حاكىم اباي ىندەتپەن قالاي كۇرەستى
Egemen Qazaqstan گازەتىندە جاريالانعان وسى ىندەت تۋرالى ماقالانى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- بۇ قالاعا جامان ناۋقاس كەپتى.
- قۇداي ۇرعان ءىش اۋرۋى.
- ار جاق- بەر جاقتان كۇندە الدەنەشە ادام ءولىپ جاتىر.
- مالىك كەلگەندەي. شىبىنداي قىرىلىپ جاتىر.
- اتى نە دەيدى؟ ادام ەستىمەگەن قۋ ناۋقاس ءبىر. جۇرت قاشىپ جاتىر قالادان.. .
بۇل - م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنان ءۇزىندى. دالىرەگى، روماننىڭ «ءتۇن- تۇنەكتە» تاراۋىندا اباي زامانىندا تاراعان ىندەت جايلى ايتىلادى. اباي قۇنانباي ۇلى سەمەيگە كەلگەن ءبىر ساپارىندا شاھاردا جۇقپالى ىندەتتىڭ تاراپ جاتقانى جايىندا جايسىز حابار ەستيدى. دەرتتەن قارت كىسىلەر مەن جاس بالالار جانە ءالجۋاز ادامدار كوز جۇمعان ەكەن. وبانىڭ بەلگىلەرى: كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، يەك- مۇرنى شوشايا بەرەدى. كوزىنىڭ اينالاسىنا كوكشىل نوقتا تۇسەدى. دەمى سۋىنىپ كەتەدى. قول- اياق مۇلدە تاستاي بولىپ قالادى. سويلەگەن ءۇنى كوردەن شىققانداي قاتتى بۇزىلىپ كەتەدى. الدى- ارتىندا تىنىم جوق، اعىل- تەگىل اقتارىلا بەرەدى. سەمەيدە ابايدىڭ فەدور يۆانوۆيچ پاۆلوۆ دەگەن دوسى بولعان. پاۆلوۆتىڭ ايەلى الەكساندرا دارىگەر ەدى. اباي ەلدە تاراپ جاتقان دەرتتىڭ ءمان- جايىن سۇراماق بولىپ دوسىمەن كەزدەسەدى. دوسى پاۆلوۆ: «ءوزى اسا ءقاۋىپتى، جۇقپالى اۋرۋ - ەل تاڭدامايدى. بار جۇرتقا ورتاق اپات. بۇرىن دا، قازىر دە ەڭ اۋەلى ءۇندىستاننان شىعىپتى. سودان رەسەيدى، ەۋروپانى، انگليانى، قىتايدى، جاپونيانى، ءتىپتى سولتۇستىك امەريكانى دا ارالاپ وتكەن ەكەن. قازىر رەسەيدە ەلۋ- الپىس گۋبەرنياعا جايىلىپتى دەگەن سىبىس بار» ، - دەپ اباي اتامىزعا جۇقپالى دەرتتىڭ قاۋىپتىلىگى جونىندە ايتادى. جۇقپالى دەرتتىڭ تارالۋىنا جۇرت اۋىزسۋ رەتىندە تۇتىناتىن وزەن سۋى نەگىز بولعان دەسەدى. پاۆلوۆ ابايعا «استى ونشا اشىقپاي تۇرىپ ءىشىڭىز. بۇل اۋرۋدا اشارشىلىق قانداي جامان بولسا، ۇلكەن مەشكەيلىك تە جامان. ءار تاماقتى شاق قانا، ءدال عانا جەۋ كەرەك.. .» ، دەپ اۋرۋدىڭ الدىن الاتىن كەڭەستەرمەن بولىسكەن.
