اق تىشقان جىلى اۋىر تيە مە؟
ماحمۇد قاشقاري «تۇركىلەر 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىن تاڭداپ، 12 جىلعا ات ەتىپ قويدى؛ بالالاردىڭ جاستارى، سوعىس مەزگىلدەرى جانە تاعى باسقا نارسەلەر ءارقاشان بۇل جىلداردىڭ قايتالانىپ كەلۋىمەن ەسەپتەلەدى» دەگەن دەرەك قالدىرعانىن العا تارتقان كەيبىر زەرتتەۋشىلەر مۇشەلدىك جىل ساناۋ تۇركىلەردەن باسقا ۇلتتارعا تاراعان دەپ قارايدى. ءبىراق بۇل دەرەك تە كۇنتىزبەنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن انىقتاۋعا بىردەن- ءبىر دالەل بولا المايدى.
ويتكەنى كۇلتەگىنگە ارنالعان بىتىكتاستا «كۇلتەگىن قوي جىلى توعىزىنشى ايدىڭ ون جەتىسى كۇنى ۇشتى» دەپ جازىلعانىن ەسكەرسەك، 12 حايۋاننىڭ اتىنا نەگىزدەلگەن جىل ساناۋ Ⅷعاسىردا دا بار ەكەنىن بايقايمىز.
قازاقتا جىل ساناۋ 12 جىلدان (ء بىر مۇشەل) تۇراتىنى، 12 جىل 12 ءتۇرلى حايۋاننىڭ اتىمەن اتالاتىنى بەلگىلى. مۇنداي جىل قايىرۋ ءادىسى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، شىعىس حالىقتارىنا ورتاق بولعانىمەن، كەيبىر ۇلتتاردا سول ءار جىلدى يەلەنگەن 12 جانۋاردىڭ ءارقايسىسىن 5 تۇرگە (تۇسىنە، ەركەك- ۇرعاشىسىنا) ءبولىپ قاراستىراتىن ءداستۇر دە بار. بۇل ءداستۇر قازىر قىتايلار مەن موڭعولداردا ساقتالسا، ال قازاقتاردا سول 12 حايۋاننىڭ ءارقايسىسىن 12 تۇرگە ءبولىپ قاراستىراتىن ءداستۇر دە بولعان سەكىلدى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر عاسىردى 144 جىل بويىنشا ەسەپتەۋ ءادىسى بۇكىل قازاق دالاسىندا قولدانىلعانىمەن، جىلداردى اق تىشقان جىلى، اق تاۋىق جىلى، اق سيىر جىلى، قارا تاۋىق جىلى دەپ اتاۋ ەل اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن بار. ماسەلەن، قىتايدا ءومىر سۇرگەن قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى شاياحمەت جاڭگىر ۇلى ءوزىنىڭ «جىل توپشىلارى» اتتى قولجازباسىندا (قولجازبانى ەلگە جەتكىزگەن اقىن يمانقازى نۇراقىمەت ۇلى) تاۋىق جىلىن اق تاۋىق جىلى، قارا تاۋىق جىلى، سارى تاۋىق جىلى، قوڭىر تاۋىق جىلى، كوك تاۋىق جىلى، شۇبار تاۋىق جىلى، قىزىل تاۋىق جىلى، سۇر تاۋىق جىلى، بابايعاق تاۋىق جىلى، كۇركە تاۋىق جىلى، الا تاۋىق جىلى، قۇر تاۋىق جىلى دەپ بولگەن.
سونداي- اق شاياحمەت جاڭگىر ۇلى اتالعان ەڭبەگىندە سارى تاۋىق جىلىنىڭ كىرىسىندە اسپان كەڭىستىگىندەگى جۇلدىزدار اينالىم جولىن اۋىستىراتىنىن، بۇل جىلى قازاق جىلناماشىلارى شولپان جۇلدىزىنىڭ وزگەرىسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن ايتا كەلىپ، «سارى تاۋىق كىرەتىن جىلى ناۋرىزدا شولپان جۇلدىزى كۇنشىعىستا ماڭدايدان كورىنسە، اسا نۇرلى بولماسا، كەلەر قىس قاتتى بولمايدى. شولپان باتىس جاقتان تاباقتاي بولىپ سارعايىپ، كوكجيەكتەن كورىنسە نەمەسە توبەگە شىعىپ كەتسە، قىس سۋىق بولادى. ونى «شولپاننىڭ سارى جۇلدىز بولىپ شاقشيعانى» دەيدى. شولپان كۇن باتىپ، اقشام سونگەن سوڭ، جايىراق تۋسا ءارى اعارىپ كورىنسە، جاقسىلىقتىڭ نىشانى. كۇن باتار- باتپاستان جارقىراپ، سارعايىپ كورىنسە، ۇلكەن جۇتتىڭ، اپاتتىڭ بەلگىسى ەكەن. قاي جىلى دا ناۋرىزدا شولپان تىم الاسادان نەمەسە تىم بيىكتەن جارقىراپ سارعايىپ كورىنسە، ول جىلى اۋىر بولادى- مىس» دەپ تۇيىندەپتى.
