كوروناۆيرۋس قالاي تارايدى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - دۇيىم دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن «كوروناۆيرۋس» ءسوزى «قارجى داعدارىسى»، «تەرروريزم»، «ءزىلزالا»، «سۋنامي» جانە ت. ب. سوزدەردەن دە قورقىنىشتى بولىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ بارادى.

اۋرۋ قوزدىرعىشى - ۆيرۋس. تابيعاتتا اۋرۋ تۋدىراتىن ميكروورگانيزمدەر وتە كوپ: باكتەريالار، كوككالار، باتسيللالار، ريكەتسيالار، حلاميديالار، ساڭىراۋقۇلاقتار، ميكوپلازمالار، ۆيرۋستار دەپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇردەلىلەرىنىڭ بىرىنە ۆيرۋستار جاتادى. ۆيرۋستار باسقا ميكروبتارعا قاراعاندا ەڭ ۇساعى، ەگەر باسقا ميكروبتاردى ميكروسكوپپەن عانا كورەتىن بولساق، ال ۆيرۋستاردىڭ ۇساقتىلىعى سونشالىق، ەلەكتروندى ميكروسكوپپەن عانا كورۋگە بولادى.

ۆيرۋستاردىڭ باسقا ميكروورگانيزمدەردەن ەرەكشەلىگى سول، بۇل باكتەريالار وتپەيتىن ارناۋلى سۇزگىلەردەن ءوتىپ كەتەدى، زەرتحانالاردا قولدان جاسالعان جاساندى قورەكتىك ورتالاردا ءوسىپ- دامىمايدى، تەك ءتىرى تورشالاردا عانا تىرشىلىك ەتەدى، ءتىرى نەمەسە سترۋكتۋراسى الدىن الا بۇزىلىپ، ۇنتاقتالعان ۇلپالاردا، تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ ەمبريونىندا عانا ءوسىپ- ونەدى. ۆيرۋستاردى 1842 -جىلى د. يۆانوۆسكي اشقان بولاتىن. العاشقىدا ونى ۆيرۋستار، ياعني «ۋ» دەپ اتادى. قازىر ونىڭ ءتۇرى 200 دەن اسىپ كەتتى.

ۆيرۋستاردى زەرتتەيتىن عىلىمدى ۆيرۋسولوگيا دەپ اتايدى. قۇرامىنداعى قىشقىل تۇرىنە بايلانىستى ريبونۋكلەيندى (ر ن ق) جانە دەزاكسيريبولنۋكلەيندى (د ن ق) دەپ ەكى توپقا بولەدى. ۆيرۋستاردا ءوز كەزەگىندە ورتاپوكسۆيرۋس، گەرپەسۆيرۋستار، ادەنوۆيرۋستار، پارۆوۆيرۋستار، رەوۆيرۋستار، پاراميكسوۆيرۋستار، ورتوميكسوۆيرۋستار، كوروناۆيرۋستار جانە ت. ب. بولىپ ءبولىنىپ كەتە بەرەدى.

ۆيرۋستار ميكروورگانيزمدەردىڭ باسقا تۇرلەرىنە قاراعاندا وتە كۇردەلىلىگىمەن، زارداپتىلىعىمەن جانە تەز جۇققىشتىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ادامزات تاريحىنداعى جۇزدەگەن، مىڭداعان ەمەس، ءتىپتى ميلليونداعان ادامدى ولىمگە ۇشىراتقان ەپيدەميالىق، پاندەميالىق جاعدايلار وسى ۆيرۋستاردىڭ اسەرىنەن بولعان. ەگەر اۋرۋ ءبىر ەلدىڭ ەداۋىر بولىگىن قامتىسا ونى «ەپيدەميا» دەيدى دە، ەگەر بۇل قۇبىلىس بىرنەشە ەلدەردى قامتيتىن كونتينەنتتىك دەڭگەيگە دەيىن جەتسە «پاندەميا» دەپ اتالادى. جانۋارلار اراسىنداعى مۇنداي جاعدايدى سايكەسىنشە «ەپيزووتيا» نەمەسە «پانزووتيا» دەيدى.

