جولدا تالاي بالانىڭ ەتەگىنە قۇم- تاس تولتىرىپ تاستاپ كەتىپ وتىرعان - ەلىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان دانيا قازاقتارىنىڭ وقيعاسى
بۇل ەلدە 50 جىلداي تۇرىپ، سىڭىسە باستاعاندا تاعى دا كەڭەس اسكەرى اۋعانستانعا باسا- كوكتەپ كىرىپ، بەرەكەلەرىن كەتىرگەن. امالى تاۋسىلعان قازاقتار بۇدان سوڭ، يرانعا بارىپ، بوي تاسالاعان. ول جاقتان حالىقارالىق ۇيىمدار ارقىلى كومەك سۇراپ، ەۋروپاعا، ونىڭ ىشىندە دانياعا كوشىپ بارۋعا مۇمكىندىك الادى.
ءبىز بۇگىن سول قانداستارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى، دانياداعى قازاق مادەني ورتالىعىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى اكبار ايۋبي قاجىمەن جۋرناليست ەركىن بايعابىل ۇلىنىڭ ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- اكبار مىرزا، دانيا قازاقتارى بۇل ەلگە قالاي كەلدى؟ كوشىپ كەلۋ تاريحتارىڭىز قانداي؟ ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كوبى تۇركيادا تۇرىپ، ءارى قاراي ەۋروپا ەلدەرىنە دە تۇراقتانا باستاعانى بەلگىلى. ءبىراق سىزدەردىڭ اتا- بابالارىڭىز اۋعانستان، يران ەلدەرىنەن دات ەلىنە بىردەن كوشىپ كەلگەن ەكەن...
- اتى- ءجونىم - اكبار قاجى ايۋبي. قازىر دانيا مەملەكەتىندە تۇرامىن. قۋعىن- سۇرگىننىڭ ازابىن، ۇلى كوشتىڭ قيىندىعىن كورگەن ءوزىمنىڭ ەستەلىگىمدى جانە بارشا تۋىستاردان ەستىگەن دەرەكتەردى ايتىپ بەرەيىن. ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ اتا مەكەنى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى نەمەسە وسى جەرگە جاقىن ورنالاسقان اۋىلداردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن. اجەمنىڭ ايتۋىنشا: «اۋىلدىڭ ەر ازاماتتارى ورىنبور بازارىنا مال، تەرى، ءجۇن اپارىپ، اۋىلعا شاي، قانت سياقتى كەرەكتى زاتتار اكەلەدى ەكەن». اتامنىڭ اتى - بازارباي، رۋى - كىشى ءجۇز ايۋ. بۇقارا قالاسىنان ءدىني ءبىلىم العان. ەل ىشىندە مولدا بازار اتىمەن تانىلعان ەكەن. اجەم حانشاگۇل، رۋى ءالىم، ىشىندە شەكتى.
1930 -جىلدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە قازاق دالاسىندا بايلار مەن مولدالاردى قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قۋدالاۋى باستالادى. ەل ىشىنەن شىققان قىزىل بەلسەندىلەر اناۋ باي، مىناۋ مولدا دەپ بارلىعىن ايتىپ بەرەدى. دەسە دە ءبىر كۇنى اتام سەنىمدى دوسىنان «موللا بازار، سەن تەزىرەك قاشىپ قۇتىل، بۇگىن كەشكە سەنى ۇستايدى» دەگەن حابار الادى. سول كۇنى اتام اۋىل شەتىندەگى قالىڭ جىڭعىل ىشىنە جاسىرىنادى. بۇل جەردى تەك اجەم عانا بىلەدى ەكەن. كۇندە كەشكىسىن ەل كوزىنە تۇسپەي اتاما تاماق اكەلىپ بەرەدى. اتام وسى جەردە ءبىر ايداي جاسىرىنىپ جاتادى. اتام ۇيدە جوق ۋاقىتتا تۋىستاس ءىنىسى «سەندەر بايسىڭدار!» دەپ اجەمنىڭ توركىنىنەن اكەلگەن جاساۋىنىڭ ءبىرىن كۇشتەپ الىپ كەتىپتى.
اتام اجەم ارقىلى ەڭ سەنىمدى دوستارى مەن تۋىستارىنا حابار جىبەرەدى. اتاما بۇل ۋاقىتتا وتە قيىن بولعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. حابار بەرگەن ءبىر ادامى سەنىمسىز بولسا، كوممۋنيستەرگە ايتىپ قويۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. ۋادەلەسكەن ۋاقىتتا اتام حابار بەرگەن جاقىندارى ءۇيىنىڭ شىراعىن دا سوندىرمەي اۋىلدان قاشىپ شىعادى. وسى جولدا اتامنىڭ اعاسى نەمەسە ءىنىسى (ەسىمدە جوق) تاقان دەگەن كىشى اتام بىرگە ساپارلاس بولادى. اتام ۇرپاق سۇيمەگەن تاقانعا مەنىڭ اكەمدى اسىراپ بەرەدى. اتامنىڭ ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بولعان. تاقان اتام كوشتىڭ سوڭىنان قۋعىنشى تۇسەرىن بىلەدى. كوش جۇرگەننەن ەكى- ءۇش كۇننەن كەيىن، سوڭىنان كەلەر قۋعىنشىلاردى كۇتىپ جاتادى. ءبىر قازاق، ەكى ورىس قۋعىنشىنى ءولتىرىپ، جەرلەپ، قارۋ- جاراعىن الىپ كوشكە ورالادى. وسىنداي تاريحي وقيعا بولعان ەكەن...
