امەريكالىق عالىم الماز شارمان: ادامزاتتىڭ اماندىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن كەز ەندى كەلدى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ۆيرۋسولوگ- عالىم، مەديتسينا دوكتورى الماز شارماندى الەمدىك ب ا ق تەگى قازاق امەريكالىق عالىم دەپ تانىستىرسا، قازاقتار ونى باۋىرىنا تارتىپ، ءوزىمىزدىڭ الماز دەيدى.

ا ق ش- تا تۇراتىن ول بىزگە Covid-19 ىندەتىنە توسقاۋىل بولۋى مۇمكىن مەديتسيناداعى سوڭعى جاڭالىقتارعا قاتىستى ويلارىمەن ءبولىستى. قازاقپارات وقىرماندارىنا اتالعان سۇحباتتى «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمىنا سىلتەمە جاساپ جاريالايدى.

- كوروناۆيرۋس، ۆاكسينا تاقىرىبى كەيىنگى كەزدە ساياسيلانىپ، الپاۋىت ەلدەر اراسىندا باسەكەگە اينالىپ بارادى. عالامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن پاندەميانىڭ ساياسي سالماعىن قالاي باعالايسىز؟

- كوروناۆيرۋس گەنومى عىلىمي تۇردە تالدانا باستاعان جارتى جىلدىڭ ىشىندە ۆاكسيناعا قاتىستى 140 جوبا نازارعا الىنىپ، ونىڭ 20-سى كلينيكالىق سىناقتاردان ءوتىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى - وتە جاعىمدى جاڭالىق. جاقىندا ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ فارماتسيەۆتيكالىق گيگانت Pfizer مەن نەمىس بيوتەحنولوگيالىق كومپانياسىنا وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 100 ميلليون دوزالىق ۆاكسينانى ازىرلەۋگە 2 ميلليارد دوللار كولەمىندە گرانت بولەتىنىن ايتتى.

وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى مەن AstCra Zeneca عالىمدارى دايىنداعان ۆاكسينا وڭ ناتيجە بەردى. ونى قابىلداعان ادامداردا كوروناۆيرۋستى بەيتاراپتاندىراتىن انتيدەنەلەر پايدا بولاتىنى ايتىلىپ ءجۇر. ۆاكسينا ۇلى بريتانياداعى، برازيلياداعى جانە باسقا ەلدەردەگى 10 مىڭ ەرىكتىلەر ارقىلى سىناقتان ءوتىپ جاتىر. قىتايلىق CanSino كومپانياسى جانە امەريكالىق Moderna كومپانياسى جاساعان ۆاكسينالار دا وڭ ناتيجە كورسەتتى. قازىر بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي استارىنا ءۇڭىلۋدىڭ قاجەتى جوق. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. قولداعى كۇش ىندەتتى توقتاتىپ، ادامزاتتى قۇتقارىپ قالۋعا جۇمىلدىرىلۋى كەرەك.

- وسىعان دەيىن ۆاكسينانى جاساۋ ءۇشىن 10 جىلدان اسا ۋاقىت كەتەتىنى ايتىلاتىن. قازىر كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينالار رەكوردتى مەرزىمدە دايىندالىپ، سىناق مەرزىمى مەن وندىرىسكە ەنگىزۋ پروتسەسى قاتار جۇرگىزىلىپ جاتقان ءتارىزدى...

- كەيبىر كومپانيالار، ءتىپتى سىناق مەرزىمىن كۇتپەستەن، بارلىق تاۋەكەلدى ءوز موينىنا الاتىنىن مالىمدەپ، وندىرىسكە جىبەرۋگە نيەت تانىتتى. بۇل - ۇلكەن تاۋەكەل. سەبەبى باسىم كوپشىلىگىنىڭ كەم دەگەندە جارتى عاسىرلىق تاريحى جانە نارىقتاعى ورنى بار. ۆاكسينا ساتسىزدىككە ۇشىراسا، قانداي جاعدايعا تاپ بولاتىنىن ءبىلىپ وتىرمىز. تاۋەكەلگە بارۋدان وزگە جول جوق. سىناما رەتىندە شىعارعان ۆاكسينانى وزدەرىن ك ۆ ي- دەن قورعاعىسى كەلەتىن ەرىكتىلەرگە سىناقتان وتكىزىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ءوندىرىس كولەمىن ارتتىرعىسى كەلەدى. قىسقاسى، مەديتسينا، عىلىم ادامزاتتى ىندەتتىڭ تىرناعىنان قۇتقارۋعا اسىعۋدا.

