قۋاندىق شاماحاي ۇلى. ۇلى قيالگەر جازۋشى نەدەن قاتەلەستى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - عىلىمي- تەحنيكالىق نەگىزگە سۇيەنىپ شىعارما جازۋدىڭ حاس شەبەرى، اتاقتى قيالگەر جازۋشى جيۋل ۆەرن ⅩⅨعاسىردا جازعان جيىرما شاقتى رومانىندا جۇزدەن استام بولجام ۇسىنعان.

ونىڭ قيالدارىنىڭ كوپتەگەن بولىگى ⅩⅩعاسىردا جۇزەگە اسىرىلعانى تاريحتان ءمالىم.

الەم وقىرماندارىنا اتى ءماشھۇر جيۋل ۆەرننەن سوڭ اراعا قىرىق جىلداي ۋاقىت سالىپ اعىلشىن جەرىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان گەربەرت ۋەلس ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى ىسپەتتى ءىزىن باستى. ۋەلس ⅩⅩ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىنگى ارالىقتا قالىڭ وقىرمانىن تامساندىرعان 20 رومان جازدى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى وسىدان تۇپ-تۋرا 121 جىل بۇرىن جارىققا شىعارىلعان «عالامشارلار سوعىسى» دەگەن كىتابى بولاتىن. گەربەرت ۋەلس تە ءدال جيۋل ۆەرن سەكىلدى ءار رومانىندا قيال- عاجايىپ ويلاردى ورتاعا سالدى.

ونىسىنىڭ كوبى سول كەزەڭدە شىندىققا اينالعان بولسا، كەيبىرى ⅩⅩI عاسىردىڭ ەنشىسىنە قالىپ، بۇگىندە جۇزەگە اسىپ جاتقان كورىنەدى.

الايدا، ەكى جازۋشىنىڭ ۇقساستىعىمەن قاتار شىعارمالارىنىڭ نىسانىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار دا كەزدەسەدى. ايتالىق، جيۋل ۆەرن مۇحيت، تەڭىز، الىس جولساپارلار مەن ساياحاتتار تاقىرىبىنا اسا دەن قويىپ قالام تارتسا، گەربەرت ۋەلس قاقتىعىستاردى، سوعىس تەحنيكالارىنىڭ بولاشاعىن كوبىرەك بەينەلەدى. الەم وقىرماندارى بۇگىندە گەربەرت ۋەلس تۋىندىلارىن «كورىنبەيتىن ادام» (1897) «عالىم مورونىڭ ارالى» (1896) روماندارى ارقىلى كوبىرەك تانيدى.

ال، ونىڭ تاقىرىبىنىڭ اۋماعى شىن مانىندە وتە كەڭ بولعانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. ۋەلس كوبىنەسە، اۆتوكولىك، شىنجىر تابان تانكىلەر، سۇڭگۋىر قايىقتار، ۇشاقتار، شايتان اربا، تەلەفون، اۋە شارلارى سەكىلدى تەحنيكالىق قۇرىلعىلاردىڭ بولاشاعىن بولجادى.

سونىمەن قاتار الەمدى شارپۋى ىقتيمال سوعىس ورتتەرىن، ءتىپتى وزگە عالامشارلارمەن ارادا ءوتۋى مۇمكىن شايقاستاردى دا قيال ەلەگىنەن وتكىزىپ قالام تەربەدى. تاعى ءبىر قىزىعى، شاڭسورعىش، اس ءۇي قۇرالدارى سەكىلدى ادەتتەگى تۇرمىستىق زاتتاردىڭ دا بولاشاقتا قانداي بولاتىندىعىن الدىن الا بولجاپ، جازىپ كەتتى.

امەريكالىق تاريحشى پول كرابتريدىڭ مالىمدەۋىنشە، ۋەلستىڭ شىعارمالارى جارىققا شىققان تۇستا زاتى تۇرماق اتى بەيمالىم بولعان كوپ دۇنيەلەردىڭ كەيىن 80 پايىزى ورىندالۋعا مۇمكىندىك تاپسا، ءدال 60 پايىزى جۇزەگە اسىرىلعان كورىنەدى.

پول كرابتريدىڭ زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىنەن بەلگىلى بولعانى، ونىڭ قيالىنىڭ 20 پايىزى مۇلدە نەگىزسىز ورىندالماس ارمان رەتىندە قاراستىرىلعان. الايدا، ونى ورىندالمايدى دەگەننەن گورى ازىرشە ۋاقىتى كەلمەگەن، الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيەلەر دەسە بولاتىن سەكىلدى. سەبەبى، اتالمىش 20 پايىز نەگىزىنەن گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا ارنالعان ەكەن.