كوش ەل كوزىنە تۇسپەي كۇندىز دەمالىپ، تۇندە ءجۇرىپ وتىرادى. جولداعى قاراۋىلداردان وتەردە دىبىس شىعارماي وتۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان جولدا تالاي بالانىڭ ەتەگىنە قۇم- تاس تولتىرىپ تاستاپ كەتىپ وتىرعان. ول كەزدە مەنىڭ اكەم ءۇش- ءتورت جاستا، ال قارىنداسى التى ايلىق نارەستە ەكەن. كىشكەنە بالانىڭ اۋزىن باسسا دا ءبىر امال تابار ەدى. اتام مەنىڭ بالام ەلدىڭ بالاسىنان ارتىق ەمەس دەپ اكەمنىڭ ەتەگىنە تاس تولتىرىپ تاستاپ كەتەدى. ءبىراق، اجەم «مەن جالعىز ۇلىمدى تاستامايمىن» دەپ وتىرىپ الىپتى. اجەمىز وتە مىنەزدى، ايتقانىنان قايتپايتىن ادام ەدى. مەن ءوزىم دە اجەمدى كوزىممەن كوردىم...
قازاقستانعا بارعان ساپارىمدا وزبەكستاننان كەلگەن قانداس اعامىزبەن سۇقباتتاسقان ەدىم. ول كىسى مەنىڭ اجەمنىڭ اتىن ايتىپ، ءبىزدىڭ كوش تۋرالى بىلەتىنىن جەتكىزگەن ەدى. اجەمنىڭ ات ۇستىندە ەر ادامداردان كەم ەمەس مىقتى بولعانىن سول اعامىزدان سۇراپ- ءبىلدىم. اجەم وتكەن كۇندەردى ەسىنە الىپ، ءامۋداريا وزەنىنەن وتەردە بىرنەشە ادام سۋعا كەتتى دەيتىن كۇرسىنىپ. اجەم 1987 -جىلى يراندا قايتىس بولدى. ول كەزدە مەن 14 جاستامىن.
اجەمنەن بولەك، اكەم مەن شەشەمنەن دە كوش قيىندىعىن ەستىپ ءوستىم. اكەم اۋىرعاننان كەيىن قازاقستانعا قايتتى. بىزگە «مەنى ەشقايدا قوزعاماڭدار، سۇيەگىمە توپىراق تۋعان جەردەن بۇيىرسىن» دەگەن تىلەگىن ايتتى. اكەمە قازاق دالاسىنىڭ، تۋعان جەرىنىڭ توپىراعى بۇيىردى.
كوشكە ورالار بولساق، جولى وتە اۋىر بولدى. جولدا ادامدار اشىعىپ ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ جەدى. ءتىپتى، سول ءشوپ تامىرىنان بىرنەشە ادام ۋلانىپ ءولىپتى. كوش ءجۇرىپ وتىرىپ وزبەكستاننىڭ ءۇشقۇدىق دەگەن جەرىنە كەلەدى. وسى جەردە كوش ءبىر- ەكى جىل تۇراقتاپ تۇرىپ قالادى. كەيىننەن مۇندا دا قىزىل اسكەردىڭ قىسىمىنا شىداماي تاجىكستان ارقىلى اۋعانستانعا جەتەدى. اسپان، ايۋ، سىرىم، كەتە، سارقاسقا رۋلارىنان قۇرالعان بەس جۇزدەي وتباسىنىڭ ۋاكىلدەرى اۋعانستان ەلىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋگە بارادى. «ءدىنىمىز - مۇسىلمان، سوۆەتتەردەن قاشىپ كەلدىك، مەكەندەيتىن جەر، تۇراتىن ءۇي بەر» دەگەن تىلەگىن ايتادى. اۋعانستان باسشىلارى «پاكىستان مەن اۋعانستان اراسىندا كانال قازىلادى، سەندەر سوندا بارىپ جۇمىس ىستەڭدەر. سول جاقتان سەندەرگە، اقشا، تاماق، جەر دە بەرىلەدى»، - دەيدى.
ءومىرى مۇنداي ىستىق كۇندى كورمەگەن قازاقتار جۇمىس باسىندا قىرىلا باستايدى. بىرەۋلەر تابيعاتقا، جۇمىسقا ۇيرەنبەگەندىكتەن كوپ قينالادى. دەسە دە، كەيبىرى ادام ولىمىنە سەبەپ بولار سۋ ارقىلى اۋرۋ جۇقتى دەگەن پىكىر ايتادى. اجەمنىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ادامعا قازعان قابىرگە سول ۋاقىتتا قايتىس بولعان ەكىنشى مارقۇمدى دا جەرلەدىك دەيتىن. كانال قازۋ جۇمىسىنان دا قازاقتار باس ساۋعالاپ، جان- جاققا قاشا باستايدى. قازاقتار اۋعانستاننىڭ ءاربىر قالاسىنا بارىپ ءسىڭىپ، كۇنىن كورىپ تۇراقتاپ قالادى. اۋعانستان قازاقتارى يران قازاقتارىنا قاراعاندا ءبىر جەردە قونىستانباعان، ءار جەردە بىتىراپ وتىرادى. مەنىڭ اتالارىم گەرات قالاسىنا قاراي كوشەدى.