- ماۋسىم ايىندا «كوۆيدتەن دە قاۋىپتى قازاق تۇماۋى پايدا بولدى» دەگەن اڭگىمە الەمگە تاراپ كەتتى. د د ۇ قابىرعاسىندا وتكەن جيىندا دوكتور مايك رايان مۇنى كوروناۆيرۋسپەن بايلانىستىرىپ قارايتىنىن مالىمدەدى. قازاق تۇماۋى، بار بولسا، ول قايدان شىقتى؟ ونىڭ جويىلاتىن نەمەسە السىرەيتىن كەزى بولا ما؟

- وكپە قابىنۋىمەن ناۋقاستانعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى Covid-19 -بەن بايلانىستى. كوپشىلىگىنىڭ كوروناۆيرۋس تۋدىرعان اۋرۋلار رەتىندە جىكتەلمەۋىنە پاتسيەنتتەردىڭ تەكسەرىلمەگەنى نەمەسە پ ت ر- تەست ساپاسىنىڭ ناشار بولعانى سەبەپ. ال ەكىنشىدەن، «وتىرىكتىڭ ءۇش ءتۇرى بار: بۇل - وتىرىك، انىق وتىرىك جانە ستاتيستيكا» دەگەندى ەستىگەن شىعارسىز: ستاتيستيكاعا سايكەس ءبىز ناقتى مالىمەتتەر جاعىنان ۇياتتىمىز. ستاتيستيكالىق اشىقتىق ەكونوميكانى، دەنساۋلىق ساقتاۋدى، ءبىلىم بەرۋدى جانە كۇندەلىكتى ءومىرىمىز ءۇشىن ماڭىزدى نارسەنى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وكىنىشكە قاراي شىندىققا سايكەس كەلە بەرمەيتىن ستاتيستيكا مەن جالعان بولجامدار باسقارۋداعى رەتسىزدىكتى، ءدارىحانالاردا ءدارى- دارمەك جەتىسپەۋشىلىگىن قالىپتاستىراتىنىن ەسكەرمەيمىز. ماۋسىم ايىندا ۇكىمەت ۇسىنعان دەرەك پەن ناقتى جاعداي اراسىندا ايىرماشىلىقتار بولعانىنا كۋا بولدىق. ەندى مۇنىڭ ءبارى وزگەرەدى دەگەن ءۇمىت بار.

- سۋبەكتيۆتى باقىلاۋلار مەن زەرتتەۋلەرگە سايكەس، ت م د ەلدەرىندەگى Covid-19 ءولىمى ا ق ش پەن ەۋروپاعا قاراعاندا تومەن. مۇنىڭ سەبەبىن ب س ج ۆاكسيناسىمەن بايلانىستىراتىندار كوپ.

- مۇنىڭ تىكەلەي ب س ج- عا قاتىستى ەكەنىن دالەلدەيتىن عىلىمي دايەكتەمەلەردى كورگەن جوقپىن. بۇل - گيپوتەزا، بولجام بولۋى ابدەن مۇمكىن. اتالعان ماسەلەنى ءالى زەرتتەۋ كەرەك. ماعان بالالار كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىن از جۇقتىرادى دەگەن تەوريا جاقىن. سەبەبى ەرەسەك ادامدارعا قاراعاندا بالالاردىڭ يممۋندىق قورعانىش قابىلەتى جوعارى. ال ب س ج - تۋبەركۋلەزگە قارسى قولدانىلاتىن ۆاكسينا. ال تۋبەركۋلەز تاياقشالارىنىڭ ۆيرۋستان ايىرماشىلىعى بار، ونى ۆيرۋس ەمەس، كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىنا مۇلدەم قاتىسى جوق باكتەريا دەۋگە بولادى.