ارىگە بارماي- اق سوڭعى ءجۇز جىلدان بەرگى عىلىمي دەرەكتەر ۆيرۋستار ميلليونداعان ادامداردىڭ كوزىن جويعانىن كورسەتەدى. وتكەن عاسىردىڭ 18-19 -جىلدارىندا بولعان «يسپانكا» پاندەمياسىنىڭ نەگىزگى سەبەبى تۇماۋ اۋرۋىنىڭ (H1N1) شتاممى بولىپ، سونىڭ سالدارىنان اۋرۋعا شالدىققان 550 ميلليون ادامنىڭ 50 ميلليونى ولىمگە دۋشار بولدى. كەيبىر دەرەكتەردە 100 ميلليون دەپ ايتىلادى، اۋرۋ ەۋروپا، ازيا اسىپ، امەريكاعا دەيىن جەتتى. 1957-1958 -جىلدارداعى ازيا تۇماۋىنان (H2N5) 70 مىڭ، 1968-1969 -جىلدارداعى گونكونگ تۇماۋىنان (H3N2) 37 مىڭ، 2003-2009 -جىلدارداعى قۇس تۇماۋىنان (H5N1) 360 ادام، 2009-2010 -جىلدارداعى شوشقا تۇماۋىنان (H1N1) 2600 ادام ومىرمەن قوش ايتىستى.

ءدال قازىرگى دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن كوروناۆيرۋس وتە از زەرتتەلگەن ۆيرۋستارعا جاتادى. اشىلعانىنا دا كوپ بولا قويعان جوق، 1968 -جىلى عانا جەكە توپ رەتىندە ءبولىندى. كوروناۆيرۋس دەيتىن سەبەبى، اۋرۋ قوزدىرعىشىن ەلەكتروندى ميكروسكوپپەن قاراعاندا ۆيرۋستىڭ انتيگەندىك قۇرىلىمى (نۋكلەوكاپسيد) ورتاسى دوڭگەلەكتەنىپ كەلىپ شەت جاقتارىنان جان- جاققا قاراي بۇتاق ءتارىزدى وسىندىلەر تارايتىندىقتان ونى كوروناعا (تاجگە) ۇقساتىپ كوروناۆيرۋستار دەپ اتاپ كەتكەن.

كوروناۆيرۋس تۋدىراتىن اۋرۋلارمەن ادامدارمەن بىرگە ءىرى قارا مال، تۇيە، شوشقا، يت، مىسىق جانە ت. ب. جانۋارلار دا اۋىرادى.

كوروناۆيرۋستار نەگىزىنەن تىنىس الۋ، اس قورىتۋ، جۇيكە جۇيەسىن كوپ زاقىمدايدى. اۋرۋ كوپ جاعدايدا جەڭىل وتكەنىمەن، ونىڭ كەيبىر شتاممدارىنان كۇردەلى اسقىنۋلار پايدا بولادى. كوروناۆيرۋستار مۋتاتسياعا وتە بەيىم كەلەدى، ءبىر تۇردەن ەكىنشى ءبىر تۇرگە جىلدام وزگەرىپ، العاشقىدا جانۋارلاردا، سوڭىنان ادامداردا، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن قايتادان جانۋارلاردا اۋرۋ تۋدىرادى.

2019-nCov ۋحان كوروناۆيرۋسى دەپ اتالاتىن جاڭا كوروناۆيرۋس العاش رەت 2019 -جىلى ءبولىندى. باستاپقىدا ونىمەن بالىق بازارىنا بارعان ادامدار اۋىردى، ادامدار اۋرۋدى جانۋارلاردان جۇقتىردى دەگەن بولجام بار، ءبىراق قانداي جانۋار ەكەنى ايتىلمادى. اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ايتىلعان بازاردا تەڭىز سۇتقورەكتىلەرىنەن باسقا، جارعانات، تاۋىق، قويان، جىلان جانە جانۋارلاردىڭ باسقا دا تۇرلەرى ساتىلعان. وسى جانۋارلاردىڭ ءبىرى اۋرۋ وشاعى بولۋى مۇمكىن، ۆيرۋس زوونوز رەتىندە جانۋارلار مەن ادامدار اراسىنداعى بايلانىستان نەمەسە كوپتەگەن ميكروبتار ءتارىزدى اۋالى- تامشىلى جولدار ارقىلى تاراعان. 2020 -جىلى 20 اقپاندا دارىگەرلەر ۆيرۋستىڭ ادامنان ادامعا جۇعاتىنىن دالەلدەدى.