وسى كەزدە قازاقستانداعىداي قىسىم تۇركىمەن جەرىندە دە جۇرگىزىلگەن ەدى. تاريحتا تۇركىمەننىڭ حانجۇنەيت دەگەن حانى بولعان. حانجۇنەيت تە كەڭەس قىسىمىنان قاشىپ يران ەلىنە كەلەدى. وسى ۋاقىتتا تۇركىمەن باسشىلارى مەن مەنىڭ اتام ارالاسادى. اتام ءدىني ساۋاتتى، تۇركىشە كىتاپتاردى كوپ وقىعانىنان بولار تۇركىمەندەردىڭ وتىنىشىمەن ولارعا مولدا بولادى. باستاپقىدا قازاقتار قوتىر ساراي دەگەن ەسكى ءۇيدى قالىپقا كەلتىرىپ، سول جەردە تۇرا باستايدى. ءبىر كۇنى اۋعاندار مەن قازاقتار اراسىندا جانجال بولىپ، تاقان اتام ەرلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. ءبىر ءوزى جيىرما جىگىتتى باقانمەن ۇرىپ، قوتىر سارايداعى جۇرتتىڭ تىنىشىن العان اۋعانداردى ساباسىنا تۇسىرەدى. كەيىننەن اۋعاندار جينالىپ كەلىپ ماسەلەنىڭ ءمان- جايىن تۇسىنگەننەن كەيىن ەكى حالىق اراسىندا دوستىق قارىم- قاتىناس ورنايدى. اۋعانستان جەرىندە 50 جىل تۇردىق، «قازاق» دەپ اۋعان حالقى ءبىزدى سىيلايتىن.
- اۋعان جەرىندە تۇرعاندا قازاقتار قانداي كاسىپپەن شۇعىلداندى؟ كۇن- كورىس قامى قانداي بولدى؟ انا ءتىلدى، سالت- ءداستۇرىمىزدى ساقتاي الدىڭىزدار ما؟
- گەرات قالاسىنا كەلىپ بىرنەشە جىلدان كەيىن قازاقتار قالا ورتالىعىنىڭ كوشەلەرىنەن توپتاسىپ ءۇي، جەر الىپ قونىستانا باستادى. اتام تۇركىمەندەردەن قول ءۇزىپ، ساۋدامەن اينالىسا باستادى. اتام تۇرىك ءتىلىن بىلگەننەن كەيىن جانە ىسكەرلىگىمەن تابىسقا جەتتى. قاراكول تەرىسىن ساتۋ، جاڭعاق، پىستە جيناۋ ماۋسىمدارىندا اتاما بايلار اقشالارىن الدىن الا تاستاپ كەتەتىن بولىپتى. اتام قيانات جاساماي ساۋدانى ادال ىستەيدى. تابىسقا جەتكەن اتام گەرات قالاسىنىڭ ورتالىعىنان كەڭ سارايداي ۇلكەن ءۇي سالادى. مەنىڭ ءالى ەسىمدە، اۋلانىڭ ورتاسىندا ۇلكەن ءۇي ورنالاسقان. ءۇيىمىزدىڭ جانىنداعى بەس- التى دۇكەندى جالعا بەرەتىن ەدىك.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا سالىنعان ۇيلەردە تۋىسقاندارىمىز تۇردى. بۇلاي قونىستانۋ اتاما دا جاقسى بولاتىن. ويتكەنى توپتاسىپ وتىرعان قازاققا ۇرى- قارى دا باتپايتىن. سونىڭ ارقاسىندا گەرات قالاسىنداعى ساۋلەتتى ۇيدە تۇرىپ، جاقسى ءومىر سۇردىك. اتام قازاقتار اراسىنان العاش قاجىلىققا ۇشاقپەن بارعان ادام. قاجى اتانىپ كەلگەننەن كەيىن سىرقاتتانىپ ومىردەن ءوتتى. ال، اكەم اتامنىڭ جولىن قۋىپ، كاسىپپەن اينالىستى. اتامنىڭ سەنىمدى تۇركىمەن دوسى مەنىڭ شەشەمە كىلەم توقۋدى ۇيرەتەدى. نەگىزى تۇركىمەندەر باسقا حالىققا بۇل ونەردى ۇيرەتۋگە قارسى بولادى ەكەن. كەيىننەن كىلەم توقىپ ساتۋدى كاسىپكە اينالدىردىق. ءبىزدىڭ ءۇي كىلەم توقۋدى اۋعاندار مەن قازاقتارعا دا ۇيرەتتى. كەيىننەن ەكسپورتقا شىعىپ، كاسىپتىڭ اۋقىمى ۇلعايدى. تۇركىمەندەر بىزگە رەنىش بىلدىرگەنىمەن ولارعا دا، جەرگىلىكتى اۋعاندار مەن قازاقتارعا دا بۇل كاسىپ مول تابىس اكەلدى.