ت م د ەلدەرىندەگى Covid-19 ءولىمى ا ق ش پەن ەۋروپاعا قاراعاندا تومەندىگى پاندەميا باستالعان كەزدە ەپيدەمياعا قارسى شارالاردىڭ ءتيىمسىز ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى. بۇل ەلدەردە قارت ادامدار سانىنىڭ كوپتىگى جانە كوروناۆيرۋستىڭ 60 جاستان اسقان ادامدار ءۇشىن قاۋىپتى ەكەنى ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ءبىراق بۇل دەرەك ىندەتپەن جاس ادامدار اۋىرمايدى دەگەندى بىلدىرمەيدى.

- Covid-19 -دان ايىعىپ شىققان ادام قايتادان ونى جۇقتىرۋى مۇمكىن بە؟

- بۇل جايلى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. ءبىراق قايتا انىقتالعان دەرت بەلگىسى - سەزىمتال پ ت ر- تەستتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالعان ۆيرۋستىڭ قالدىقتارى. اۋرۋدان ايىققاننان كەيىنگى پايدا بولاتىن انتيدەنەلەر، يممۋندىق جاسۋشالار كەم دەگەندە ءبىر جىل ىشىندە ينفەكسيادان قورعاۋعا قابىلەتتى دەپ سانايمىن. ەلدە ەپيدەمياعا قارسى قىزمەتتى كۇشەيتۋگە ءمان بەرەتىن كەز كەلدى. ەپيدەميانى بولجاۋ جانە جاڭا ەپيدەميالىق قاۋىپ- قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اناليتيكالىق مۇمكىندىكتەر جاسالۋى كەرەك.

كوروناۆيرۋس ىندەتى تۋرالى ايتاتىن بولساق، جۇقتىرعان جانە ينفەكسيادان قايتىس بولعان ادامداردىڭ سانىنا نازار اۋدارادى. الايدا قالپىنا كەلگەندەردىڭ اعزاسىنداعى وزگەرىستەر تۋرالى سيرەك ايتىلادى. اۋرۋ بەلگىسى ادام اعزاسىندا ءىز- ءتۇزسىز جوعالىپ كەتپەيتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. وكپە قابىنۋىنان ايىعىپ شىققان ادامداردىڭ وكپەسىندە تىرتىقتار قالادى. كەيبىر ادامداردا ءالى كۇنگە دەيىن وكپەنىڭ، جۇرەكتىڭ، بۇيرەكتىڭ جانە باسقا مۇشەلەردىڭ ۇزاق مەرزىمدى قالپىنا كەلتىرۋدى قاجەت ەتەتىن اۋرۋلارى بار. ولار ەنتىگۋ، جۇرەك اينۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ جوعالۋى جانە يىستەردى اجىراتۋ قابىلەتىنىڭ بۇزىلۋى سياقتى جاعدايمەن ءجيى شاعىمدانادى. ازىرگە ادامزاتتىڭ نازارى دەرتتى اۋىزدىقتاۋعا باعىتتالعان. ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى دەرتتەن امان قالعان ازاماتتارىمىزدىڭ دەنساۋلىعىمەن شىنداپ اينالىسىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىلۋى كەرەك.

- ءسىز جازبالارىڭىزدا ەجەلگى ۆيرۋستار ادام گەنومىندا ساقتالىپ قالاتىنىن، ولار كەز كەلگەن ۋاقىتتا پايدا بولاتىنىن ايتقان ەدىڭىز. كوروناۆيرۋستىڭ دا ءبىزدىڭ اعزامىزدا ۇزاق جىلدار ۇيىقتاپ جاتىپ، قايتىپ ويانۋى مۇمكىن بە؟

