبي-بولىسى باس قوسقان توتەنشە سەزىنىڭ تاريحىنان بايقايمىز. وسى سەزدە توبە ءبي بولىپ سايلانعان ابايعا «سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستىق ىستەرگە قارسى زاڭ ەرەجەسىن» ازىرلەۋ مىندەتى تاپسىرىلدى.

اباي باستاعان كوميسسيا بارلىعى 93-باپتان تۇراتىن ەرەجەنى 3 كۇن، 3 تۇندە ءازىر ەتتى. بۇل قازاق قاۋىمىنداعى ادەت زاڭدارىنا دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىقتى قاناۋشىلىققا، زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن زاڭىنا دا ۇقسامايتىن، وزگەشە قۇجات ەدى.

ونىڭ، اسىرەسە، ۇرلىق، قىلمىس پەن ايەل ماسەلەلەرىنە ارنالعان باپتارى ەرەكشە قۇندى. ءبىراق ابايدىڭ بەدەلىن وسىرگەن قارامولا سەزىنەن كەيىن ونىڭ قارسىلاستارى كوبەيىپ كەتەدى.

1890-جىلى بايعۇلاق، كۇنتۋ دەگەن كىسىلەر باستاعان 16 اتقامىنەر جيرەنشە قىستاۋىنىڭ شەتىندەگى شي دەگەن جەردە ابايعا قارسى دۇشپاندىق ارەكەتكە ءسوز بايلاسادى.

1891-جىلى ورازباي باستاعان داۋ 1897-جىلعا دەيىن سوزىلادى. بۇل شيەلەنىستىڭ اياعى 1898-جىلعى مۇقىر سايلاۋىنداعى جانجالعا، اباي ومىرىنە قاستاندىق جاساۋعا اكەپ سوقتىرادى. اقىن بۇل جانجالدىڭ بارشا جيرەنىشتى سىرىن، ءوزىنىڭ اق ەكەندىگىن سەناتقا جازعان حاتىندا ايعاقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرەدى.

اقىن ەل باسقارۋ قىزمەتىندە بارىنشا ءادىل بولىپ، حالىق قامىن ويلاعان، «تۋرا بيدە تۋعان جوق» قاعيداتىن ۇستانعان. عۇمىرىنىڭ سوڭىنا قاراي پەندەلىك شارۋالاردان بويىن اۋلاق سالىپ، ۋاقىتىنىڭ كوبىن شىعارماشىلىققا ارناعان. اباي تەك اقىن ەمەس، سونىمەن بىرگە سازگەر ەكەنىن دە اتاپ ءوتۋ كەرەك.

ابايدىڭ ءان شىعارماشىلىعى قازاقتىڭ حالىق مۋزىكاسىندا ەرەكشە ورىن الادى. «سەگىز اياق»، «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» اندەرى ءالى كۇنگە حالىق جۇرەگىندە. ودان بولەك اباي ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىندا قارا سوزگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. اباي پوەزياسىنىڭ ارقاۋى عىلىم، ءبىلىم، ەڭبەك - وسى قارا سوزدەردە جالعاسىپ داميدى.

اقىن 1904-جىلى تۋعان جەرىندە قايتىس بولدى. سۇيەگى جيدەبايدا قويىلدى. قازىر سول جيدەبايدا اقىننىڭ ءوزى تۇرعان ۇيدە ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايى بار. اقىننىڭ ءوز كىندىگىنەن ون بالا تاراعان. بايبىشەسى ءدىلدادان: اقىلباي، اكىمباي، ءابدىراحمان، رايحان، كۇلبادان، كەنجە بالاسى ماعاۋيا. ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن (شۇكىمان) - تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل، كەنجە.

ابايدىڭ ءۇمىت كۇتكەن تالانتتى بالالارى: ءابدىراحمان، ماعاۋيا، تۇراعۇل، مەكايىل. اكەلەرىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ، حالىق اراسىنا تاراتقان، ءانشى، دومبىراشى بولعان. ابايدىڭ اقىل-ويىنان تۋعان مۇراسى - اينالىپ كەلگەندە الاشقا ۇندەس قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى ەدى.

اقىننىڭ ۇلى جۇرەگى توقتاعاننان كەيىن دە ءاليحان بوكەيحان ۇلىنىڭ اقىن شىعارمالارىن جيناقتاپ، باسىپ شىعارۋعا كۇش سالۋى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ باعا بەرۋى دە سوندىقتان.

ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بيىل، ابايدىڭ 175 جىلدىعىندا قازاقستاندا 10- تامىز - اباي كۇنى دەپ بەلگىلەنىپ وتىر. ياعني جىل سايىن وسى كۇندى ءبىز ۇلى بابا رۋحىن ۇلىقتاپ، ارنايى مەرەكە رەتىندە اتاپ وتەتىن بولامىز.

ەسكە سالا كەتسەك مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ 2019-جىلدىڭ 30- مامىرىندا ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىن مەرەكەلەۋ تۋرالى جارلىققا قول قويعان بولاتىن. ال وسى جىلدىڭ 21- قاڭتارىندا ەلورداداعى «استانا وپەرا» وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جانە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ رەسمي اشىلۋىنا ارنالعان سالتاناتتى شارا وتكەن بولاتىن.

سونىمەن قاتار بىلتىر ءلايلىم-شىراق ەسىمدى 9 جاستاعى وقۋشىنىڭ ەستافەتاسىن پرەزيدەنت ءىلىپ اكەتىپ، ابايدىڭ ولەڭى مەن قارا ءسوزىن وقۋ ءداستۇرى بۇگىندە جارتى الەمگە تاراپ كەتكەن ەدى.

ارىسى ا ق ش، فرانسيا مەن جاپونيانىڭ، بەرىسى تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ وكىلدەرى ءۇن قوسقان چەللەندج ءارتۇرلى سيپات الىپ، دۇنيەنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى نيەتتەس حالىقتاردىڭ قولداۋىنا يە بولدى.