اتام 1961 -جىلى ۇشاقپەن مەككەگە بارىپ، انامنىڭ ءبىرىنشى توقىعان كىلەمىن ساداقا رەتىندە مەككەنىڭ قابىرعاسىنا قاعىپ ءوز پارىزىن ورىندايدى. اتام ءۇيىمىزدىڭ جانىنان ءۇش- ءتورت قازاق وتباسىنىڭ تۇرۋىنا تەگىن ءۇي بەرەدى جانە باسقا دا قايىرلى جۇمىستار ىستەپ، 1963 -جىلى قايتىس بولدى.
تاقان اتامنىڭ تاعى ءبىر ەرلىگى، كەرۋەن تارتىپ جۇرگەنىندە وزىنە ءبىر قارت انا ۇلى مەن تۇيەسىن اماناتتايدى. جولدا سول تۇيە جوعالىپ كەتەدى. تاقان اتام تۇيەنى ىزدەۋگە شىعىپ، مالدى ۇرلاعان اۋعانمەن بەلدەسىپ، تۇيەنى امان- ەسەن يەسىنە اكەلىپ بەرەدى. جالپى قازاقتار وتە ەڭبەكقور بولدى، اۋعان حالقىنان كەم بولعان جوق. ەلۋ جىل اۋعانستاندا تۇرعانىمىزدا ءبىر قازاق قىزىن اۋعاندارعا ۇزاتتىق، ال ءوزىمىز اۋعانداردان كوپ كەلىن تۇسىردىك. جات ەلدە ءجۇرىپ سالت- ءداستۇرىمىزدى ۇمىتپاۋعا تىرىستىق. قازاقى قانىمىزدى ساقتادىق. ۇيدە قازاق تىلىندە، سىرتتا اۋعان تىلىندە سويلەسەتىن ەدىك. بالا كۇنىمىزدەن ءتىلىمىز قازاقشا شىقتى.
- سوندا سىزدەر كەڭەس ۇكىمەتى اۋعانستانعا كىرگەن 1980 -جىلدارى سول ەلدە تۇرىپ جاتتىڭىزدار عوي. وسى جەردە مەنىڭ بىلگىم كەلەتىن ءبىر ماسەلە بار. كەڭەس اسكەرى كىرگەنگە دەيىن اۋعان ەلى قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتتى؟ ىشكى جاعداي نەگە ۋشىعىپ كەتتى؟ سول زۇلماتتان كەيىن نەگە اۋعانستان ەسىن جيناي الماي قالدى؟
- نەگىزى اۋعانستاندا ءدىننىڭ اسەرى ۇلكەن بولدى. ۋنيۆەرسيتەت اشۋ، عىلىم- بىلىممەن اينالىسۋ، ءتىپتى پويىز جۇرگىزۋدىڭ ءوزى باسقا دىننەن كەلگەن ءىس دەپ، قوعام قابىلدامادى. ءبىراق حالىق بىرتىندەپ، كورشى يران، پاكىستان ەلدەرىنە جۇمىس ىزدەپ بارىپ، وركەنيەت بەلگىلەرىمەن تانىسا باستادى. بىرتىندەپ ەل ىشىندە ساياسي پارتيالار پايدا بولىپ، ولار ەلدە وزگەرىس بولۋىن تالاپ ەتۋگە كىرىستى. نەگىزگى ءۇش ءىرى ۇيىم پايدا بولدى. ءبىرىنشىسى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن، ەكىنشىسى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن، ءۇشىنشىسى ۇلى بريتانيا مەن باتىستىڭ ساياساتىن قولدادى. وسىلاردىڭ ىشىنەن كەڭەس ۇكىمەتىن قولداۋشى ۇيىم ەل ىشىندە ريەۆوليۋتسيا جاساپ، اقىرىندا كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى اۋعانستانعا كىردى.
سول كەزدە مودجاحەدتەر جاستاردى ءوز اسكەرىنىڭ قۇرامىنا كۇشتەپ اكەتە باستادى. اسكەرگە الۋعا ەكى اعامدى اۋعان مودجاحەدتەرى ۇيگە بىرنەشە رەت ىزدەپ كەلدى. ۇلكەن اعام رافي كابۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە جوعارى ءبىلىم العان قازاقتىڭ ءبىرى بولدى. ول سول كەزدە شەتەلدىك قازاقتارعا ارنالعان «شالقار» گازەتىن الدىرتىپ وقيتىن ەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى تۇرعىندار وعان «كەڭەس ۇكىمەتىمەن بايلانىسى بار» دەپ جالعان جالا جاپقان. اعالارىمدى بىرنەشە اي ۇيدە جاسىردىق.