حالقىمىز كىسى قايتىس بولعاندا توبە كورسەتۋدى ءوزىنىڭ مىندەتى سانايدى. ءتىپتى جانازاعا كەلىپ توپىراق سالماعان اداممەن قارىم- قاتىناستى ۇزۋگە دايىن. اباي زامانىندا پايدا بولعان وبانىڭ ءارى قاراي تارالۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايدىڭ ءبىرى - جانازاعا كىسىنىڭ كوپ جينالۋى، ساداقا استارىنا قاتىسۋى جانە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جينالۋى (قوناق اسى، ساداقا اسى، قۇران حاتىم، جەتىسى، قىرىق كۇندىك اسى، ت. ب. ) . بۇل ىندەتتىڭ قاۋىپتىلىگىن حالىققا قاي جەردە، كىم ارقىلى، قالاي ايتۋ كەرەك؟
ءبىرىنشى كەزەكتە، اباي حالىققا جانازا راسىمدەرىن وتكىزۋگە قاتىستى ءبىرقاتار وزگەرىس جاساۋدى ءتۇسىندىرۋ كەرەگىن ۇقتى. مىنە، وسى تۇستا اباي قۇنانباي ۇلى ءوزى بىلەتىن سارموللا ەسىمدى مولدانى شاقىرىپ، وعان حالىق جۇقپالى اۋرۋدان ساقتانۋ ءۇشىن جانازا، حاتىم، استاردى از اداممەن وتكىزۋدى جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ كەرەگىن جەتكىزەدى. «كىسىنى كوپ جيناماي، مارقۇمدى تەز جەرلەپ، حالىق ساقتانۋى قاجەت. تىم قۇرىسا، مەشىتكە نامازعا جىعىلاتىن ادامدارعا، ءتىپتى بولماسا جۇما كۇنى حۇتپا سوڭىنان ماحاللا حالقىنا وسيەت ايتىڭىز. شاكىرتتەرىڭىزگە، اسىرەسە كوپ ۇعىندىرىڭىز. اتا- انالارىنا، كورشىلەرىنە ءسىزدىڭ وسيەتىڭىزدى تاراتسىن!» ، دەدى. سارموللا جۇما نامازىنا جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنا شىعىپ، ابايدىڭ ايتقاندارىن جەتكىزدى: «قازا بولعان ادام ۇيىنە، جانازاعا مۇمكىن قادارىنشا حالىق از جينالسىن. ءمايىت شىققان ۇيگە كوپ ادام كەلىپ- كەتۋ بولماسىن. ول ۇيدە اس ءىشۋ، حالىققا تاعام تاراتتىرۋ، جەتىسىن، قىرقىن جاساۋ ۋاقىتشا توقتالسىن! كوپ مولدا، شاكىرت، ءمازىن، قاريلەر بۇدان بىلاي وسى ماحاللادا بارلىق اۋىرىپ ولگەن ادامداردىڭ ۇيلەرىنە قاپتاپ بارىپ، باسقا ۇيلەرگە جانە قاپتاپ جۇرۋلەرىن توقتاتسىن» . الايدا، جانازانى جاڭاشا تارتىپپەن وتكىزۋدى كەيبىرەۋلەر قابىلداي المايدى. ءبىراق وبادان قايتىس بولعان كىسىنىڭ جانازاسىنا قاتىسقان جۇمان مولدا، ساحيپ حالفە، امانتاي شاكىرت سىندى ءبىرقاتار ءدىن ۇستازدارى دا وبادان قازا بولعانىن سارموللا ەسكە سالعاندا ەل ەلەڭ ەتە قالادى. ءجون ءسوز دەپ قۇپتاعاندار تابىلدى.
وسى وقيعانىڭ ەرتەڭىندە جاقىپ دەگەن اۋقاتتى ءبىر باي دۇكەنشىنىڭ اكەسى وبادان قايتىس بولادى. باي بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى ادەتكە ساي جورالعىمەن جونەلتپەك نيەتتە. جاقىپتىڭ كەڭ ۇيىنە تەگىس داستارقان جايىلىپ، قازان- قازان ەت اسىلىپ، كوپ كىسىنى كۇتۋگە ازىرلىك جاسالادى. ءبىراق كەشەگى سارموللانىڭ ۇندەۋىنەن كەيىن جاقىپ بايدىڭ اكەسى ءجۇمادىل قارتتىڭ جانازاسىنا كىسى كوپ بارماي قالادى. وسىلايشا حالىق جانازا ءراسىمىن بارىنشا از اداممەن وتكىزۋگە ۇيرەنە باستايدى. الايدا، وباعا شالدىققاندار سانى ازايۋدىڭ ورىنا كەرىسىنشە، كۇننەن كۇنگە ادام ءولىمى كوبەيىپ بارادى. بۇعان الاڭداعان اباي دوسى پاۆلوۆتىڭ دارىگەر ايەلىنەن مۇنىڭ سەبەبىن سۇراعاندا ول: «ءسىز العاش كەلگەن كەزدە بۇل قالاعا اۋرۋ جاڭا عانا ارالاسقان- دى. ول مىناۋ ىستىق كۇندەردە وسىلاي ۇدەمەي قويمايدى. ال جانازالار ءوز ىستەيتىنىن ىستەپ بولعان. سوندا اۋرۋ جۇقتىرعان جەكە- جەكە ادامدار، ەندى وزدەرىنىڭ ۇيلەرىن دەرتكە ۇشىراتىپ، جۇقتىرىپ جاتىر» ، دەدى. دەمەك، ءالى دە بولسا حالىققا ىندەتتىڭ قاۋىپتىلىگى مەن ساقتانۋ جولدارىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەپ وي تۇيەدى اباي قۇنانباي ۇلى. حاكىم اباي ەندى حالىق اراسىندا دۇرىس تاماقتانۋ جانە جەكە باس تازالىعىن ساقتاۋ جونىندە بازارلاردى ارالاپ ءوزى تۇسىندىرۋگە كىرىستى. ءاردايىم قولدى ىستىق سۋمەن جۋۋدى، سۋىق سۋ، سۇيىق استى ءىشۋدى، قاربىز- قاۋىن ءتارىزدى باۋ- باقشا ونىمدەرىن تۇتىنۋدى جانە قاتتى قايناعان اس پەن قاتتى قۋىرىلعان تاماق جەڭىزدەر دەپ دارىگەر الەكساندرا ياكوۆليەۆنا بەرگەن كەڭەستەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي تۇسىنىكتى تىلدە، بايىپپەن جەتكىزۋگە تىرىستى.