ءبىر قىزىعى، سول «سارى جۇلدىز بولىپ شاقشيعان» شولپان بيىل دا باتىستان شاعىرايىپ كورىنىپ تۇر. دەگەنمەن، ءاز ناۋرىز تۋعالى كۇن ۇياسىنا باتپاي باتىستان شىعىپ الاتىن بۇل جۇلدىزدىڭ اتى شولپان ەمەس، «سارى جۇلدىز» بولۋى مۇمكىن. سەبەبى حالىق ولەڭىندە «اسپاندا ۇركەر التاۋ، شولپان جالعىز» دەگەن جولدارى بەكەر ايتىلماسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قازاقتا «سارى جۇلدىز» دەگەن اتاۋ بۇرىننان بار، تىلىمىزدە دە «مىناۋ ءبىر سارى جۇلدىز ەكەن عوي» ، «سارى جۇلدىز ماڭدايدان تۋعاندا ساپارعا شىقسا، جولاۋشىنىڭ جولى بولمايدى» ، «سارى جۇلدىز شاعىرايىپ ەرتە تۋسا، سول جىلى قىس قاتتى بولادى» … دەگەن ايتىلىمدار ءجيى كەزدەسەدى. وسىعان قاراعاندا، سارى جۇلدىز تەك تاۋىق جىلى عانا كورىنبەسە كەرەك، كەرىسىنشە، ءار جىلدىڭ سيپاتىنا قاراي ءارتۇرلى باعىتتان كورىنەتىن سىڭايلى.
كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە التاي، تارباعاتاي بەتىن مەكەندەگەن قازاقتار 1864 -جىلدى «اق تىشقان جىلى» دەپ اتاپتى. وسى جىلى قار قالىڭ ءتۇسىپ، قاتتى جۇت بولعان دەسەدى. ەندى وسى بويىنشا ەسەپتەسەك، بيىل كىرگەن جىل قانداي جىل بولۋى مۇمكىن دەگەن سۇراق تۋادى. كەيبىر اقساقالدار بۇل جىلدى «قارا تىشقان جىلى» دەپ اتاسا، «دوڭىزدىڭ كىرىسى قۇت، شىعىسى جۇت» دەگەندەي، ارقاداعى قاردىڭ قالىڭدىعىنا قاراپ بيىل «سارى تىشقان جىلى» دەپ اتاپ جۇرگەندەر دە بار. ءبىراق 12 جىلدى 5 تۇرگە ءبولىپ ەسەپتەيتىن موڭعول مەن قىتاي ەسەپشىلەرى بيىلعى جىلدى دا «اق تىشقان جىلى» دەپ وتىر.
12 جىلداعى 12 حايۋاندى 5 تۇرگە ءبولىپ، ءبىر عاسىردى 60 جىل بويىنشا ەسەپتەۋ قىتايلاردا جاقسى ساقتالعان. 12 حايۋاننىڭ اتى بەرىلگەن كۇنتىزبەنى قىتايلار تۇركىلەردەن قابىلداعان. بۇل جونىندە فرانسۋز عالىمى ەدۋارد شاۆانن «Le Cycle turc des Douze Animaux» اتتى ەڭبەگىندە 12 حايۋاننىڭ اتى بەرىلگەن كۇنتىزبەنى تۇركىلەردەن قىتايلار العانىن ايتىپ كەتىپتى. انە سول قىتايلار بيىلعى اق تىشقان جىلىن 3- مىڭجىلدىقتىڭ باستالعان جىلى (2- مىڭجىلدىق 1960 -جىلى اياقتالعان) دەپ قاراپ، اق تىشقان جىلىنىڭ ءبارى جايسىز جىل بولا بەرمەيتىنىن، الايدا بۇل جىلدا اشارشىلىق، سوعىس جانە قۋاڭشىلىق سياقتى جاراتىلىستىق اپاتتاردىڭ بولاتىنىن العا تارتىپ، بيىلعى جىلدىڭ اۋىر جىل بولاتىنىن بولجاپتى. موڭعولداردىڭ دا بولجامى وسىنداي. دەگەنمەن ولار 17- مىڭجىلدىقتاعى 34- اق تىشقان جىلىن، سونىڭ ىشىندە ەركەك اق تىشقاننىڭ تەمىر تىشقان جىلىن (تومور حۋلگانا) قارسى الىپ وتىر. ال موڭعول ەسەپشىلەرى تەمىر تىشقان جىلىندا استىق جاقسى شىققانىمەن، جۇقپالى اۋرۋلار تاراۋى مۇمكىن دەپ بولجاپتى. قىتاي ەسەپشىلەرىنىڭ اراسىندا كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ تارالۋىن «اق تىشقان جىلىندا ىندەت كوپ بولادى» بولجاممەن بايلانىستىرىپ جاتقاندارى دا كوپ. قازاق قاريالارىنىڭ دا «سارى جۇلدىزدىڭ شاعىرايىپ تۋعانى- اي» دەپ اسپانعا قاراپ كۇڭكىلدەۋى دە تەگىن ەمەس سەكىلدى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى