قازاقستان ءۇشىن « قىزىل وبا» قورىمى ەرەكشە جاڭالىق بولماق – تاريحشى
م. قوزىبايەۆ اتىنداعى سقمۋ قازاقستان تاريحى جانە الەۋمەتتىك- گۋمانيتارلىق پاندەر كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، عالىم اناتولي پلەشاكوۆ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىن وتە قىزىقتى جۇمىسى تۋرالى قازاقپارات تىلشىسىنە ايتىپ بەردى.
- قازاقتاردى كوشپەندى دەپ كەلدىك. ال « قىزىل وبا» قورىمىندا تابىلعان كەسەنەلەر بۇل قالىپتاسقان پىكىردى جوققا شىعارعانداي.
- قازاقتار كوشپەندى ەمەس. مەن ول جايىندا بۇرىننان ايتىپ كەلەمىن. بەدۋيندەردى كوشپەندى دەيمىز. قازاقتاردىڭ قىستاۋى، جايلاۋى بار. كوپشىلىك ايتادى، قازاقتار سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە كوشىپ وتىرعان دەپ. كىم، قايدا كوشكەن، نە ءۇشىن؟ كىم مۇنى ويدان شىعارعان؟ مەن وسىدان شامامەن ون جىل بۇرىن «نوماد» ينستيتۋتىنىڭ شاقىرتۋىمەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە شىققان ەكسپەديتسياعا جەتەكشىلىك ەتتىم. ءبىز سولتۇستىك ايماقتارداعى قازاق «كوشپەندىلەرىن» زەرتتەدىك. حالىق «قىستاۋ انە، اناۋ ورماننىڭ ارتىندا، جايلاۋ انا كولدەن كەيىن» دەيدى. سونداعى بايقاعانىم، قىستاۋ مەن جايلاۋدىڭ ارا قاشىقتىعى شامامەن 3-5 شاقىرىم عانا. تەك بىرەۋىندە عانا جايلاۋ مەن قىستاۋدىڭ اراسى 20 شاقىرىم بولدى. « قىزىل وبادا» ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىل جۇمىس ىستەمەكپىز. بازا قۇرۋ قاجەت بولادى. جۇمىس كوپ. قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن سەنساتسيا. جالپى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە بۇعان دەيىن ورتا عاسىرلارعا جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر بولعان جوق، ولاردى قازبايتىن. ويتكەنى، 1944 -جىلى جازىق دالالاردا ورتا عاسىر داۋىرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەرگە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزبەۋگە جارلىق شىققان ەدى. ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە قالا ساۋلەتى زەرتتەلدى. ال مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقانداردىڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋگە كەڭەس ءداۋىرى ىدىراعانعا دەيىن تىيىم سالىندى. ارحەولوگيالىق ۇجىمدار ءداستۇر بويىنشا ەرتە تەمىر، قولا، تاس داۋىرلەرىن زەرتتەدى، ال ورتا عاسىرلار قالىپ قويدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇل جۇمىستار قولعا الىنىپ، ارحەولوگيالىق نىساندار، ەسكەرتكىشتەرگە ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلا باستادى. پاۆلوداردان كەلگەن عالىمداردىڭ باستاماسىمەن « قىزىل وبادا» قازبا جۇمىستارى بىلتىر باستالدى. ماۆزولەيدىڭ ءبىر بۇرىشىن اشتىق. ءبىراق، جەرلەنگەن ورىن - قابىرگە تيىسكەن جوقپىز. ءبىز ونى بيىل اشۋ ءۇشىن قايتا جاۋىپ كەتتىك. وتە قىزىقتى جۇمىس كۇتىپ تۇر. ول جەردەن كوپ نارسە تابامىز دەگەن ۇمىتتەمىن. جالپى مەنىڭ پىكىرىم، مۇنداي جەرلەردى كوپشىلىك كورە الاتىنداي مۋزەيگە اينالدىرۋ قاجەت.
ءبىزدىڭ اۋماعىمىز ءۇشىن بۇل - سيرەك كەزدەسەتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى بۇعان دەيىن س ق و- دا بۇل داۋىرگە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر جوق دەپ ەسەپتەلدى. كەمەل اقىشيەۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق كارتاسى» 1960 -جىلى جارىق كوردى. وندا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزۋ ءۇشىن كەلەشەگى جوق دەپ كورسەتىلدى. ياعني، ارحەولوگيالىق نىساندار از، بار بولسا دا ولاردىڭ ماڭىزى شامالى دەپ ايتىلدى. 1967 -جىلدان باستاپ ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا جۇمىس ىستەي باستادى. مەن ولاردىڭ قاتارىنا ءبىر جىلدان كەيىن قوسىلدىم، باسىندا وتريادتى، كەيىن ەكسپەديتسيانى باسقاردىم. تاس داۋىرىنە جاتاتىن اتباسار مادەنيەتىن اشىپ، عالىمداردىڭ نازارىنا ۇسىندىق. كەيىن بوتاي مادەنيەتىن، پەتروۆ مادەنيەتىن، قولا داۋىرىنە جاتاتىن سارقارا مادەنيەتىن اشىپ، بۇل ءوڭىردىڭ ارحەولوگيالىق قۇندىلىقتارعا باي ەكەنىن كورسەتتىك. قازىر ەندى ورتا عاسىرعا جاتاتىن بىرەگەي نىسانمەن جۇمىستى باستايمىز. ول تۋرالى ءدال قازىر ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەيمىز. « قىزىل وبا» قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا ۇعىم بولماق.