كوپ ۇزاماي حالىق ىندەتتەن ايىعىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، باز- باياعى قالىپقا تۇسە باستادى. مىنە، وسىلايشا اباي اتامىز كىشىگىرىم كارانتين شارالارىن قولعا الىپ، بۇتىندەي ەلدى امان الىپ قالدى. الايدا، وسى ءتۇسىندىرۋ جولىندا باستاپقىدا ەلدىڭ بارلىعى ابايدىڭ پىكىرىن قولداي قويمادى. ورىستىڭ ساتقىنى دەپ ايىپتاپ، ءدىني راسىمدەرگە ارالاسۋى ورىنسىز دەپ ادامداردى ونىڭ سوزىنە ەرمەۋگە شاقىردى. ءبىراق ابايدى تىڭداعان ەل امان قالدى. بۇگىنگى كۇنى ىندەتتىڭ تارالۋىن توقتاتۋ جولىنداعى ساقتىق شارالارىنا كەيبىرەۋلەر قۇلاق اسپاي، ونىڭ استارىنان ءار نارسەنى ىزدەپ الەك. وزدەرىڭىز كۋا بولعانداي، وبا اۋرۋىنىڭ باستى تارالۋ جولى - ادامداردىڭ توپ بولىپ جينالۋى، امانداسۋى، بىرگە تاماقتانۋى، ت. ب. دەمەك، ىندەت اتاۋلىنىڭ تارالۋ جولدارى ءبىر بولعانى سياقتى، ودان ساقتانۋدىڭ دا جولى بىرەۋ. ول - كىسى كوپ جينالاتىن ورىندارعا بارماۋ، بەتپەردە تاعىپ، جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاۋ، يممۋنيتەتتى كوتەرۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، دارىگەرلەردىڭ نۇسقاۋلىقتارىن ورىنداۋ.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار ۇلكەن قالاسىندا كارانتين جاريالاندى. كوپ جەرلەر جۇمىسىن توقتاتتى. الايدا وسى كۇندەرى قايتىس بولعان كىسىنى جونەلتۋ كەزىندە ادامدار ءالى دە بولسا جينالۋدا. ارينە اعايىننان ايرىلعان ادام مۇندايدا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا الماسى انىق. كوڭىل ايتۋدى مىندەتى سانايدى. ءبىراق جانازا راسىمىنە كىسىنىڭ كوپ جينالۋى جوعارىداعى وقيعادا باياندالعانداي ىندەتتىڭ تارالۋىنا جول بەرەدى. جالپى، مارقۇمنىڭ ارتىندا قالعانداردىڭ مىندەتى - ءمايىتتى ارۋلاپ جۋۋ، كەبىندەۋ، جانازاسىن شىعارۋ جانە جەرلەۋ. مىنە، وسىلار جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ باستى تالاپ- شارتتارى. ساداقا داستارقاندارىن جايۋ - ءدىنىمىز قۇپ كورگەن قوسىمشا ساۋاپ امالدار. اماندىق بولسا، قۇلشىلىقتارىمىز بەن ءدىني راسىمدەرىمىزدى تولىققاندى ورىندايتىن كۇنگە دە جەتەرمىز. ول ءۇشىن ۇيدە بولىڭىز، ۇيدەن شىقپاڭىز! دەرتتى جاراتقان جانە ونىڭ ەمىن قوسا جاراتقان اللا تاعالاعا جالبارىنىپ دۇعا تىلەڭىز! اللا ەلىمىزدى اۋرۋدان ايىقتىرىپ، ورازامەن قاۋىشتىرعاي!
تولەبي قاجى وسپان، اقتوبە وبلىسىنىڭ باس يمامى