- ۆيرۋس ءۇشىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان دەنەنىڭ، يەسىنىڭ ءولۋى ءتيىمدى ەمەس. اداممەن بىرگە ۆيرۋس تا ولەدى. ول ادامسىز ەشتەڭە دە ەمەس، تەك پارازيت قانا. سوندىقتان ونىڭ تابيعاتى جان- جاعىنا جۇقتىرا بەرۋگە بەيىم. سول كەزدە عانا ءومىر ءسۇرىپ قويماي، تارالۋ كەڭىستىگىن دە كەڭىتە بەرەدى. ۆيرۋس - بوتەن گەنەتيكالىق ماتەريالدىڭ ءبىر بولىگى. ءبىزدىڭ گەنومىمىزعا ەنگەن كەيبىر ۆيرۋس اداممەن مىڭداعان جىل بويى بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى، ونىڭ شامامەن 10 پايىزى ەجەلگى ۆيرۋستاردىڭ قالدىقتارىنان تۇرادى. ولار ءبىر كەزدەرى اتا- بابالارىمىزدىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمىمەن بىرىكتىرىلگەن، وسىلايشا بۇگىنگە دەيىن گەنەتيكالىق جاعىنان ۇرپاقتان ۇرپاققا ءوتتى. مەن بۇل تۋرالى «دەنساۋلىقتىڭ سەگىز قۇپياسى» كىتابىمدا جازدىم. بۇلار نەگىزىنەن رەتروۆيرۋستار دەپ اتالادى. كوروناۆيرۋس وسى توپقا جاتا ما، جوق پا، بۇل ءالى زەرتتەلمەگەن تاقىرىپ.

- قىتايدا ىندەت باستالعان كەزدە ەگدە جاستاعى ادامداردىڭ، ەۋروپادا جاستاردىڭ دا وكپەگە جاساندى تۇردە دەم بەرەتىن اپپاراتتارعا ءتۇسىپ جاتقانىن كوردىك. وسى ەكى ارالىقتا ۆيرۋستىڭ قۇرامىندا قانداي وزگەرىستەر بولدى؟

- ءيا، ۆيرۋس، ءاربىر ەكى اپتا سايىن مۋتاتسيالانىپ جاتىر. دارىگەرلەرلەر ازىرگە ونىڭ بەلگىلى ەكى تۇرىنە نازار اۋدارا باستادى. ونىڭ العاشقىسى - ۋحاندىق، ەكىنشىسى يتاليالىق نەمەسە ەۋروپالىق ءتۇرى. پاندەميا ۋحاندىق تۇرىنەن باستالىپ، يرانعا، سودان كەيىن يتالياعا دەيىن جەتتى. ال مۋتاتسيالانا باستاعان كەزى وسى جىلدىڭ اقپان ايىنا تۋرا كەلەدى.

- اقپان ايىنداعى ۆيرۋستىڭ الەۋەتىنە قانداي باعا بەرەسىز، ناۋرىز ايىندا بىزگە ول قانداي وزگەرىستەرمەن جەتتى؟

- اقپان ايىندا ۆيرۋستىڭ جان- جاعىنا جۇقتىرۋ قابىلەتى 10 ەسەگە دەيىن ءوسىپ كەتتى. قازاقستانعا تارالعان كوروناۆيرۋس ازداعان مۋتاتسياعا ۇشىراعان يتاليالىق شتاممنىڭ نۇسقاسىنا كوبىرەك ۇقسايدى. بىزگە جەتكەن ۆيرۋس وتە جۇقپالى ءھام قاۋىپتى. Covid-19 - ءالى زەرتتەلمەگەن دەرت ءتۇرى. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ جاڭا نۇسقالارى پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ەپيدەميانىڭ ەل ىشىندە تەز تارالۋىن ونىڭ جۇقپالى، جان- جاعىنا قاۋىپتى بولا باستاعانىمەن عانا بايلانىستىرىپ قاراۋعا بولمايدى. كوپ ماسەلە وزىمىزگە بايلانىستى. ادامزاتقا باس اماندىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن كەزى ەندى كەلدى.

- بيىل 16 - ناۋرىزدا ا ق ش- تا ءتورت ەرىكتىگە كوروناۆيرۋستىق ۆاكسينا ەگىلگەنىن، تاجىريبەنى سيەتتلدەگى ۆاشينگتون عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جاساعانىن اقپارات قۇرالدارى حابارلادى. بۇل سىناقتاردىڭ قالاي وتكەنىن بىلەسىز بە؟