پول كرابتري ءوز زەرتتەۋىندە ۋەلستىڭ ۇسىنعان «بۇكىلالەمدىك ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى» قيالىن ورىندالمايتىن ەش نەگىزسىز پايىم دەپ تانىعان. وعان مەن دە سەنگىم كەلەدى. نەگىزسىز بولعانى-اق ءجون بولار ەدى.

الايدا، ۇلكەن وكىنىشكە قاراي، ۇلى جازۋشى كوز جۇمارىنان ءبىر جىل بۇرىن (1946) ب ۇ ۇ- نىڭ قۇرىلۋى كەلەشەكتەگى «بۇكىل ادامزاتقا ورتاق ۇكىمەت ورنىنىڭ» قۇرساقتا پايدا بولعان «ءبىر تامشى سۋى» ەمەس پە ەكەن؟

ⅩⅩ عاسىردىڭ كەلەسى جارتىسىنان باستاپ كۇشەيە تۇسكەن جاھاندانۋ ۇدەرىسى بۇگىندە ءتىپتى كارىنە ءمىنىپ العانى سونشالىق، كەشە عانا قاپەرسىز جاتقان قازاق دالاسىن دا ءدۇر سىلكىندىرىپ جاتقان جوق پا.

ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ ءوزى جاھاندانۋ ءسوزىن اۋىزدان تاستامايتىن جاعدايعا كەلدى. ءوستىپ جۇرگەندە، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە «الەم پارلامەنتى» جەر- جيھانعا جار سالىپ، جەر شارىنداعى ءار ەل ءبىر- ءبىر وكرۋگكە اينالىپ، «دەپۋتاتتارىن» ۇسىنا باستاماسىنا كىم كەپىل. جاھاندانۋدىڭ ءبىر قىرىنا ءۇڭىلىپ كورسەك، سونى كورگەندەي بولامىز. الايدا، ءسىز قايداعى جامان ىرىمدى شىعارىپ وتىرسىڭ دەپ سوگۋگە اسىقپاي- اق قويىڭىز. «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەيتىن قازاقپىز عوي.

قالاي دەسەك تە، گەربەرت ۋەلستىڭ قيالى تىعىرىققا تىرەلگەن جوق، كەرىسىنشە، جۇزەگە اسۋ ۋاقىتىن كۇتىپ تۇر ما ەكەن دەگەن كۇماندى وي سانامدا سۋماڭداي بەرەدى. سونداي- اق، ۇلى جازۋشىنىڭ قيالداعان «دەموكراتيادان تەحنوكراتياعا اۋىسۋ» جايىنداعى ويلارىن جۇزەگە اسپايتىن دۇنيەگە بالايتىندار وتە كوپ. قايدام.

بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، باسقانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازاق اكادەميگى اسقار جۇمادىلدايەۆتى تىڭداساق تا جەتىپ جاتىر. راسىندا، بۇل ءوزى قالاي بولار ەكەن دەپ ويلانىپ قالامىز.

الايدا، قاتەلەسپەيتىن پەندە بولمايتىندىعىن ۋەلس تاعى كورسەتىپ كەتتى. قانشا دانا قيالشىل بولسا دا ونىڭ كەيبىر ويلارىنىڭ ورىندالماعان تۇستارى دا بارشىلىق. ايتالىق، ونىڭ «ايەلدەردىڭ ءۇي شارۋاسىنان اسپاي قالاتىندىعى تۋراسىنداعى» قيالى ورىندالمادى.

ول ⅩⅩعاسىردا ءومىر سۇرگەن بريتاندىق ازامات، ۇلى قيالگەر بولسا دا مارگارەت تەتچەر دەگەن «تەمىر ايەلدىڭ» ءوز ەلىن باسقاراتىندىعىن، عاسىرلار توعىسىندا الەمدىك ساياساتقا ەلەۋلى ىقپال ەتەتىندىگىن تۇسىندە دە كورگەن جوق. گەرمانيا سىندى باتىس دەموكراتياسى دامىعان ەلدەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ءۇندىستان، سەيلون، تۇركيا، پاكستان سىندى شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ جوعارى بيلىگىنە تومەنەتەكتىلەردىڭ قول جەتكىزەتىنىن سول كەزدە بىرەۋ ايتسا، وعان ءتىپتى ۋەلستىڭ ءوزى دە سەنبەگەن بولار ەدى.

