سۇمىراي دەگەنىمىز كىم؟

نۇر -سۇلتان. قازاقپارات - الدەنەگە اشۋلانعانىمىزدا اراگىدىك اۋىزىمىزدان شىعىپ كەتەتىن ءبىر ماتەل بار.

«سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى» دەپ قىسقا قايىرىپ جاتامىز. وسىنداعى «سۇمىرايدىڭ» ماعىناسىن اركىم ءار ساققا جۇگىرتىپ ءجۇر.

ءبىرى «سۇمىراي» ەمەس، دۇرىسى «سۋىر ايى» بولۋى كەرەك دەپ ۇيقاسقا ەرىك بەرسە، ەندى ءبىرى سۋ كريستالىنىڭ وزگەرگەن قۇرامىنان عىلىمي دالەل ىزدەيدى. سونىمەن ۇناتپاعان كىسىمىزگە سۇمىراي دەپ كەسىپ ايتقانداعى سۇمىرايىمىز كىم بولدى ەكەن؟

ەرتەدە حالىق اۋزىنان جەتكەن ءبىر سوزدە حالىققا سۋ بەرمەگەن سۇمىراي اتتى جاۋىز حان بولعان ەكەن- مىس. تويىمسىز حان جەر بەتىندەگى سۋدى تۇگەل جيناپ الىپ، حالىققا ءبىر تامشى تاتىرماستان، ءشول ازابىن تارتقىزعان كورىنەدى.

سول كەزدە كوركىنە كوز تويعىسىز، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شەبەر قىز اۋسەلەسىن كورەيىن دەپ اتىشۋلى حاننىڭ ورداسىنا تارتىپ وتىرادى. سۇمىراي حانعا تارتۋ- تارالعى جاساپ، ءوزى تىككەن زەرلى شاپانىن جاۋىپ تۇرىپ، قاراپ قالماي ءمىنىن بەتىنە باسادى. سىن كوتەرە الماعان حان سول جەردە مورت سىنىپ، قىزدىڭ وڭ قولىن كەسىپ الادى. وسى كەزدە جاراتقان ءتاڭىرى ونەرپاز قىزدىڭ بەس ساۋساعىن بەس جاپىراقتى رايحان گۇلىنە اينالدىرىپ جىبەرەدى.

حاننىڭ وپاسىزدىعىنا اشۋلانعان حالىق ونى تاعىنان تايدىرىپ، ءوزىن ولتىرەدى. ال ىسمەر قىزدارىن ۇمىتپاس ءۇشىن رايحان گۇلىن سىرماققا، تۇسكيىزگە سالۋدى داستۇرگە اينالدىرادى. ويۋدىڭ شەتىنە ءوڭىن، ءتۇسىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن سۋ ورنەگىن سالۋ ارقىلى سۇمىرايدان ازات ەتكەن سۇلۋ قىزعا دەگەن قۇرمەتتەن تۋىنداپتى دەگەن ەل ارتىنداعى اڭىز بۇگىنگە جەتىپتى.

وسىلايشا حالىقتىڭ تاريحي تانىم- تۇسىنىگىندە قۇرعاقشىلىق اكەلەتىن جاعىمسىز ميفتىك بەينە رەتىندە ۇشىراسسا، كەيبىر اڭىزداردا تابيعاتتا سيرەك كەزدەسەتىن، ادام كوزىنە شالىنا بەرمەيتىن قورقىنىشتى قۇس تۇرىندە ايتىلادى. جەتى جۇتتىڭ بىرىنە بالانىپ، وسىناۋ ۇسقىنسىز قۇستى الدەقالاي بىرەۋ كورىپ قالسا، سول وڭىرگە قۋاڭشىلىق اكەلەدى دەپ ساناعان. باعزىدان جەتكەن دۇنيەتانىم كورىنىسى ءبىزدى وسىعان سەندىرەدى.

