ورالمان قاسقىر. ەتنوگرافيالىق اڭگىمە

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى التايدىڭ ارعى بەتىندەگى تۋعان اۋىلىما باردىم. سوندا ەستىگەن مىنا ءبىر وقيعا ءالى ەسىمدە.

بىزگە جاماعايىن، الىس رۋلاس اپامىزعا ۇيلەنگەن، ءارى كوپ جىل كورشى وتىرعان ساياسي اتتى جەزدەمىز بار. مەن بارعاننىڭ ەرتەڭىندە سول جەتتى.

قۇداي وزىنە مال مەن باستى بەرگەن. بەس ۇلى - بەس وتاۋ. ءارقايسىسىندا 500-1000 باس ۇساق مالى بار. ءبىر- ءبىر قىستاقتى يەمدەنىپ الىپ، شالقىپ جاتىر. بۇل جاق ونداي ءومىردى «اباي جولى» رومانىنان تالاي وقىعان. شىركىن، قازاقتىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارمايتىن، قالادا وسكەن «كىسى كيىك» بەيباقتاردى وسىندا اپارىپ، ساياسي جەزدەمنىڭ قولىنا ءبىر اي ۇستاتقاندا عوي، قىبىن قاندىرىپ، ۇرماي- سوقپاي ورتا عاسىردىڭ قازاعىن جاساپ شىعارار ەدى. ول ساكەڭنىڭ قولىنان كەلەدى.

ساكەڭ جەزدەيدىڭ كەلە جاتقانىنىڭ ءوزى سۇمدىق. اپىرىپ- جاپىرىپ سويلەگەن ءسوزى جارتى شاقىرىم جەردەن ەستىلەدى. «قايدا، الگى قازاقستاننان كەلگەن نەمە، ءوزى قازاقشا بىلە مە ەكەن؟ ورىس بولىپ كەتپەسە، مەنى كەلىپ اتتان ءتۇسىرسىن...»، - دەپ شىرەيدى. اتتان ءتۇسىرىپ الايىن دەپ جەتىپ بارساڭىز، «ءىزدىراستي» دەپ قامشىمەن جون ارقانى كوزدەپ تارتىپ جىبەرەدى. ونىمەن قويماي، «اتاڭنىڭ قامشىسىن ساعىنعان شىعارسىڭ، ىرىم جاساعانىم عوي» دەپ شالقاقتايدى- اۋ.

سودان ساكەڭ سويلەيدى عوي... «ە، قازاقستاندا جەر كوكتەدى مە؟ پاتشالارىڭ امان- ەسەن بە؟ مۇندا ەت جەپ، تويىنايىن دەپ كەلدىڭ بە؟...». جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەيسىڭ. جاۋاپ بەرىپ تە قاجەتى جوق. باس يزەپ قويساڭ، ساكەڭە سول قاناعات. تيەگى اعىتىلعان توعاننىڭ سۋىنداي سىلدىراپ وتىرعان جەزدەمىزدىڭ اندا- ساندا شوندانايىنا وق تيگەن تاۋ قۇلجاسى سەكىلدى تاناۋى ساڭىرەيىپ، وتىرعان ورنىنان تاقىمىن كوتەرىپ، وقشىرايىپ تۇرىپ قارايتىن ادەتى بار ەدى. بۇل جولى دا ءسويتتى. ماڭىزدى بىردەمە ايتار الدىنداعى ادەتى.

سودان كەيىن ماعان قاراتىپ: ء«اي!»، - دەدى، لاق تەكەنىڭ ساقالىنداي اق- قاراسى ارالاس قىلشىق وسكەن يەگىن شوشاڭداتىپ، - سەندەر نەگە قازاقستاننىڭ بار قاسقىرىن ءبىزدىڭ جاققا ايداپ جىبەرەسىڭدەر!؟». مەن مۇنى جەزدەيدىڭ قىرىق قالجىڭىنىڭ ءبىرى شىعار دەپ: «سەنىڭ مالىڭ ءوسىپ كەتىپتى، سونى جەسىن دەپ، ءبىر ءۇيىر قاسقىر جىبەرگەن ەدىك»، - دەپ ازىلدەگەن بولدىم. وت اينالىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان: «ساكەڭ راس ايتادى. قازاقستاننىڭ قاسقىرى كەلگەلى ءبىراز جىل بولدى»، - دەگەنى.