- جاقىندا دجون حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ارىپتەسىم، پروفەسسور دجوشۋا شارفتاين الەمدە «كوروناۆيرۋسقا قارسى ءتيىمدى جانە قاۋىپسىز ۆاكسينانى كىم بۇرىن جاسايدى؟» دەگەن ماسەلە بۇكىل الەمدىك باسەكەلەستىككە اينالعانىن، ءاربىر اينالىم سايىن دودادان شىعىپ قالاتىن اتلەتتەر ەستافەتاسىن ەسكە سالاتىنىن ەسكەرتتى. جوعارىدا ايتىپ وتىرعان كەزەڭدەر ۆاكسينا سىناقتارىنىڭ فازالارىنا سايكەس كەلەدى. ءبىرىنشى كەزەڭ - ۆاكسينالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن تەكسەرۋ. بۇگىنگە دەيىن جاسالعان ۆاكسينالاردىڭ كوبىنىڭ ادام اعزاسىنا سونشالىقتى كەرى اسەرى بولمادى، تەك دەنە قىزۋىنىڭ شامالى كوتەرىلۋى جانە ازداپ اۋىرسىنۋ سياقتى زيانسىز بەلگىلەر بايقالدى. بۇل - كوپتەگەن ستاندارتتى ۆاكسينالاردا كەزدەسەتىن قۇبىلىس.

تەستىلەۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە تيىمدىلىكتى باعالاۋعا باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل ۆاكسينانىڭ ينفەكسيادان شىنىمەن قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. تەكسەرىلگەن ۆاكسينالاردىڭ باسىم بولىگى ەرىكتىلەردە جەتكىلىكتى كۇشتى يممۋندىق رەاكسيا تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇل كوروناۆيرۋسقا توسقاۋىل بولاتىن انتيدەنەلەردى قالىپتاستىرۋدان، سونداي- اق ۆيرۋس جۇقتىرعان جاسۋشالاردى بۇزاتىن يممۋندىق جاسۋشالاردى ىنتالاندىرۋدان بايقالادى.

ءۇشىنشى كەزەڭدە - ادامنىڭ اعزاسىنا دوزانى قانشا مولشەردە سالۋ قاجەتتىگى زەرتتەلەدى. ونى انىقتاۋ ءۇشىن ەرىكتىلەرگە تەست جۇرگىزەدى. بۇل كەزەڭ وتە ماڭىزدى، ويتكەنى ول بولاشاق ءوندىرىس اۋقىمىن انىقتايدى. ازىرگە ۆاكسينانىڭ قانشا ۋاقىت قورعايتىنىن ەشكىم بىلمەيدى. ۆاكسينا دايىنداپ جاتقان ەلدەر ونى كەم دەگەندە ەكى ەسە دوزادا قابىلداۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ جاتىر. بۇل ۆاكسينا ءساتتى بولسا، ۇلكەن مولشەردە ميللياردتاعان دوزالار شىعارۋعا رۇقسات بەرىلەدى.

- ادامزاتقا چيپ ورناتادى دەگەن سياقتى دايەكسىز سوزدەر كوبەيىپ كەتتى. وسىنداي الىپقاشپا اڭگىمەلەردىڭ تارالۋىنا نە سەبەپ بولدى؟

- قازىر ىندەتكە قاتىستى ارتىق ءسوزدىڭ كوبەيىپ كەتكەنى راس. العاشقىدا بۇل جوق اۋرۋ دەدى، كەيىن ونىڭ مەملەكەتتەر اراسىندا كەلىسىممەن جۇرگىزىلىپ وتىرعان بيولوگيالىق قارۋ ەكەنىن ايتتى. تانىمال كينورەجيسسەر تەلەحابارلارىنىڭ بىرىندە بيلل گەيتس پلانەتانى ءوزى جاسايتىن ۆاكسيناعا وتىرعىزىپ، بارلىعىن باقىلاۋ ءۇشىن ميكروچيپتەردى ەنگىزىپ، وسىمەن اينالىسقىسى كەلەتىنىن ايتتى. بۇل حابار تەلەديداردان الىنىپ تاستالعانىمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تارالىپ كەتتى. اقىلعا قونىمدى تالداۋ جاساپ، جالعان اقپارات كوزدەرىنىڭ تۇبىنە جەتۋگە تىرىساتىندار ازايىپ بارادى. ساياساتكەرلەر، بيزنەسمەندەر عانا ەمەس، تاكسي جۇرگىزۋشىلەرى، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەردىڭ از عانا ۋاقىت ىشىندە ۆيرۋسولوگقا اينالىپ كەتكەنىن كورىپ ءجۇرمىز.