ال ءسوز جاۋھارى، حالىق قادىر تۇتقان جىراۋلار تولعاۋىنىڭ تاعىلىمىنا زەر سالساق، سۇمىراي ءسوزى قازىرگى تۇسىنىگىمىزدەگى «الدامشى، وتىرىكشى، قۋ، زالىم» سياقتى ادام بالاسىنىڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرىن اتايتىن ماعىنادان ەداۋىر الشاق ەكەنىن كورەمىز. مىسالى، «ەدىگە» جىرىندا سىپىرا جىراۋ «سىپىرا سىندى سۇم جىراۋ» دەپ كەلسە، شوقان جيناعان ماتەريالدا وراق باتىر «جالعىز دا تۋعان سۇم باسىم، بارىمنان جوعىم كوپ يگى» ، دەيدى. بايان سۇلۋ ءاردايىم ءوزىن «بايان سۇم» دەپ، ال قوزىعا: «اتادان جاستاي قالعان سەن سۇمىراي» ، دەپ وتىرادى. وسىلاردىڭ بارلىعىندا دا سۇم ءسوزىنىڭ ماعىناسى «باقىتسىز، تالايسىز، سورماڭداي» دەگەنگە سايادى. اقيىق اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ كەلتىرگەن ماتەريالدارىندا جالعىز قىزى ولگەن شەشەنىڭ جوقتاۋىندا دا وسى ماعىنا ايتىلادى. وندا شەشەسى بىلاي دەيدى:

كەلگەندە ەلۋ بەسكە سۇمىراي بەتەن

ايىرىلىپ جالعىزىنان اڭىراپ قالدى (سەيفۋللين، VI ، 149). مۇندا دا شەشە ءوزىن سۇم، سۇمىراي دەپ اتاعاندا، جالعىز قىزىنان ايىرىلىپ، سورماڭداي بولىپ وتىرعانىن اڭعارتسا كەرەك. شىنىندا دا، شۋم دەگەن ءسوز پارسى تىلىندە «باقىتسىز، سورلى، سورماڭداي» دەگەندى بىلدىرەدى. ۋاقىت وتە كەلە قازاق تىلىندە دىبىستالۋى ءسال وزگەرىپ (شۋم دەگەننەن سۇم بولىپ)، سول ءوز ماعىناسىنا جانە ءبىر رەڭك ۇستەپ، وزگەرگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. دەمەك، سۇم، سۇمىراي سوزدەرىنىڭ كۇنى كەشەگە دەيىن الىپ كەلگەن ماعىناسى بۇل كۇندە پاسسيۆتەنىپ، سيرەك جۇمسالاتىن بولعاندىقتان ءاۋ باستاعى ماعىناسىنان تۇرلەنىپ، ءسوزدىڭ ادامنىڭ (جاستىڭ) اتا-اناسىنان جەتىم قالىپ نە بىرگە تۋعان اعا- ىنىسىنەن، بالاسىنان ايىرىلىپ نەمەسە جال- قۇيرىقسىز (اعا- ءىنىسىز) جالعىز ءوسىپ «سورماڭداي، باقىتسىز» بولعان جاعدايىندا ايتىلعانىنا كوزىمىز جەتەدى. بۇگىنگى قاۋىم ءۇشىن ءسوز مادەنيەتى ءزارۋ، كوكەيكەستى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعانى بەلگىلى نارسە.

وسى ورايدا، جەرگىلىكتى سوزدەردى، دورەكى سوزدەردى ورايىمەن جۇمساۋ، قولدانا قالعان كۇندە قاي تۇستاردا ورىندى- ورىنسىز شىعاتىنىن ءبىلۋ اسىرەسە قالام تارتاتىنداردىڭ، راديو مەن تەليەۆيزيا سالاسىندا جۇرگەن ارىپتەستەرىمىزدىڭ نازارىن اۋدارۋعا ءتيىس.

ءتىل قارىم- قاتىناستىڭ، مادەنيەتتىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى بولعاندىقتان، «ادەبي ءتىلدىڭ اۋىزشا جانە جازباشا ءتۇرىن قاتار دامىتىپ، ونىڭ قوعام ومىرىندەگى قىزمەتىنىڭ ورىستەي تۇسۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ، ءتۇرلى اۋىتقۋلاردان ارىلتىپ وتىرۋ، نەبىر كۇردەلى ويدىڭ ءار قيلى نازىك ايىرىمدارىن ءتىل ارقىلى ءدال، انىق جەتكىزە بىلۋگە كوپشىلىكتى تاربيەلەي ءتۇسۋ» ارقىلى جاندانا تۇسپەك. سوندىقتان الداعى كۇندەرى الۋان تىلدىك- سترۋكتۋرالىق، بەينەلى- كوركەمدىك زاڭدىلىقتارىن تانىتتىرا ءتۇسۋ ماقساتىندا ءسوز مادەنيەتىنىڭ ناسيحاتىن قالىڭ جۇرتشىلىق نازارىنا ءجيى ۇسىنىپ وتىرامىز دەگەن ويدامىز.

سۋرەتتە: يلليۋستراتور جانار ساعيدوللا، «كوك ءبورى مەن كىشكەنتاي كۇنكە»

ايا ءومىرتاي

egemen.kz