اكەم شەكارادا ساۋدا جاساپ كوپ جۇرگەندىكتەن تانىستارى ارقىلى ۇلكەن اعامدى بالا- شاعاسىمەن يران ەلىنە جىبەردى. ەكى رەت ۇيىمىزگە ۇرى ءتۇسىپ، بار مال- مۇلكىمىزدى توناپ كەتتى. قولىمىزداعى ءۇش تاپانشانى دا توناۋشىلار اكەتتى. جاعدايىمىز ناشارلادى. 1981 -جىلى اتام سالدىرعان كەڭ سارايدى وتە ارزانعا ساتىپ، يرانعا كوشتىك. يراندا كۇندەلىكتى تاماعىمىزدى تابۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى جۇمىس ىستەدىك. اعام كوزى اشىق، وقىعان ازامات ەدى. يرانداعى حالىقارالىق كومەك بەرۋشى ۇيىمدارعا جاعدايىن ايتىپ، گەرمانياعا كوشۋگە كۆوتاعا جازىلدى. سودان، گەرمانياعا بارۋ مۇمكىندىگى بولماي، 1985 -جىلى اعام وتباسىمەن دانياعا كوشتى.
اعام يراندا تۇرعانىندا دا گورگان قالاسى اكىمشىلىگىنەن كۋپون الىپ، قازاقتارعا تارقاتىپ بەرەتىن. كۋپون ارقىلى بازاردا ازىق- تۇلىكتى جارتى باعاسىنا الۋعا بولاتىن ەدى. ءسويتىپ اعام يرانداعى قازاقتارعا دا كومەك جاسادى. ەكى اعام، مەن جانە ءبىر قارىنداسىمدى اعام دانياعا شاقىرتىپ الدى. ال ءبىر اپكەم تۇرمىسقا شىققان ەدى، ولار قازىر يراندا تۇرادى.
1993 -جىلدان كەيىن اۋعانستاننان يرانعا كەلگەن قازاقتاردىڭ ءبىرشاما بولىگى تۇركيا ەلىنە كوشىپ كەتتى. قازىر دانياداعى ءبىز تۇراتىن جەردە ءوزىمىزدىڭ تۋىس- تۋعاندار جانە ونشاقتى باسقا قازاق وتباسىلارى بار. بارلىعىن قوسساق، ءبىزدىڭ مادەني ورتالىقتا الپىس شاقتى قازاق بارمىز. قازاقستاننان دانياعا شامامەن ءۇش جۇزدەي قازاق كوشىپ كەلىپتى. بىزدەر سولاردىڭ ەلۋ شاقتىسىن تانيمىز، ارالاسىپ تۇرامىز.
- اكبار مىرزا، ءسىز ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە كوشىپ جۇرگەن كەزدە بالا بولعان ەكەنسىز، مەكتەپتە وقۋ دا قيىنعا سوققان سياقتى. تولىق ءبىلىمدى سوندا ەۋروپاعا، دانياعا كەلگەن كەزدە الدىڭىز با؟ قانداي ماماندىقتى يگەردىڭىز؟ قازىر قانداي كاسىپپەن اينالىساسىز؟
- مەن دانياعا ون بەس جاسىمدا كەلدىم. سول جىلى ءتىل ۇيرەنۋ كۋرسىنا قاتىسۋدى باستادىم. ون جەتى جاسىمدا العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىم. مەن مەكتەپكە باراتىن جىلى اۋعانستاندا سوعىس باستالدى، يرانعا كەلگەسىن وقۋ مۇمكىندىگى بولمادى. جاس بالا بولساق تا جۇمىس ىستەپ، اقشا تاپتىق. اۋعاننان كەلگەن ادامداردى يراندا مەكتەپكە دە المايتىن. دانياعا كەلگەسىن دات ءتىلى كۋرسىنان بولەك، جازعى دەمالىستا ناۋبايحانادا جۇمىس ىستەدىم. ءۇش اي جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن ءتىلىم پراكتيكالىق جاعىنان جاقسارىپ قالدى. مەنى ون ءتورت كۇن مەكتەپكە پراكتيكاعا جىبەردى. 8- سىنىپتان باستاپ مەكتەپكە قابىلداندىم.
ءومىرى مەكتەپ تابىلدىرىعىن اتتاماعان ماعان باستاپقىدا ساباققا ىلەسۋ وتە قيىن بولدى. مەن كەيبىر ساباقتاردىڭ اتىن دا مۇلدە ەستىمەگەن ەدىم. مەكتەپكە بارعاسىن بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىم وياندى. كۇن- ءتۇن دەمەي ساباق وقۋمەن بولدىم. جوعارى بولماسا دا، ەشبىر ساباقتان تومەن باعا الماي مەكتەپتى ءبىتىردىم. مەكتەپتەن كەيىن ءوز بەيىمدىلىگىمە قاراي تەحنيكالىق گيمنازياعا ءتۇسىپ ينجەنەر- تەحنيك ماماندىعىن يگەرىپ شىقتىم.