كوروناۆيرۋسقا قاتىستى جالعان اقپارات اعىمى پاندەمياعا اينالدى. كەيبىرەۋلەر بۇل قۇبىلىستى INFODEMY دەپ اتادى. ونىڭ تارالۋ كوزدەرى Facebook پەن Telegram-داعى جالعان اككۋانتتار، جالعان youtube ارنالارى. بىرەۋلەر Whatsapp ارقىلى كوروناۆيرۋستىق پاندەميا دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءبىر ءتۇرى، ال 5G ۇيالى بايلانىسىنىڭ جاڭا بۋىنى ۆيرۋستاردىڭ تارالۋى ءۇشىن اگرەسسورلارمەن ارنايى جاسالدى دەگەن اقپاراتتاردى تاراتتى.

- مۇنى ينفوكوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار عاسىرىندا توقتاتا المايمىز عوي.

- مەنىڭ ءوزىم دە وسىنداي حابارلامالاردى ءجيى الامىن، ولاردىڭ كوپشىلىگى عىلىمي سيپاتقا باسىمدىق بەرگىسى كەلەدى. جالعان عىلىمدا عىلىمي فاكتىلەر بۇرمالانىپ تۇسىندىرىلەدى، حالىقارالىق عىلىمي ورتاداعى كۇماندى بەدەلى بار توپتاردىڭ دايەكتەمەلەرىنە جۇگىنىپ، اڭعال توپتىڭ سەنبەسكە امالىن قالدىرمايدى. بۇل شىندىقتى جەتكىزۋگە تىرىساتىن شىنايى عالىمداردىڭ سەنىمىنە نۇقسان كەلتىرەدى. قاۋىپتىڭ باسى - وسى. سالماقسىز، نەگىزسىز اقپارلاردىڭ كەيبىرەۋلەردىڭ كوكەيىنە قونا كەتۋ سەبەبىن تۇسىنبەيمىن. كورونوۆيرۋس بۇل وتە قاۋىپتى دەرت، وعان ءسىزدىڭ قانداي اقپاراتقا سەنەتىنىڭىز، كونسپيرولوگيالىق تەوريالارعا بەيىم ەكەنىڭىز ماڭىزدى ەمەس. ونىڭ ماقساتى، بويىڭىزعا ەنىپ، ومىرلىك ماڭىزى بار اعزاڭىزعا اقاۋ ءتۇسىرۋ، ساۋ اعزانى مۇگەدەك اعزاعا اينالدىرۋ. بىزگە وسىنى تۇسىنەتىن كەز كەلدى.

- الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قازاقستاندىق، وزبەكستاندىق سەگمەنتتەرىندە ك ۆ ي- دەن ايىعۋعا سەبەپ بولاتىن ۇسىنىستار جايلى كوپ ايتىلادى.

- ونداي اقپاراتتاردان حاباردارمىن. ادىراسپان، زىمبىرگە قاتىستى ايتارىم، ونىڭ پايداسى مەديتسينالىق دەڭگەيدە دالەلدەنگەن جوق. ال ساۋمال قىمىز ءتارىزدى ءسۇت قىشقىلى باكتەريالارىمەن اشىتىلماعان. قىمىز ءتىرى ءسۇت قىشقىلى باكتەريالارىمەن اشىتىلعان. مەن العاشقىسىنا ەمەس، سوڭعىسىنا باسىمدىق بەرەر ەدىم. اشىتۋ پروتسەسى كەزىندە پايدالى فەرمەنتتەر، ۆ ۆيتامينى توبى، ومەگا-3 قىشقىلى جانە انتيوكسيدانتتار پايدا بولادى. وسىلايشا اشىتىلعان ءسۇت ونىمدەرى ميللياردتاعان باكتەريالارعا، ءبىزدىڭ اسقازان- ىشەك جولدارىمىزدا ءومىر سۇرەتىن ۇساق تىرشىلىك يەلەرىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن. ونىڭ ميكروبيوما دەگەن عىلىمي اتاۋى بار، جالپى سالماعى 2,5 كيلوعا جەتەدى. كوپتەگەن عالىم ميكروبيومانى كوزگە كورىنبەيتىن، ءبىراق وتە ماڭىزدى ادام اعزاسى دەپ اتايدى.