نەگىزگى جۇعۋ جولى اۋالى- تامشىلى، ياعني ادام جوتەلگەندە، تۇشكىرگەندە، سويلەگەندە جۇعادى. سيرەك جاعدايلاردا بولسا دا جۇعۋدىڭ كونتاكتىلى ءتۇرى دە كەزدەسەدى. تىنىس الۋ، اس قورىتۋ جانە جۇيكە جۇيەسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ زاقىمدالاتىنى تىنىس الۋ جۇيەسى.

اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى وكپە قابىنۋىنىڭ جانە جەدەل رەسپيراتورلىق سيندرومنىڭ اۋىر ءتۇرىنىڭ بەلگىلەرىنە ۇقساس كەلەدى. اۋىرعان ادامدا قۇرعاق جوتەل پايدا بولادى، مۇرىننان سۋ اعادى، تاماعى جىبىرلايدى، تەمپەراتۋرا 380 س جانە ودان دا جوعارى بولادى، تىنىس الۋ قيىنداپ، اۋا جەتپەي قالادى، ادامنىڭ كوكىرەك تۇسى قاتتى اۋىرادى، باسى اۋىرادى، ەتتەردە اۋىرسىنۋ بەلگىلەرى پايدا بولادى (ميالگيا)، السىزدىك بەلەڭ الىپ، وكپە ۇلپالارىنىڭ پروگرەسسيۆتى بۇزىلۋى سالدارىنان ادام ەستەن تانىپ، ءولىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

كوروناۆيرۋستار تۇقىمداسى 40 ءتۇرلى ۆيرۋستان تۇرادى. وتكەن عاسىردا تىركەلگەن كوروناۆيرۋستار جەدەل رەسپيراتورلىق ۆيرۋستىق ينفەكسيالاردىڭ قوزدىرعىشى عانا بولىپ، اسا قاۋىپ تۋدىرا قويماعان بولاتىن. 2003 -جىلى كوروناۆيرۋستىڭ ТОРС-СоV دەگەن ءتۇرى الەمنىڭ 33 ەلىندە پنيەۆمونيانىڭ (وكپە قابىنۋىنىڭ)، كادىمگى پنيەۆمونياعا ءتان ەمەس ءتۇرىن تاراتىپ، ودان 623 ادام كوز جۇمدى. عالىمدار ۋحانداعى 2019-nCoV كوروناۆيرۋسى مەن وكپە قابىنۋىنىڭ وتە اۋىر ءتۇرىن قوزدىراتىن ТОРС-СоV كوروناۆيرۋسىنىڭ ءبىر- بىرىنە 70 پايىز ۇقساس ەكەنىن انىقتاپ وتىر. كوروناۆيرۋستار تاراتاتىن پنيەۆمونيا باكتەريالار تاراتاتىن پنيەۆمونياعا قاراعاندا وتە كۇردەلى ءارى جىلدام وتەدى. مۇنداي جاعداي اۋرۋعا جىلدام دياگنوز قويىپ، ەمدىك شارالار جۇرگىزۋدى قيىنداتادى.

كوروناۆيرۋستىڭ МЕРС-СоV دەگەن ءتۇرى 2012 -جىلى ساۋد ارابياسىندا ىندەتتىڭ وتە اۋىر رەسپيراتورلى سيندرومىن تۋدىرىپ، ودان 416 ادام ولىمگە دۋشار بولدى، بۇل كورسەتكىش اۋرۋعا شالدىققان ادامداردىڭ 35 پايىزى بولاتىن. ادامدار اۋرۋدى تۇيەلەردەن جۇقتىرعان. قازىرگى جاڭا كوروناۆيرۋستى عالىمدار 2002 -جىلى قىتايدا وكپە قابىنۋىنىڭ وتە اۋىر، كادىمگى وكپە قابىنۋىنا ۇقسامايتىن تۇرىنەن ەپيدەميا تۋدىرعان SARS كوروناۆيرۋسىنا ۇقساتىپ وتىر.