دانيادا گيمنازيا بىتىرگەن جاستار ءبىر جىل قوعامدا پراكتيكادان وتەتىن، كەيبىرى شەتەلگە بارىپ جۇمىس ىستەيتىن. مەن 1994 -جىلى قازاقستانعا كەلدىم. ونىڭ سەبەبى 1991 -جىلى دانياعا ماناش قوزىبايەۆ دەگەن اكادەميك اعامىز كەلگەن ەدى. كەلۋ سەبەبى - قازاقستاننان تابىلعان التىن ادامدى ءبىز تۇراتىن قالاعا كورسەتۋگە اكەلىپتى. اعام بۇل جايىندا گازەتتەن وقىپ ءبىلىپ، ونى اكەمە ايتىپتى. اكەم ماعان قازاقستاننان كەلگەن ازاماتتاردى تاۋىپ، ۇيگە شاقىرىپ كەلۋىمدى تاپسىردى. ول كىسىلەردىڭ قاي قوناقۇيگە تۇسكەنىن بىلمەدىم، سوسىن قالانىڭ ورتالىعىنا كەلىپ كوشەدەن ىزدەي باستادىم. كوشەدە كەلە جاتىپ ءتۇرى قازاققا ۇقسايتىن ءبىر اعامىزدى كوزىم شالدى. قاسىنا بارىپ اعىلشىن تىلىندە «ساعات نەشە بولدى؟» دەپ سۇرادىم. ول كىسى ساسقالاقتاپ جاۋاپ بەرە المادى، سودان بارىپ «قازاق» دەپ ەدىم، مەنى قۋانا قۇشاعىنا باستى. وي باۋىرىمداپ سول جەردە تانىستىعىمىز باستالدى.
ول كىسى مەنىمەن بىردەن ەرىپ كەتكەن جوق. قوناق ءۇيىنىڭ جانىنان كەزدەسەتىن جەردى كورسەتىپ، قاي ۋاقىتتا كەلەتىنىن ايتتى. ايتىلعان ۋاقىتتا كولىكپەن مەجەلى جەرگە بارىپ، ماناش قوزىبايەۆ پەن تاعى ءبىر اعامىزدى ۇيگە اكەلدىم. مەن ماناش اعالاردى ىزدەۋگە كەتكەندە اكەم اعاما قوي سويىپ اكەلۋدى تاپسىرىپتى. قالادا تۇرامىز، اعام اۋىلدى جەرگە بارىپ قوي سويىپ اكەلىپتى. قانداستارىمىزدى دانيا ەلىندە قازاقى داستۇرمەن قارسى الدىق. انام اتاجۇرتتان كەلگەن قوناقتارىنا قازاقى ەت ازىرلەدى. اكەم استان كەيىن كەلگەن قوناقتارمەن جاقىن تانىستى.
مەنى اعالارىمىز ايتقان قازاق ەلىنىڭ تاريحى جونىندەگى اڭگىمەلەر تولعاندىردى. سول كۇننەن باستاپ قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. ماناش اعام اكەمنەن نە قالاۋىڭىز بار دەگەنىندە، اكەم مەنىڭ بولاشاقتا قازاقستانعا باراتىنىمدى ايتتى. جانە ەلگە بارعاسىن اكبارىما جاقسى ءبىر انا تاربيەسىن كورگەن قىزعا تانىستىرۋىن ءوتىندى...
ءسويتىپ، 1994 -جىلى گيمنازيانى ءبىتىردىم. سول جىلى گازەتتەن قازاقستان مەن دانيانىڭ ارال تەڭىزى بالىعىن اۋلاۋ تۋرالى جوسپارىن كورىپ قالدىم. ارال تەڭىزىندە وسەتىن كامبالا بالىعىن ءوسىرۋدى، اۋلاۋدى جانە شارۋاشىلىققا قاجەت قۇرال- جابدىقتارى بەرىلەدى ەكەن. وسى جوبانىڭ جاۋاپتى ادامدارىمەن حابارلاسىپ، مەن دە قازاقستانعا بارعىم كەلەتىنىن ايتتىم. ول كىسىلەر كەلىسىم بەرىپ، توعىز ادام 1994 -جىلى قازاقستانعا كەلدىك. مەن ەلگە قۇر قول كەلمەيىن دەپ گيمنازيادان ساياسي، ەكونوميكا، عىلىمي باعىتتاعى كىتاپتاردى الىپ كەلدىم. اكەلگەن كىتاپتارىمدى اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە تاپسىردىم. ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ ورىنباسارى رۋبلينا دەگەن حانىم ستۋدەنتتەرگە دانيا تۋرالى ايتىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. ءۇش جۇزگە جۋىق ستۋدەنتكە دانيا جايلى ايتىپ بەردىم، كەيىن ستۋدەنتتەرمەن جاقىن ارالاسىپ كەتتىم. ۋنيۆەرسيتەتتە جۇبايىم، بالالارىمنىڭ اناسى لايلىمەن تانىستىم. ءسويتىپ ەكى جىل قازاقستاندا قالىپ قويدىم. سەبەبى، ءلايلى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىن اياقتايتىن ەدى. وبال بولماسىن دەپ وقۋىن ءبىتىرۋىن كۇتتىم.
