ابايعا اباي بولايىق، اعايىن
قازاقپارات وقىرماندارىنا ماقالانىڭ تولىق ءماتىنىن ۇسىنادى.
قۇندىلىقتارىنان ايىرىلعان قوعامنىڭ قۇبىلاسىنان جاڭىلعان جۇرتقا اينالاتىنى بەلگىلى. قىرىق قۇبىلعان مىنا زاماندا قايمانا قازاق تا اسىل قازىناسىن - رۋحاني قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ جاتقانداي كورىنەدى. سەرتكە سەنگەن، سوزگە توقتاعان حالىق ەدىك، سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇستى. كەز كەلگەن جايتقا كۇدىكپەن قاراپ، كۇمان كەلتىرەمىز. ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلمەي، اقيقاتىنا جۇگىنبەي، ايتارى جوق بولسا دا، ايقايى باردىڭ ايتاعىنا ەرەمىز.
«كوروناۆيرۋس جوق، پاندەميا وتىرىك، ءبارى قازاققا چيپ سالۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتىر ەكەن» دەگەن داقپىرتقا دا سەندىك. ۇلى ابايدىڭ «قازاقتىڭ شىن سوزگە نانباي، قۇلاققا قويماي، تىڭداۋعا دا قولى تيمەي، پالەلى سوزگە، وتىرىككە سەرتتەي ۇيىپ، بار شارۋاسى سۋداي اقسا دا، سونى ابدەن ەستىپ ۇقپاي كەتپەيتۇعىنى قالاي؟ « دەگەن ساۋالى تاعى دا الدىمىزدان شىقتى. مىنە، «اباي دەگەن ادام بولماعان ەكەن» دەگەن سوزگە دە دەن قويىپ جاتىرمىز.
بايقاپ وتىرعانىڭىزداي، اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى زاۋرە باتايەۆانىڭ «اباي جۇمباعى: قازاقستاننىڭ بەلگىسىز ۇلى اقىنى» اتتى ماقالاسى تۋرالى بولماق. ماقالاعا «بلوگەردىڭ» جەكە پىكىرى رەتىندە قاراپ، نازار اۋدارماۋعا دا بولار ەدى، ءبىراق اباي جىلىن اتاپ، اباي جىرىن جاتتاپ جۇرگەندە «قارجىسىن سالىپ، كۇش- قۋاتىن سارقىپ جازعان عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىسىن» اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالاعان اۆتور «عىلىمي جاڭالىعىن» تالقىلاۋ ءۇشىن بارشا عالىمداردى جوعارى دەڭگەيدەگى عىلىمي پىكىرتالاسقا شاقىرعان ەكەن، ءبىز دە ءبىر لەپەس پىكىر جازۋدى پارىز دەپ بىلدىك. اۋەلى زاۋرە باتايەۆانىڭ پىكىرىن ءبىر سوزبەن تۇيىندەپ بەرسەك، «ومىردە اباي دەگەن ادام بولماعان، ونىڭ ولەڭدەرىن ءاليحان بوكەيحانوۆ جازعان، الاش ارىستارى ودان يدەال جاساعان، كەڭەس وكىمەتى دە «ورىسقا جاقىن، قازاققا قاس» اقىندى جامبىل سياقتى دارىپتەگەن» . زاۋرە حانىمنىڭ مۇنداي قورىتىندىعا بارۋىنا ابايدىڭ قازاقتى «جالقاۋ، نادان» دەپ سىناعان «ءزارلى سوزدەرى» سەبەپ بولعان سىڭايلى. وسىلايشا «قازاقتاردىڭ كوشپەندى اتا- بابالارىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ جوعالۋىنا جاۋاپتى بولعاندىقتان»، ابايدىڭ ونداي سوزدەرىن مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىپ تاستاۋ كەرەك ەكەن. « قىزىق» قيسىن. ماسەلەن، اباي دا وقىپ وسكەن ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ ءبارى رەسەيدى جانە ونىڭ مەشەۋ حالقىن اياۋسىز سىناعان، ءبىراق ولاردى سول ءۇشىن ايىپتاپ، ءتىپتى «مەكتەپ باعدارلاماسىنان شىعارۋ كەرەك» دەگەن ادامدى كورگەن ەمەسپىز. اۆتور قىزا كەلە ابايدىڭ سوزىنە عانا ەمەس، وزىنە دە كۇمان كەلتىرەدى. ءتىپتى ونىڭ «يبراھيم» دەگەن اتىنا كۇدىكپەن قاراپ، ومىردە بولعانىنا سەنىمسىزدىك بىلدىرەدى.
