انتاركتيدادا نۋ ورمان بولا ما؟
بور كەزەڭىندە الىپ دينوزاۆرلار جەر بەتىندە ەمىن- ەركىن تىرشىلىك ەتتى، ال جانارتاۋلار قازىرگىدەن الدەقايدا ءجيى جانە كۇشتى اتقىلايتىن ەدى. جانارتاۋ اتقىلاۋىنان كوپتەگەن سۋ بۋى مەن كومىرقىشقىل گازى پلانەتامىزدىڭ اتموسفەراسىنا ەنىپ، جەر بەتىندە قاتتى پارنيكتىك گاز پايدا بولدى. سۋ بۋى مەن كومىرتەگى ديوكسيدى پلانەتامىزدى پوليەتيلەن پاكەتىندەي وراپ، كۇن ساۋلەسىنىڭ عارىشقا شاعىلىسۋىنا جول بەرمەدى. ناتيجەسىندە، جەر شارى جىلىپ كەتكەن. ءتىپتى قازىر سۋىق انتاركتيكادا اۋا تەمپەراتۋراسى شامامەن 13 گرادۋس بولعان. دينوزاۆرلار كەزىندەگى جەر بور كەزەڭىندە انتاركتيدادا دينوزاۆرلار ەركىن ءومىر سۇرۋگە قولايلى اۋا رايى بولعانى راس. قازىر ماڭگىلىك مۇز مەكەنىندە وسىدان 90 ميلليون جىل بۇرىن وزەن اعىپ، ءتۇرلى وسىمدىكتەر وسكەن. 2017 -جىلى نەمىستىڭ ءبىر توپ عالىمدارى انتاركتيداداعى امۋندسەن تەڭىزىن زەرتتەۋدى قولعا العان. ولار امۋندسەن تەڭىزىن 30 مەتر تەرەڭدىكتە بۇرعىلاپ، ونىڭ وزەگىنەن 88 ميلليون جىل بۇرىنعى تىرشىلىك قالدىقتارىن تاپقان. بۇل بور كەزەڭىندەگى جان- جانۋار مەن وسىمدىكتەردىڭ قالدىقتارى ەدى.
وزەك (كەرن) - بۇل جەر بەتىندەگى تەرەڭ شۇڭقىردان الىنعان تاۋجىنىستىڭ ۇلگىسى. الىنعان ماتەريالداردى زەرتتەي وتىرىپ، عالىمدار ەجەلگى ۋاقىتتا قالىپتاسقان كليماتتى انىقتاپ، ەجەلگى وسىمدىكتەردىڭ تۇرلەرىن تاني الادى.
انتاركتيداداعى ەجەلگى وسىمدىكتەر
ەجەلگى توپىراقتى زەرتتەگەن پروفەسسور يوگانن پ. كلەدجس (Johann P. Klages) باستاعان عالىمدار وسىمدىك تامىرلارىنىڭ قالدىقتارى مەن ولاردىڭ توزاڭدارىن تاپقان. بۇل قالدىقتاردى قازىرگى وسىمدىكتەردىڭ تامىرىمەن جانە توزاڭىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ولار ەجەلگى انتاركتيدا اۋماعىندا قىلقان جاپىراقتى اعاشتار، پاپوروتنيكتەر، ءتىپتى گۇلدەرى بار وسىمدىكتەر وسكەنىن انىقتاعان. قازىرگى ۋاقىتتا انتاركتيدادا 90 ميلليون جىل بۇرىن مىناداي وسىمدىكتەر ءوستى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز:
• وڭتۇستىك امەريكادا جانە افريكادا كەزدەسەتىن Podocarpaceae تۇقىمداس قىلقان جاپىراقتار؛ اۋستراليا مەن جاڭا گۆينەيا ارالدارىنان تابۋعا بولاتىن Araucariaceae تۇقىمداس قىلقان جاپىراقتى وسىمدىكتەر؛
• فەرنالاردىڭ ۇلكەن سانى، ونىڭ ىشىندە Cyatheaceae تۇقىمداسى، قازىرگى تاڭدا 514 ءتۇرى بار؛
• Beauprea گۇلدى وسىمدىكتەرى، ولاردىڭ جاقىن تۋىستارى افريكالىق پروتەيلەر ەجەلگى اۋا رايى ميلليونداعان جىل بۇرىن انتاركتيدادا جاسىل وسىمدىكتەر جايقالىپ ءوسىپ، ورمان اراسىندا تۇشى وزەندەر اققان. قازىرگى كەزدە ادەبيەت، سۋرەت جانە كينو ونەرىندە ەجەلگى انتاركتيدا ىستىق، تروپيكالىق جەر رەتىندە كورسەتىلەدى. شىندىعىندا، قازىرگى زامانعى ستاندارتتار بويىنشا كليمات سونشالىقتى جايلى بولعان جوق، ويتكەنى اۋا تەمپەراتۋراسى ورتاشا 13 گرادۋستان اسپاعان. ال جاز كەزىندە اۋا تەمپەراتۋراسى ماكسيمالدى تۇردە 18,5 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلگەن. ونىڭ ۇستىنە ەجەلگى انتاركتيدادا ءجيى جاڭبىر جاۋاتىن بولعان.