دانيادا جۇمىس ىستەگەن ساعاتىڭا قاراي اقشا تولەنەتىن. قازاقستانعا بارعانىمدا قالتامدا ءوزىم جيناعان 10 مىڭ دوللار قاراجاتىم بولدى. وسى اقشاممەن قازاقستاندا ەكى جىل تۇرىپ، ۇيلەندىم. ينجەنەر بولۋدى ارمانداعان مەنىڭ ويىم ەكى جىل قازاقستاندا جۇرگەنىمدە وزگەردى. سەبەبى ول كەزدە قازاقستان ەكونوميكاسى وتە تومەن ەدى. 1996 -جىلى دانياعا كەلگەسىن ورحوس ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. ول دانيا ەلى مەن ەۋروپاداعى ەڭ ۇزدىك وقۋ وردالارىنىڭ ءبىرى ەدى. ارمانىم قازاقستان ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتۋ بولاتىن.
ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەسىن قازاقستانعا بارىپ جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگىم بولمادى. سەبەبى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن دانيا ازاماتتىعىنان شىعىپ، قازاقستان ازاماتتىعىن الۋىم كەرەك بولدى. وتباسىم وسىندا قالاتىن بولعاسىن قازاقستانعا بارا المادىم. قىزمەت جولىمدى دانيانىڭ «Grundfos» دەگەن كومپانياسىنىڭ ساتۋ بولىمىنەن باستادىم. 4 جىل سوندا جۇمىس ىستەدىم. بۇل كومپانيادا 14 مىڭ جۇمىسشى بار ەدى، جىلىنا 3 ميلليارد ەۋروعا ساۋدا جاسايتىن ەدى.
2009 -جىلى «Grundfos» كومپانياسىنىڭ بولىمشەسى قازاقستاندا اشىلدى، مەن وسى بولىمشەنىڭ اشىلۋىنا قىزمەت جاسادىم. كومپانيا بولىمشەسىنىڭ جىلدىق ساۋدا مولشەرى 11 ميلليون دوللارعا دەيىن جەتتى. ءبىراق، باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا بۇل قاراجات تىم از ەدى. مەن باستىعىممەن كەلىسىپ، قازاقستانعا بولىمشەنىڭ باسشىسى بولىپ بارۋدى ويلادىم. ءبىراق، باستىعىم اۋىسىپ كەتكەسىن، كەيىنگى كەلگەن باسشى مەنىڭ جوسپارىمدى قولدامادى. جوسپارىم ورىندالمايتىن بولدى دەدىم دە، «Vestas» كومپانياسىنىڭ ساتىپ الۋ بولىمىنە ساراپشى بولىپ اۋىستىم. 2017 -جىلى دۋبايدا جۇمىس ىستەۋىمە ۇسىنىس ءتۇسىپ، سول جاقتا ەڭبەك ەتتىم. دانياعا قايتىپ كەلگەسىن «Vestas» كومپانياسىنىڭ ورتالىق كەڭسەسىنە جۇمىسقا كىردىم، قازىر سوندا قىزمەت ىستەپ جاتىرمىن.
- ءسىز دانيادا قانداستارىمىزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق مادەني ورتالىعىن قۇرعان ەكەنسىز. بۇل ەلدە شامامەن قانشا قازاق تۇرادى؟ ءجيى باس قوسىپ تۇراسىزدار ما؟ اتامەكەنمەن قارىم- قاتىناس قالاي؟ قانداي ۇسىنىس- تىلەكتەرىڭىز بار؟
- دانيا مەملەكەتىندە حالىق قوعامدىق شارالارعا ءجيى ارالاسادى. 2005 -جىلى دانيا ەلىندەگى قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق مادەني ورتالىعىن قۇرىپ، زاڭدى تىركەتتىم. قازىر ەۋروپا قازاقتارىنىڭ مادەني ورتالىقتارىمەن بىرلەسە تىعىز جۇمىس ىستەيدى. ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسىپ ءجۇرىپ، قوعامدىق شارالاردى بەلسەندى ۇيىمداستىراتىن ىنىلەرىمنىڭ بىرىنە دانياداعى مادەني ورتالىقتى باسقارۋ قىزمەتىن بەردىم. ءوزىم ەۋروپا قازاقتارى مادەني ورتالىعىنىڭ جۇمىسىنا ارالاستىم.
ەۋروپا قازاقتارى جىلىنا ءبىر رەت جەكسەنبى كۇندى بەلگىلەپ، جينالاتىن ەدىك. قولىمىزدان كەلگەنىنشە دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ سپورتتىق، مادەني، ادەبي، رۋحاني شارالاردى وتكىزدىك. فينليانديادان ايكەن اپا (تاريحشى)، شۆەيتساريادان سەرىك (دارىگەر)، گەرمانيادان نازىم ساقاي (عىلىم دوكتورى) تورتەۋىمىز جينالىپ، «ناۋرىز» توبىن اشىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ءۇش جىلدان بەرى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، گەرمانيانىڭ گامبۋرگ جانە نۋرىمبە قالالارى، بەلگيانىڭ انتۆەرپەن قالاسىندا ناۋرىز مەرەكەسىن ۇزبەي وتكىزدىك. بيىل گەرمانيانىڭ كاسسەل قالاسىندا «ناۋرىز» مەرەكەسىن تويلاۋدى جوسپارلاعان ەدىك. ەندى بۇيىرسا كەلەسى جىلى وتكىزەمىز. وسى شارالارعا بەلسەندى قاتىسىپ جاتىرمىن.