گەربەرت ۋەلس 1920 -جىلى كەڭەس وداعىنا ساپارلاپ، ۇلى توڭكەرىسشىل تۇلعا ۆلاديمير لەنينمەن كەزدەسىپ، «الا كولەڭكەدەگى رەسەي» اتتى كىتاپ جازعان. وندا دا ول كەڭەستىك قوعامنىڭ ۇزاق تۇراتىندىعىنا سەنبەدى. رەسەيدى ءتۇن قاراڭعىلىعى جامىلىپ كەلە جاتقانداي ەلەستەتكەن جازۋشى لەنين جايىنداعى ەسسەسىن «كرەمل قيالگەرى» دەپ اتاعان. قوعامدىق دامۋدىڭ زاڭدىلىعى تۇرعىسىنان كەلگەندە، لەنيننىڭ ارمانى جازۋشىنى سەندىرە المادى. جالپى فانتاست جازۋشىلار عىلىم، تەحنيكا، تەحنولوگيا سالاسىندا قامشى سالدىرماسا دا قوعامدىق عىلىمنىڭ دامۋى جاعىنا كەلگەندە ماردىمدى ەشتەڭە ۇسىنا قويمايدى. ۋەلس تە سول ىزبەن ءجۇردى.

بۇگىنگە دەيىن گۋمانيتارلىق سالادا سەن سيمون، شارل فۋرە نەمەسە توممازو كامپانەللادان وزعان ۋتوپيست شىعا قويعان جوق.

رەسەي جايىنداعى ۋەلستىڭ كوپ ويلارى شىندىقتى ءدوپ باسا المادى. «تاياۋداعى ون جىلدا كەڭەس وداعى قىتاي جەرىندە ساياسي بيلىگىن ورناتادى» دەگەنىنىڭ ورىندالماس قيال ەكەنىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز. «رەسەي قازىرگى قاتاڭ رەجىمىنىڭ سالدارىنان باتىس ەلدەرىنىڭ كوشىنەن كوپ ارتتا قالادى» دەپ سانادى. الايدا، كەڭەس ەلى الەمدە العاش رەت عارىشقا ادام بالاسىن ۇشىرىپ ولاردىڭ الدىنا شىعىپ كەتتى. مۇنى ۇلى قيالگەر بولجاي المادى.

سويتە تۇرا عالامشارلار اراسىنداعى سوعىس جايىندا بۇتىندەي ءبىر رومان جازعانىن قايتەرسىز. ونداي سوعىستىڭ بەتىن ءارى قىلسىن، ءازىر بولا قويعان جوق. دەگەنمەن، عارىشتى يگەرۋ سالاسىنداعى ادام بالاسىنىڭ ءىرى جەتىستىكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە اي نەمەسە مارستا ءوز يەلىگىن قۇرماققا باسەكە بارشىلىق. كەيىن قىزا كەلە ءتۇرلى قايشىلىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا عالامشارلار ارالىق سوعىس بولماسا دا جەر شارىنداعىلار ايدى بولىسە الماي ءوزارا تايتالاسۋى ابدەن ىقتيمال.

سونىمەن قاتار « ⅩⅩعاسىردا الىپ رەسەي باتىس جانە شىعىس دەگەن ەكى جىككە بولىنەدى، سلاۆيانداردىڭ بۇيرەگى باتىس ەۋروپاعا قاراي بۇرادى» دەگەنى قازىرگى رەسەيدىڭ احۋالىنا ءسال دە بولسا كەلىڭكىرەيتىن سەكىلدى.

«قيالدار» كىتابىندا ۋەلس دامىعان ەلدەردىڭ بولاشاعى جايىن بايانداعان. ولاردىڭ تۇرعىندارىن ءتورت ءىرى توپقا بولەدى.

ءبىرىنشىسى، بايلار، اكسيا پاكەت يەلەرى، بانك قوجايىندارى. ولار ساياساتقا ارالاسپايدى، ەل الدىندا ەشبىر جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندارىنا المايدى.

ەكىنشىسى، ءوندىرۋشى توپتار، ولار بىلىكتى ماماندار. ءبىلىمدارلىقتارىنىڭ ارقاسىندا الەۋمەتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن عىلىمي جاڭالىقتار اشادى، جاڭا قۇرالدار جاسايدى.