انتاركتيدادا وسەتىن اعاشتار اتقىلاپ جاتقان جانارتاۋلاردىڭ اسەرىنەن اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتتى. ورماننىڭ، سۋدىڭ، قۇمنىڭ قاردىڭ جانە مۇزدىڭ كۇن ساۋلەسىن شاعىلىستىرۋ قابىلەتى - جەر بەتىندەگى البەدو دەپ اتالادى. ورمان تومەن البەدوعا يە، سوندىقتان ولاردىڭ جيناقتالعان جەرلەرىندە كليمات سالىستىرمالى تۇردە جىلى. قار مەن مۇزدا جوعارى دەڭگەيلى البەدالار بار، سوندىقتان قازىرگى انتاركتيدا وتە سۋىق. ورماندار انتاركتيدادا 70 ميلليون جىل بۇرىن جوعالىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. سودان كەيىن ءبىزدىڭ پلانەتامىزداعى كونتينەنتتەردىڭ ورنالاسۋى وزگەرە باستادى، بۇل ءسوزسىز جانارتاۋلاردىڭ بەلسەندىلىگىنە اسەر ەتتى. جانارتاۋ بەلسەندىلىگىنىڭ، تەڭىز دەڭگەيىنىڭ جانە باسقا دا وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە پلانەتامىزداعى اۋا تەمپەراتۋراسى تومەندەي باستادى جانە كەي جەرلەردە ول -45 گرادۋسقا دەيىن جەتتى. جاھاندىق جىلىنۋ بۇگىن ءبىز انتاركتيدانى قار جانە مۇز جامىلعان ءشول دەپ بىلەمىز، وندا پينگۆيندەر، اق ايۋلار مەن عالىمدار عانا ءومىر سۇرەدى. قازىر مۇزدى كونتينەنتتە تاڭقالارلىق وزگەرىستەر بولىپ جاتىر، ويتكەنى جاقىندا ونىڭ كەيبىر اۋداندارىندا اۋا تەمپەراتۋراسى دينوزاۆرلار كەزىندەگىدەي 18,3 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلدى. كليماتتىڭ وزگەرۋى انتاركتيدانىڭ كەلبەتىن وزگەرتۋدە، ەندى ونى ءبىزدىڭ پلانەتامىزداعى اپپاق قارعا ورانعان ماڭگى مۇزدار مەكەنى دەي المايمىز. انتاركتيدادا مۇزدار ەرىپ، جاڭا جەرلەر پايدا بولىپ جاتىر.
گرەنلانديا مۇزدىعى ەرىسە نە بولادى؟
عالىمدار مۇزدىڭ ەرۋى جىلدان جىلعا جىلدامداپ بارا جاتقاندىعىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. ب ۇ ۇ- نىڭ مۇزداردىڭ ەرۋى بويىنشا جاساعان ەسەبىنە سايكەس، 2005 -جىلدان بەرى تەڭىز دەڭگەيى XX عاسىرعا قاراعاندا 2,5 ەسە تەز كوتەرىلىپ كەلەدى. كليمات بويىنشا بۇۇ ساراپشىلار توبى ەگەر كومىرقىشقىل گازى وسى دەڭگەيدە (CO2) شىعارىلاتىن بولسا، مۇزدىڭ ەرۋى 2100 -جىلعا قاراي ءتورت ەسە ارتاتىنىن ەسكەرتتى. مىسالى، جاقىندا انتاركتيدادان سوڭعى 50 جىل ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ايسبەرگ ءبولىنىپ شىقتى. ونىڭ سالماعى 315 ميلليارد توننا، اۋماعى 1636 كۆادراد شاقىرىم. ونىڭ كولەمى شوتلانديانىڭ سكاي ارالىمەن تەڭ. مۇز تاۋعا D28 دەگەن ات بەرىلدى. جاھاندىق جىلىنۋدان اعاشتار ەمەس، كيتتەر قۇتقارادى
ءبىز الدىن- الا بولجانبايتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز جانە بىرنەشە ونجىلدىقتاردان كەيىن انتاركتيدادا تروپيكالىق ورماندار پايدا بولمايتىنىنا كىم كەپىل؟
Massaget.kz