ەۋروپاداعى قازاقتار ءبىر- ءبىرىن دۇرىس تانىمايدى جانە ارامىزدا وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن ۇيلەنگەن ازاماتتار دا بار. سول سەبەپتى بارلىق قانداستاردى ءبىر- بىرىمەن تانىستىرىپ، اتاجۇرتتاعى جاڭا جىلىمىز «ناۋرىز» مەرەكەسىن كورسىن دەگەن نيەتپەن جۇمىستى قولعا الدىق. كەيىنگى ۇرپاققا ۇلتتىق سالت- ءداستۇرىمىزدى كورسەتۋگە كۇش سالىپ جاتىرمىز. شەتەلدە تۇراتىن ازاماتتار تۋعان ەلىنە كومەك قاراجات جىبەرىپ جاتادى.
مىسالى، تۇرىك كاسىپكەرلەرى ەلدەرىنە قارجىلاي كومەك بەرەدى. وسى ماقساتتا بىرنەشە ازامات قازاقستانداعى قانداستارىمىزعا كومەك جىبەرۋ جۇمىسىن باستادىق. دانيا مەملەكەتى تاراپىنان دا قاراجات بەرىلۋىن ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. سەبەبى، دانيا جىل سايىن بەلگىلى ءبىر مولشەردە شەتەلدەگى مەملەكەتتەرگە كومەك جىبەرەدى. سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستاندا باسپاناسىز قالعان جانە اۋرۋعا شالدىققان قوس ازاماتتى Facebook جەلىسىنەن كورىپ، قولىمىزدان كەلگەنىنشە قول ۇشىن سوزدىق. ەلدەگى اۋقاتتى اعالار مەن ىنىلەرىمىز دە قولىنداعى بارىمەن بولىسسە دەگەن تىلەگىم بار.
اتاجۇرتپەن قاي ۋاقىتتا بولسىن بايلانىستى ساقتاعىمىز كەلەدى. ءوزىم وسى ماقساتتا جيىرما جىلدان بەرى ۇزبەي جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. 1995-1996 -جىلدارى اتاجۇرتتاعى دۇنيەءجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا التى اي جۇمىس ىستەپ، ماشينكامەن جازۋ جازىپ وتىرعان اپايلارعا كومپيۋتەر قولدانۋدى ۇيرەتتىم. ول ۋاقىتتا ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، حالقىمىزعا بوستاندىق تيگەنىنە جۇرەگىمىز جارىلا قۋانعان ەدىك. قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان قالداربەك نايمانبايەۆ، تالعات ماماشيەۆ اعالارىمىزبەن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ بىرنەشە قۇرىلتايىن تابىستى وتكىزدىك. قازىر جان- جاقتا جۇرگەن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، مادەني شارالار وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ونى ۇيىمداستىرۋعا دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى مەن «وتانداستار قورى» دا مۇرىندىق بولماق.
الەمدى جاۋلاعان ىندەتكە بايلانىستى كارانتين كەزىندە «وتانداستار قورى» وتكىزگەن 12- مامىر كۇنگى ونلاين كونفەرەنسيادا كوپتەگەن تاماشا ۇسىنىستار ايتىلىپ، جوبا- جوسپارلار ورتاعا سالىندى. مەن «وتانداستار قورى» ۇسىنىپ وتىرعان «قازاق كارتاسى» اتتى جوبانى قولدايمىن. سەبەبى اتالعان جوبا شەڭبەرىندە كوپتەگەن كەدەرگىلەردى ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. قازاقستان ەگەمەندىك العان ۋاقىتتان بەرى وسى ماسەلەنى قوزعاعان ەدىك. بىزگە ەكى ازاماتتىق بەرىلىپ اتاجۇرتىمىزعا ەمىن- ەركىن بارىپ تۇرۋىمىزعا، كاسىپ اشىپ، جۇمىس ىستەۋىمىزگە جاعداي جاسالعانىن قالادىق. ەندى مىنە، «قازاق كارتاسى» ارقىلى الىستاعى قانداستاردىڭ اتاجۇرتقا بارۋىنا جول اشىلادى دەگەن اقجولتاي حاباردى ەستىدىك. شەتەلدەگى قانداستارىمىز قازاقستاندا تۇراقتاپ تۇرۋىنا، جەكەمەنشىگىنە ءۇي، جەر الىپ كاسىپ اشۋىنا دا جاعداي جاسالار ەدى.
«ادام مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعى مىڭ جاسايدى» دەيدى حالقىمىز. تۋعان ەل مەن جەردىڭ قادىرىن الىستاعى قانداستارىمىز جاقسى بىلەدى. ءبىزدىڭ قولىمىز جەتپەگەن يگىلىكتى جۇمىستىڭ شاپاعاتىن ۇرپاعىمىز كورىپ، «قازاق كارتاسى» ىسكە قوسىلسا دەگەن تىلەگىم بار.
- سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان ەركىن بايعابىل ۇلى.