ءبىزدىڭ ميكروبيومانى قۇرايتىن ميكروبتاردىڭ كوپشىلىگى دەنساۋلىققا پايدالى. ولار تاعامدى سىڭىرۋگە، ودان پايدالى زاتتاردى الۋعا جانە زياندى توكسيندەردى كەتىرۋگە كومەكتەسەدى. بۇل سەمىزدىك، اللەرگيا جانە سوزىلمالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى. ىشەكتەردەن باسقا، ولار باسقا قۋىس مۇشەلەردە، مىسالى برونحتاردا، اۋىز قۋىسىندا، جاتىردا جانە ءزار شىعارۋ جولدارىندا كەزدەسەدى. ميكروبيومانىڭ دۇرىس تەپە- تەڭدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ىشەك باكتەريالارىنىڭ وسۋىنە تىڭايتقىش بولاتىن كوكونىستەر مەن جەمىستەردى ۇنەمى تۇتىنۋدى قاجەت ەتەدى. ەگەر كۇندەلىكتى اس مازىرىنە قىمىز قوسىلسا، پايدالى باكتەريالاردى ودان ءارى نىعايتۋعا بولادى. وسىلايشا ءبىز ءوزىمىزدى تەك كوروناۆيرۋستان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كوپتەگەن اۋرۋدان دا قورعاي الامىز.

- التى ايدان بەرى كوروناۆيرۋس پاندەمياسىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ادامزات كوروناۆيرۋسپەن كۇرەستە جەڭىسكە جەتە مە؟

- اتاقتى ميكروبيولوگ، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دجوشۋا لەدەربەرگ ايتقانداي، ميكروورگانيزمدەر سانى جاعىنان بىزدەن اسىپ تۇسەدى، ءبىراق ءبىز ساقتىقپەن ءومىر سۇرەمىز، وكىنىشكە قاراي كوپ ادام مۇنى ەسكەرە بەرمەيدى. ۆيرۋستاردىڭ باعىتى بىزگە قاراعاندا اناعۇرلىم تەرەڭگە باعدارلانعانىن ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ولار وزگەرەدى، بەيىمدەلەدى، ال كوبىمىز سەنىمدەرىمىز بەن كۇندەلىكتى ادەتتەرىمىزدى وزگەرتۋدەن باس تارتامىز. بىزگە ۇنەمى اراقاشىقتىقتى ساقتاۋ، ماسكا تاعۋ نەمەسە وقشاۋلانۋ قاجەتتىلىگى ەسكەرتىلەدى. بۇل ەسكەرتۋلەردىڭ ارتىندا ادام ءومىرى، باستىڭ اماندىعى تۇر.

ميلليون ماسكا، وكپەنى جاساندى تۇردە جەلدەتەتىن اپپاراتتىڭ قۇنى ءبىر عانا اۆيالاينەردىڭ باعاسىمەن بىردەي. قازىر حالىقارالىق اۋە ۇشاقتارى ۇشۋىن توقتاتتى. ءبىراق ساقتىق شارالارى تۋرالى ەسكەرتپەلەردى ءالى دە جۇرە تىڭدايمىز. سولاي بولا تۇرا پاندەميامەن كۇرەستە ءوز قالاۋىمىز بەن وپتيميزمىمىزگە ۇمىتتەنە بەرەمىن.