- « قىزىل وبانىڭ» ەرەكشەلىگى نەدە؟
- قورىم تابىلعان كەزدە ماۆزولەيلەردىڭ ءبىرىنىڭ بۇرىشىن اشتىق. كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ەكەن. ەگەر كۇيدىرىلگەن كىرپىشتى قولدانسا، ول كەزدە كىرپىش ءوندىرىسى جاقسى جولعا قويىلعان. مۇنداي ۇلكەن ماۆزولەيلەردى سالۋ ءۇشىن ۇلكەن كىرپىش زاۋىتى بولۋى قاجەت. ءبىز ول جەردە تەك جاقىن ورنالاسقان عانا جەتى ماۆزولەيدى تاپتىق. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى ەنى 20 مەتر بولسا، ۇزىندىعى 30 مەتر. ونىڭ كۇمبەزىن شىعارۋ ءۇشىن شامامەن 30 مەتر كوتەرۋ قاجەت، ياعني 9 قاباتتى ءۇيدىڭ بيىكتىگىندەي. ويلاي بەرىڭىز قانشاما كىرپىش قاجەت؟ ! ال عيماراتتىڭ استىڭعى جاعىنداعى قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى 2 مەتر شاماسىندا. بارلىق الاڭقاي دا كۇيدىرىلگەن كىرپىشپەن قالانعان. وعان دەيىن جانە ودان كەيىن دە ساباننان جاسالعان كۇيدىرىلمەگەن كىرپىشتەر قۇرىلىسقا قولدانىلىپ كەلدى. سول سەبەپتى وسىنشاما كىرپىشتى شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن زاۋىتتار بولعان دەپ ەسەپتەيمىز. سونداي- اق، كىرپىش جاساۋ ءۇشىن بالشىق، سۋ قاجەت. ال سۋدى شەلەكپەن تاسىماعانى تۇسىنىكتى. سول ءۇشىن قىش ىدىستارى بار شىعىر ورناتىپ، سۋدى ارىق ارقىلى جەتكىزگەن. بۇل جەردىڭ حالقى وتىرىقشى بولعان. جەر وڭدەۋمەن اينالىسقان. بۇعان دەيىن تابىلعان ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردە حالىقتىڭ داقىل ەگۋمەن اينالىسقانى انىقتالدى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىزدى كوشپەندى دەۋ قاتە.
- قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندە وسىعان ۇقساس ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر بار ما؟
- قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە جانە وڭتۇستىك باتىسىندا ورتا عاسىرلارعا جاتاتىن ۇقساس ەسكەرتكىشتەر بار. ال سولتۇستىك ايماقتا ءبىرىنشى رەت تابىلىپ وتىر. بۇل قونىس جاي، مال باققان ادامدارعا ەمەس، قولىندا بيلىگى بولعاندارعا تيەسىلى. ونىڭ تاعى ءبىر دالەلى - قورىمنىڭ جانىندا كول بار. ونىڭ اتاۋى - تورە. بۇل كەزدەيسوق ەمەس، ويتكەنى ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى سول جەردە تۇرعان حالىقپەن دە تىعىز بايلانىستى.