اۋرۋدىڭ بىلىنە قويمايتىن ينكۋباتسيا كەزەڭى وتە قىسقا 6-14 كۇن ارالىعىندا، ال اۋرۋ ادامنان ادامعا جۇعاتىن بولسا تىپتەن قىسقا بولىپ 5-6 كۇننەن ارى اسپايدى. مۇنداي قىسقا مەرزىمدە اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى تولىق پايدا بولىپ ۇلگەرمەيتىندىكتەن اتالعان ىندەتكە دياگنوز قويۋ قيىندىق تۋدىرادى. سوندىقتان ەمدەۋ شارالارى كەش باستالىپ، كوپ جاعدايدا ناتيجەسىز اياقتالادى. كوروناۆيرۋستى ىندەتتىڭ كلينيكالىق بەلگىلەرى جەدەل رەسپيراتورلىق ۆيرۋستى اۋرۋلاردىڭ بەلگىلەرىنە وتە ۇقساس كەلەتىندىكتەن دۇرىس دياگنوز قويۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.

يممۋنودياگنوستيكالىق زەرتتەۋ ادىستەرى ارقىلى ناتيجەلى دياگنوزدى اۋرۋدى جۇقتىرعاننان كەيىن 21 كۇننەن سوڭ عانا قويۋعا بولادى. يممۋنوفەرمەنتتى تالداۋ (ي ف ا) ارقىلى دياگنوزدى اۋرۋ پايدا بولعاننان كەيىنگى 10 كۇننىڭ ىشىندە قويۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ەڭ ناتيجەلى ءارى جىلدام قويىلاتىن دياگنوز ادىسىنە مولەكۋليارلىق- گەنەتيكالىق قۇبىلىسقا نەگىزدەلگەن پوليمەرازدى تىزبەكتى رەاكتسيانى (پ س ر) جاتقىزامىز. وعان سىناما رەتىندە قاندى، سىلەكەيدى جانە باسقا دا فيزيولوگيالىق سۇيىقتىقتاردى قولدانادى. بۇل ءادىس ارقىلى دياگنوز قورىتىندىسىن 4-5 ساعات ءارى كەتكەندە 1 كۇننىڭ ىشىندە الادى. اتالعان ءادىس دنق فراگمەنتتەرىنىڭ ەڭ از مولشەرىنىڭ ءوزىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى. ءبىراق بۇل ءادىس ارقىلى دياگنوز قويۋ قىمباتقا تۇسەدى.

ەمدەۋ ادىستەرىنە كەلەتىن بولساق، جاڭا كوروناۆيرۋسقا تىكەلەي قارسى اسەر ەتەتىن پرەپارات ءالى تابىلعان جوق. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ حاتتاماسى بويىنشا ناۋقاس تولىق وقشاۋلانادى دا، اۋرۋدىڭ اۋىر، جەڭىلدىگىنە، ىندەتتى قۇبىلىستىڭ ءوتۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى جالپى ۆيرۋسقا قارسى ەمدىك شارالارى جۇرگىزىلەدى.

ىندەتتەن قورعانۋدىڭ قاراپايىم ادىستەرىنە مىنالار جاتادى: قولدى سابىنداپ جۋۋ، سوڭىنان سپيرتپەن ءسۇرتۋ، جوتەلگەندە نەمەسە تۇشكىرگەندە اۋىز بەن مۇرىندى ورامالمەن جاۋىپ تۇرۋ، تۇماۋ جانە سۋىق تيۋ بەلگىسى بار ادامدارمەن كوپ ارالاسا بەرمەۋ جولدارىن قاراستىرۋ، جۇمىرتقا جانە ەت ونىمدەرىن قايناتقاننان كەيىن قولدانۋ، ءۇي جانۋارلارى مەن جابايى اڭدارعا كوپ جاقىنداي بەرمەۋ جانە ت. ب.

قازىرگى تاڭدا كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ۆاكسينا جوق. قىتاي عالىمدارى ۆاكسينا الۋ جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر. ولار ىندەت قوزدىرعىشىن ءبولىپ العانمەن، ۆاكسينا جاساۋعا قاجەتتى شتاممدى ءالى تولىق انىقتاي الماي وتىر. بۇل وتە اۋقىمدى عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى.