شىنىندا سولاي ەكەن. ءبىر جىلدارى كولحوز- سوۆحوز جەكەلەنىپ، اۋىلداردا مال قالماي تاراتىلعاندا، اشىققان قاسقىرلار دالادا مالى سىيماي جاتقان ءبىزدىڭ ەلگە اۋىپ بارىپتى.

جەرگىلىكتى حالىق كوشپەندى قاسقىرلاردى الىستان اينىتپاي تانيدى ەكەن. اۋىلداستارىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تۇرقى قىسقا، تەرىسىنىڭ ءتۇبىتى از، اقشۋلان قىلشىق ءجۇندى بايعۇستاردىڭ كۇش- قۋاتى دا شامالى كورىنەدى. قوزى- لاق، بوتا- قۇلىن ءتارىزدى جاس تولدەر بولماسا، ءىرى مالدارعا شاماسى جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە عاسىرلار بويى قوبدا بەتىن مەكەندەپ، ساي- سالاسىن مەنشىكتەپ العان جەرگىلىكتى قاسقىرلار الگىلەردى كۇركىرەپ قۋعاندا بەيشارالار قاشىپ قوراعا وزدەرى كەلەدى ەكەن. الدىنان اۋپىلدەپ قويشىنىڭ قارا توبەتى جۇگىرەدى. تىراڭداپ قايتا تاۋعا قاشادى.

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شايقى شالدارى وسى قىزىققا ۇز- ا- ق قاراپ وتىرىپتى دا، الگى ەل- جەرگە سىيماي جۇرگەن سورلىلارعا ءبىر اۋىزدان «ورالمان قاسقىر» دەگەن ات قويىپتى. كەيدە قىمىز ءىشىپ جەلىككەن جىگىتتەر نە «ازاماتتىعى»، نە «باسپاناسى» جوق بەيباقتاردى بىتىرلاتىپ سوعىپ الادى. مەنىڭ ساكەڭ جەزدەم ەسىك كوزىنە تامان وتىرعان بالدىزدارىن قامشىمەن نۇسقاپ: «مىنا بوقمۇرىندار «قاسقىر سوققان» اتاق الىپ، ءبىر جىرعاپ قالدى» - دەپ، كەڭك- كەڭك كۇلگەنىن كورسەڭىز عوي.

تۋعان اۋىلىمدا ەكى اپتا جاتتىم. اتتاناردان ءبىر كۇن بۇرىن «قوش بول!» ايتايىن دەپ ساكەڭ ۇيىنە باردىم. بارسام، ەسىك الدىندا وتىر ەكەن. ساكەڭ: «كەشە قۇيعان جاققا بالالار قوي ورىستەتىپ قايتىپ ەدى، جاڭا تۋعان ەكى- ءۇش قوزىنى قاسقىر جەپ كەتىپتى»، - دەدى. مەن «ورالماندار جەپ پە؟» دەپ سۇرادىم. ساكەڭ: «سولار عوي»، - دەپ، تىم سۇلەسوق جاۋاپ بەردى. ودان كەيىن باتىستى بەتكە الىپ قاڭقىلداپ ۇشقان ءبىر توپ سارى الا قازدىڭ ارتىنان ۇزاق قاراپ تۇردى دا، «جەي بەرسىن، اتاجۇرتتىڭ ءوزى بولماسا دا، كوزى عوي، اللانىڭ وعان بەرگەن ىرىزدىعى ەمەس پە، بىلگەنگە بۇنىڭ ءوزى - سىناق.. . ءجۇر ۇيگە، ءدام تاتىپ شىق! سەنىڭ دە ىرىزدىعىڭ ۇزىلمەسىن!»، - دەدى. ءاۋمين!

بەكەن قايرات ۇلى

https://egemen.kz/