- بيىل اتى الەم عالىمدارىنا تانىمال بوتاي قونىسىنىڭ تابىلعانىنا دا 40 جىل تولماق. ءسىز ول جەردە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدىڭىز بە؟
- 1980 -جىلى شىلدە ايىندا ءبىز تايىنشا اۋدانىنىڭ تۇبىندە تاس داۋىرىنە جاتاتىن قونىستاعى قازبا جۇمىستارىنان بوتايعا اۋىستىق. سول كەزدە العاشقى قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقى تۋرالى ايتىلا باستادى. ءبىراق سول كەزدە عالىمدار بۇل جاڭالىققا ءشۇبا كەلتىردى. كەيبىرى ءاجۋالاپ، كۇلدى دە. قازىر بۇل ماسەلەمەن اينالىساتىن الەمدىك عالىمدار بۇل جاڭالىقتى قابىلدادى، ياعني قازاقستاننىڭ جازىق دالاسىندا جىلقى العاش رەت قولعا ۇيرەتىلىپ، كەيىن بۇكىل دۇنيەجۇزىنە تاراعانىمەن كەلىسەدى. مەن ۇنەمى ستۋدەنتتەرىمە «ەگەر جىلقى بولماسا، تاريحىمىز مۇلدە باسقاشا قالىپتاسار ەدى» ، دەپ ايتىپ وتىرامىن. ويتكەنى جىلقىنىڭ ارقاسىندا گەوگرافيالىق اشۋلار جاسالدى، جىلقىنىڭ ارقاسىندا جاڭا جەرلەر جاۋلاندى. جىلقى مىنسەڭ كولىك قانا ەمەس، ىشسەڭ - سۋسىن، تەرىسى - كيىم، جەسەڭ - ەت. سۇيەگىنەن ءتۇرلى بۇيىم جاساۋعا بولادى. سول سەبەپتى بۇل بىرەگەي جانۋار. مىسالى، ءىرى قارا مالدى نەمەسە قوي- ەشكىنى الاتىن بولساق، ولاردى قولعا ۇيرەتكەندە سۇيەكتەرى، قاڭقاسى بىردەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. ال جىلقى ءتىپتى قازىرگى ۋاقىتتا دا ءوزىنىڭ تاعىلىعىنان ايىرىلعان جوق. تابىندا جۇرگەن جىلقىنى بىردەن ۇستاپ ءمىنىپ كەتە المايسىڭ، ونى قولعا ۇيرەتۋىڭ قاجەت. ال جىلقى تابىنىن جىلقىشى ەمەس - ايعىر باعادى. قاجەت بولسا يت- قۇستان دا قورعايدى. قازىر بوتايمەن ءبىزدىڭ زەرتحانا اينالىسپايدى، بىزگە باسقا ماقسات- مىندەتتەر قويىلدى. ال بوتاي قونىسىندا ۆيكتور زايبەرت 40 -جىل ناتيجەلى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءالى كۇنگە دەيىن بوتاي قونىسىنىڭ قالاي تابىلعانى ەسىمدە. ءبىز ۆيكتور فەدوروۆيچ ەكەۋمىز زەرتحانادا سويلەسىپ وتىرىپ، قاي جەردە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە بولاتىنىن اقىلداستىق. 1969 -جىلى ۆيكتور فەدوروۆيچ توپپەن ايىرتاۋ اۋدانىندا بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ءبىراق بوتايعا شامامەن 100-200 مەتر جەر قالعاندا، توپتاعى ءبىر قىز اۋىرىپ قالىپ كەيىن كەتەدى. «سول جەردە بىردەڭە بولۋى مۇمكىن. سول جاقتى قازىپ كورۋ كەرەك» ، - دەدى ول. ولەگ مارتىنيۋك پەن ۆلاديمير زايتوۆتى سول جاققا جىبەرىپ كورۋگە شەشتىك. ولار ءبىر سومكە ولجامەن ورالدى.
- بوتاي قونىسىندا تابىلعان ەرەكشە اشۋلاردىڭ ءبىرى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز؟
- حالىقارالىق سيمپوزيۋم ۇيىمداستىرىلىپ، سوعان وراي ۇشتىك قابىر اشىلدى. ياعني، ءبىر جەرگە ءۇش ادام جەرلەنگەن، اينالا ەكى قاتار جىلقىنىڭ باس سۇيەكتەرى قويىلعان جانە بۇل ادامدار ەسكى، يەسىز قالعان تۇرعىن ۇيدە جەرلەنگەن ەكەن. سول جولى ترەپاناتسيا جاسالعان باس سۇيەك تە تابىلعان ەدى. بىرىنشىدەن ول مەتيس بولدى، بۇل - ماسكەۋ انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قورىتىندىسى. بەس مىڭ جىل بۇرىن ونىڭ باس سۇيەگىندە 7-8 م م ەكى تەسىك جاساپ، وعان بىلعارى باۋ تاققان. وسىنداي باسىنداعى سول اشىق تەسىگىمەن تاعى 15 جىلداي ءومىر سۇرگەن. سول باۋدى قوزعاعان كەزدە گالليۋتسيناتسيا پايدا بولعان، ياعني ونى كورىپكەل رەتىندە ۇستاعان. مەنىڭ پىكىرىمشە، ول جەردە نەگىزگى اشۋلار جاسالدى. ەندى زەرتتەۋلەردە زاماناۋي تاسىلدەردى، تەحنولوگيالاردى قولدانىپ، ءتۇرلى ساراپتامالار جۇرگىزۋ قاجەت. ۆيكتور زايبەرت قازىر سول جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتىر دا. ول جەردە بوتاي مۇراجايى پايدا بولدى. بۇل - ەڭ باستى اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. بوتايدى جۇرت ءبىلۋى ءتيىس، تۋريستەردى تارتۋ ءۇشىن دە قاجەت.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