نەگىزىندە جۇعىمتالدىلىعى وتە جوعارى كوروناۆيرۋس ءتارىزدى ىندەتتى اۋرۋمەن كۇرەسۋدەگى ەڭ نەگىزگى شارا - اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ورگانيزمدى ۆاكسينالىق پرەپاراتتاردىڭ كومەگىمەن يممۋنداۋ. قازاق «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي.

زاردابى وتە جوعارى، ءالى تولىق زەرتتەلە قويماعان، ەلىمىزدە بۇرىن- سوڭدى تىركەلمەگەن كوروناۆيرۋس ءتارىزدى ەكزوتيكالىق اۋرۋلار بويىنشا عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى جوعارى زەرتحانالىق ورتالىقتار مەن ينستيتۋتتار عانا جۇرگىزە الادى.

مۇنداي مۇمكىندىگى بار كاسىپورىن قازاقستاندا ەكەۋ عانا. ءبىرى - وتارداعى بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى بويىنشا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى، ەكىنشىسى - الماتىداعى ورتالىق رەفەرەنتتىك زەرتحانا.

ال كۇردەلى عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ورتالىق رەفەرەنتتىك زەرتحانانىڭ مۇمكىندىگى مول. ءبىر عيماراتتا 3 مينيسترلىكتىڭ عالىمدارى جۇمىس ىستەيتىندىكتەن عىلىمي- زەرتتەۋ پروبلەمالارىن بىرلەسە، كەشەندى تۇردە شەشۋگە تولىق نەگىز بار. اكەلىنگەن سىنامالار جان- جاققا تاسىمالدانباي ءبىر عيمارات ىشىندە جۇرگىزىلەتىندىكتەن، ونىڭ سىرتقى ورتاعا تارالۋىنا جول بەرىلمەيدى.

ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، «ۆەتەريناريا بويىنشا ۇلتتىق رەفەرەنتتىك ورتالىعىنىڭ» الماتى فيليالىنىڭ جارعىسىندا عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلدانۋعا بولادى دەگەن پۋنكتتىڭ جوقتىعى. بۇل ماسەلەنى شەشۋ اسا قيىن ەمەس ءارى كەتكەندە 10-15 كۇننىڭ ىشىندە ورىندالاتىن شارۋا. سونىمەن بىرگە ورتالىقتى عىلىمي دارەجەسى مەن اتاعى بار كادرلارمەن تولىقتىرۋ قاجەت. ەلىمىزدە اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيلەردى قوسا ەسەپتەگەندە 200 گە جۋىق ۆەتەريناريالىق زەرتحانا بار.

اتالعان ورتالىق، وسى زەرتحانالارعا ءوزىنىڭ رەفەرەنتتىك (قازىلىق) قىزمەتىن ءوز دارەجەسىنە سايكەس اتقارۋى ءۇشىن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن زەرتتەپ، ونى ءوز قىزمەتىنە پايدالانا الاتىن عىلىمي- پراكتيكالىق الەۋەتى جوعارى ورتالىق بولۋى ءتيىس. مۇنداي ورتالىقتاعى عىلىمي جۇمىس كوروناۆيرۋس قانا ەمەس، باسقا دا ەكزوتيكالىق اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن الدىن الا بولجاۋ (مونيتورينگ) ، جەدەل دياگنوز قويۋ، يممۋنداۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ۆاكسينالىق پرەپاراتتاردى جەتىلدىرۋ جانە ەمدەۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن دارىلىك پرەپاراتتاردى جەتىلدىرۋ باعىتىندا بولۋى كەرەك.

قورىتا ايتقاندا، كوروناۆيرۋس جانە باسقا دا ەكزوتيكالىق جانە ەمەردجەنتتى اۋرۋلارمەن كۇرەسۋ كەشەندى، جەدەل جانە جان- جاقتى، ەڭ باستىسى عىلىمي- زەرتتەۋ جۇمىستارىنا نەگىزدەلگەن بولسا، اۋرۋ تەز اۋىزدىقتالىپ، ەلىمىزدىڭ بيولوگيالىق جانە وسىعان نەگىزدەلگەن باسقا دا قاۋىپسىزدىگى تولىق قامتاماسىز ەتىلەتىنى ءسوزسىز.

باتىربەك ايتجانوۆ، قاز ۇ ا ۋ پروفەسسورى، ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Egemen Qazaqstan