ارحيۆ اقتارماعاندىقتان، قۇنانبايدىڭ اعا سۇلتان بولعاندا تولتىرعان قۇجاتتا بالاسىنىڭ ەسىمىن «يبراھيم» دەپ كورسەتكەنىن ءھام قاجىنىڭ وزگە بالالارى مەن نەمەرەلەرىنە دە ءدىني سيپاتتى ات بەرگەنىن ەسكەرمەيدى. «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» 1889 -جىلى شىققان «جازدى كۇن شىلدە بولعاندا» دەپ باستالاتىن ولەڭدەگى «سەمەي ويازى، شىڭعىس ەلىنىڭ قازاعى يبراھيم قۇنانباي» دەگەن اتتى دا كورمەيدى. اۆتور ءماشھۇر جۇسىپكە سىلتەمە جاسايدى، ءبىراق ونىڭ «دالا ءۋالاياتى گازەتىنىڭ» 48-سانىندا جاريالانعان ابايعا قاتىستى پىكىرىن بايقامايدى. جالپى، زاۋرە حانىم ايدى اسپانعا شىعارعان جاڭالىعىنا عىلىمي سيپات بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە سىلتەمە قولدانعان، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى دە جاناما دەرەكتەر. ماسەلەن، اۆتور ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعان، ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن ءتورت رەت تولىقتىرىپ جازعان، كوكباي، ءدىلدا، ايگەرىم، نۇرعانىممەن، اقىننىڭ دوستارىمەن جەكە- جەكە كەزدەسكەن، 1933 -جىلى ابايدىڭ جيناعىن ازىرلەۋگە بەلسەنە اتسالىسقان، ۇلكەن ماقالا جاريالاپ، ونى مونوگرافيالىق ەڭبەككە اينالدىراعان اۋەزوۆكە سىلتەمە جاسامايدى.
ابىز تۋرالى ايقايلاتىپ ماقالا جازعان باتايەۆا ابايدىڭ ءبىلىمى مەن جاديتشىلدىگىنە كۇمان كەلتىرەدى. ايدالادا كيىز تۋىرلىقتى اۋىلدا جاتىپ سونشا ءبىلىمدى مەڭگەرگەنىنە كۇدىكپەن قارايدى. ءمارجانيدىڭ شاكىرتتەرى ءبىلىم بەرگەن احمەت ريزا مەدرەسەسىندە ءۇش جىل وقىعان اباي شاعاتايشا جازىلعان عالامنىڭ عاجاپ قيىرلارىنا باستايتىن شىعىستىق، يسلامدىق مول مۇرانى يگەردى. ول عاسپىرالى شىعارعان « ءتارجىمان» گازەتىن دە ۇزبەي وقىپ وتىردى. زاۋرە حانىم ناۋاي، فۋزۋلي، ساعدي سىندى ۇلى شايىرلاردىڭ كاۋسار دارياسىنان رۋحاني عارىشقا قانات قاققان، ءدىني تانىمى تەرەڭ ابايدىڭ يمان تاقىرىبىن تالداعان «38- قارا ءسوزدى» جازعانىنا دا كۇمان كەلتىرەدى. اۆتوردىڭ پىكىرىنىنشە، بۇل ءسوزدى ءبىر مولدا جازىپتى. بالكىم، الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى ءدىني تراكتات جازعاندا، «كيتاب تاسديقتى» سوعان تەلي سالۋى عاجاپ ەمەس ەدى.
ابايدىڭ بۇكىل شىعارمالارىن «قىر بالاسى - ءاليحان جازدى» دەگەن پىكىردى ايتا سالعانى سياقتى. وسىنداي تىم ۇشقارى پىكىردى العا تارتا وتىرىپ اۆتور ءاليحاننىڭ بىردە- ءبىر ولەڭىن مىسالعا كەلتىرە المايدى. احمەت، ءمىرجاقىپ ياكي ماعجان وڭدەدى دەسە، ءسال قيسىنعا كەلەر مە ەدى، ال الاشتىڭ سەركەسىنەن كلاسسيك اقىن جاساۋ كىمگە قاجەت؟
زاۋرە حانىم ايتا بەرەتىندەي اباي شىعارمالارى قاندى قاساپ ستالينگە كەرەك بولعانى ءۇشىن عانا 1933 -جىلى باسىلعان جوق، كەڭەس وكىمەتى ۇلى اقىننىڭ 90 -جىلدىعى مەن قايتىس بولعانىنا 30 جىل تولۋى قارساڭىندا ول جيناقتى شىعارۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنىڭ استارىنان فالسيفيكاتسيا ىزدەۋدىڭ رەتى جوق. اباي - ەسەسى كەتكەن ەلىنە ەستى ءسوزىن ايتقان، وتارشىل جۇيە ورعا جىعاتىن جەردە قالىڭ قازاعىن ورگە باستاعان، اقىلدىڭ ازابىن ارقالاي ءجۇرىپ ادامزاتتىق ورەگە كوتەرىلگەن، ار ءىلىمىن اسقاقتاتقان اسىل ابىزىمىز، ۇلتقا باعىت بولار تەمىرقازىعىمىز! سوندىقتان ابايعا اباي بولايىق، اعايىن!