40 جىلدان بەرى يممۋنولوگيا سالاسىندا ءجۇرمىن. ءومىرىمدى ادامنىڭ يممۋن تاپشىلىعى ۆيرۋسى - سپيد- پەن كۇرەسۋگە ارنادىم. سپيد- ءتىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن عالىمدارعا بىرنەشە جىل قاجەت بولدى، ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمىن اشۋ ون شاقتى جىلعا سوزىلدى. وعان قارسى ۆاكسينا ءالى جوق. ال كوروناۆيرۋستى زەرتتەۋدەگى عىلىمي جەتىستىكتەرگە قاراپ شۇكىر دەۋگە بولادى. پاندەميا باستالعاننان سوڭ بىرنەشە اپتا ىشىندە كوروناۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمىنىڭ شيفرىندەگى جۇمباقتاردى شەشتىك. بۇل قاتەرلى ۆيرۋسپەن قالاي كۇرەسۋدىڭ جولدارىن كورسەتىپ بەردى. ناتيجەسىندە، دەرتتىڭ تىرناعىنا ءىلىنىپ قالعان زامانداستارىمىزدى اجالدان اراشالاپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. دەرتتىڭ تارالۋىن توقتاتاتىن ۆاكسينا الداعى بىرنەشە ايدا جاسالادى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. كوروناۆيرۋسقا قارسى پرەپاراتتاردى جاساۋدىڭ ماڭىزدى پەرسپەكتيۆالارى بار. بۇل ماسەلەدە ءالى دە كوپ تۇسىنىكسىزدىك بار، ءبىراق Covid-19 ۆاكسينالارى مەن ەمدەۋ سالاسىنداعى كەيىنگى جاڭالىقتار قۋانتادى.

ۇمىتتەندىرەتىن ەكىنشى ماسەلە - ايتۆ ۆيرۋسىمەن سالىستىرعاندا، كوروناۆيرۋس ومىرشەڭ ەمەس. ايتۆ جۇقتىرعان پاتسيەنتتەر ەشقاشان ودان تولىقتاي ارىلا المايدى. قازىرگى كوروناۆيرۋستىڭ ادام اعزاسىنا قوناقتايتىن ۋاقىتى شامامەن 3 اپتا، بۇل مەرزىمدە دەرتتەن ايىعىپ شىعادى. ياعني جاعداي ابدەن رەتتەلگەن.

نيۋ- يوركتى الايىق. وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن بۇل مەگاپوليس پاندەميانىڭ وشاعى بولدى، كۇن سايىن 800 ادام قايتىس بولادى. قالادا اۋرۋحانا توسەكتەرى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، ورتالىق ساياباقتا شاتىرلى قالاشىق قۇرىلدى. نيۋ- يورك بۇگىن كوروناۆيرۋستىڭ ءولىمىن نولدىك دەڭگەيگە دەيىن ءتۇسىردى. حالقى تىعىز ۇلكەن مەگاپوليس بۇعان قارسى تۇرسا، وندا بۇل كۇش الەمدەگى كەز كەلگەن قالانىڭ جانە ەلدىڭ قولىندا دەپ ايتۋعا بولادى.

پاندەميامەن كۇرەسۋدىڭ قيىنشىلىعى - ادامزات قازىرگى كوروناۆيرۋسپەن ەشقاشان كەزدەسپەگەن. بىردە- ءبىر ادامدا يممۋندىق قورعانىس جوق، ادامنىڭ اعزاسى ونىمەن كۇرەسۋگە دايىن بولمادى، دەنساۋلىعىندا اقاۋ بارلار ءبىرىنشى بولىپ جۇقتىردى، ءتىرى قالعاندار يممۋندىق قورعانىس جاسادى. عالىمدار ۇجىمدىق قورعانىس ءۇشىن كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىنان حالىقتىڭ 40 پايىزعا جۋىعى اۋىرسا، جەتكىلىكتى دەپ سانايدى. ەگەر ءبىز وسىعان ۆاكسينانى دامىتۋدىڭ جاقىن قالعانىن قوساتىن بولساق، وندا ءبىز يممۋندىق انتيدەنەنى قالىپتاستىرۋعا بىرتىندەپ جاقىنداپ كەلەمىز دەپ بولجاۋعا بولادى. سوندىقتان مەن كەز كەلگەن قوعامدىق جەردە ماسكا تاعۋدى جالعاستىرا بەرەمىن، ادامداردان، اسىرەسە ۇيدەن اۋلاق بولامىن، ال اۋرۋ بەلگىلەرى پايدا بولعان جاعدايدا ءوزىمدى وقشاۋلاۋعا تىرىسامىن. سىزدەردى دە سوعان شاقىرامىن.

اڭگىمەلەسكەن گۇلبارشىن ايتجانباي قىزى