ءۇشىنشىسى، ءونىم وندىرمەيتىن، مەنەدجمەنتپەن، قارجىنى بولۋمەن عانا شۇعىلداناتىندار. ولار ساۋدا- ساتتىقپەن، ساياساتپەن اينالىسپايدى.

ءتورتىنشىسى، تومەنگى توپ، ياعني، ءبىلىمسىز نادان توبىرلار. مەحانيكالاندىرۋ مەن اۆتوماتتاندىرۋدىڭ سالدارىنان جۇمىسسىز قالعاندار. وسى توپتاعىلاردىڭ اراسىنان ۇرى- قارىلار، قىلمىستىق ەلەمەنتتەر تۋادى دەپ بولجاعان.

ۇلى قيالگەر ادام بالاسىن گەندىك، تەكتىك جاعىنان تازارتۋدى ارماندادى. تۇقىم قۋالايتىن ناۋقاسقا شالدىققاندار، اقىل- ەسى كەمىستەر، ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلاردىڭ قوعامدا بولاتىندىعىن مويىنداعان ۋەلس ەگەر وندايلار الەۋمەتتىك قامقورلىقتاردى كوتەرە الماي قىلمىستىق جولعا تۇسسە اياماي جازالاۋدى، ءتىپتى كوزدەرىن قۇرتۋ ارقىلى ءومىردى تازارتۋدى ءوز تۋىندىلارىندا ۇسىندى.

بولاشاق مەملەكەتتەر قىلمىسكەرلەردى اسىراۋ ءۇشىن ەش كىناسىز ادال ادامداردى تۇرمەنىڭ كۇزەتىنە، باقىلاۋشىسىنا، قىزمەت كورسەتۋشىگە اينالدىرۋعا نەگە مۇددەلى بولۋى كەرەك دەگەن بولاتىن اۆتور. ۋەلس تە وزگە مىڭداعان جازۋشىلار سەكىلدى مورالدىق تازالىقتى قاستەرلەدى. الايدا، ءالى كۇنگە دەيىن، وكىنىشكە قاراي، ادام بالاسى ار تازالىعىن ساقتاماي كەلەدى.

گەنەتيكا مەن يەۆگەنيكا سالاسى قارقىندى دامىپ، ءىرى عىلىمي جاڭالىقتار اشىلىپ جاتسا دا ءار جەكە ادامنىڭ تەكتى، اقىلدى بالا تابۋ جايىنداعى ارماندارىنىڭ ورىندالۋى قيىنعا سوعىپ تۇر. ءبارىبىر، «جازمىشتان وزمىش جوققا» كەلىپ تىرەلەدى. باياعىدا اتا- بابالارىمىز «يا اللا، بالا بەر، بالا بەرسەڭ سانا بەر، ەگەر سانا بەرمەسەڭ، شەتىنەن ءبارىن الا بەر» دەپ تەگىن زارلاماسا كەرەك.

ادامزاتقا اتى ايگىلى بەتحوۆەننىڭ ءوزى ناۋقاس اتا- انادان جارالعان.

ءبىر وتباسىنداعى بەس بالانىڭ تورتەۋى جارىمەس بولىپ تۋىلعاندا ەڭ كەنجەسى ليۋدۆيگ ۆان بەتحوۆەندى قۇداي ەرەكشە جاراتقان، الەمگە اتى ءماشھۇر كومپوزيتور بولاتىنداي دارىن مەن قابىلەت بەرگەن. گەربەرت ۋەلستىڭ فانتاستيكالىق شىعارمالارىندا جارىمەس بالالار تۋرالى، اكەسىن تانىمايتىن ەسەرسوقتار جايىندا كوپ ايتىلادى.

گەربەرت ۋەلس - اتومنىڭ ءبولىنۋى، يادرولىق قارۋلار، لازەر ساۋلەسى سىندى عىلىمي جاڭالىقتاردى بولجاي بىلگەن تەحنولوگيانىڭ ءىرى قيالگەرى بولعانىمەن قوعامدىق- ساياسي ءومىردىڭ بولاشاعىن ءدال تۇسپالداي الماعان جازۋشى.

الايدا، ونىڭ عالامشارلار اراسىنداعى ىقتيمال سوعىستىڭ ءقاۋپىن الدىن الا كورە ءبىلۋى الەمدە تەڭدەسسىز قيالگەر ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسكەندەي بولادى دا تۇرادى.

«ادەبيەت پورتالى»