بەسىكتىڭ ماڭىزى جايلى نە بىلەمىز؟
ويتكەنى ول سۋىقتى تەز قابىلدايتىن ءالسىز ءارى نازىك. ال بەسىكتەگى بالانى قايتا- قايتا اشىپ كيىمىن اۋىستىرۋ قاجەت ەمەس. بەسىكتەگى بالانىڭ تازا جاتاتىنى ءوز الدىنا. ءتىپتى ءسابيدىڭ ءوز دارەتى وزىنە شاشىراپ بىلعانباۋى ءۇشىن تۇبەگىنە كۇل سالىنادى. بەسىك بالانى كەزدەيسوق قاۋىپ- قاتەردەن، قۇلاپ قالىپ ءبىر جەرىن مايىپ قىلۋدان دا ساقتايدى.
اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ ءومىر سۇرگەن كوشپەندى حالىق ءۇشىن بەسىك كوشۋگە دە وتە ىڭعايلى بولعان. تاعى ءبىر ءمان بەرەتىن نارسە بەسىككە بولەنگەن بالانىڭ مىنەزىنە بايلانىستى، بەسىكتە وسكەن بالانىڭ مىنەزى جايدارى بولادى. ايتالىق، سوزگە توقتاۋ، ءبىرىن- ءبىرى تىڭداۋ، سالماقتى بولۋ، سابىر ساقتاۋ - بارلىعى ءبىزدىڭ حالىققا ءتان قاسيەتتەر جانە ادامنىڭ وسىلاي بولىپ قالىپتاسۋىنا بەسىكتىڭ پايداسى ۇشان- تەڭىز. ال قول- اياعى بوس جاتقان بالا جەڭىلتەك، ۇشقالاق، سابىرسىز بولىپ وسەدى. بايقاساڭىزدار، قازىر قازاق حالقىنىڭ مىنەزىندە ۇلكەن وزگەرىس بار. شىدامسىز، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تىڭداعىسى كەلمەيتىن سابىرسىز، كەز كەلگەن نارسەگە ەلىكتەگىش، قىزىققىش دەگەن سياقتى… بۇل بەسىككە بولەنبەي وسكەن ۇرپاققا ءتان.
«نەمەرەسىنە ەرتەگى ايتپايتىن اجەلەر ازايىپ بارا جاتىر، ءسابيىن بەسىككە بولەمەيتىن كەلىندەر ازايدى. مەن وسىدان قورقامىن…» بۇل ب. مومىش ۇلى اتامىزدىڭ 70 -جىلدارى ايتقان ءسوزى. ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان. وسى ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ وزىندە قانشاما وي جاتىر. داستۇردەن اجىراساق، ۇلتتىق قۇندىلىقتى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جوعالتاتىنىمىزدى مەڭزەيدى.
ناقتىلاپ تۇسىندىرەر بولساق، بەسىككە بولەنىپ وسكەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ مىنەزى، بولمىسى قازىرگىدەي بولماعان. مىسالى، بەسىكتە جاتقان بالانى بوساتقان كەزدە ەمىن- ەركىن راقاتتانىپ كەرىلەتىنىن بايقايمىز. ۇيقىسى تىنىش، استى قۇرعاق ءارى تازا بالا سولاي ءوزى كەرىلىپ- سوزىلۋ ارقىلى ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ تۇر.
بۇگىندە جاس كەلىندەردىڭ سانالارىنا تولىپ جاتقان الدەبىر شەتەلدىك مەتودتار «بالا بوس جاتۋى كەرەك» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى. بوس جاتقان ءسابي ءوز قولىنىڭ قيمىلىنان ءوز ءجيى وياناتىنىن، ۇيقىسىنىڭ ءجيى بۇزىلاتىنىن اڭعارامىز، ءبىراق ءمان بەرمەيمىز. ال مۇنىڭ ءوزى جاڭادان قالىپتاسىپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالا مىنەزىنىڭ ۇشقالاق بولۋىنا كەسىرىن تيگىزبەيتىنىنە كىم كەپىل؟! مۇنىڭ ءوزى ءبىز قازاقى بولمىسىمىزدان، سالماقتىلىعىمىزدان، ۇلتتىق مىنەزىمىزدەن اجىراپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟! سايىپ كەلگەندە، سالت- ءداستۇر، ادەت عۇرىپ جايلى ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزعا عانا ماسەلەنى ءسوز ەتىپ كەلە جاتقاننان بايقاعانىمىز - ەش نارسەنىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىندە، بىرىمەن-ءبىرى استاسىپ جاتقاندىعىندا، تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى سانالاتىندىعىندا. بەسىكتى دە سونىڭ ءبىر ايقىن ءبىر دالەلى دەۋگە بولادى.
ەل بولام دەسەڭ...
بۇل كۇندەرى مەرەكەلىك ءىس- شارالاردا، اسىرەسە ناۋرىز مەيرامىندا مىندەتتى تۇردە سالت- ءداستۇر ۇلگىلەرى كورسەتىلەدى. ونىڭ جاساندىلىعى بىردەن بايقالادى. مۇنداي شارالاردا كادىمگى بالا بولەيتىن بەسىككە قۋىرشاق سالىپ تەربەتىلىپ، انانىڭ ءالديى، بەسىك جىرى ايتىلادى. وسىنداي كورىنىستەردى ساحنالاردان ءجيى كورىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ قازاق حالقى بەسىكتى قاسيەتتەيدى، ەشقاشان بوس بەسىكتى تەربەتپەيدى. ول - جامان ىرىم. «بوس بەسىك تەربەتىپ قالدى» دەپ پەرزەنتى شەتىنەپ كەتكەن انانى ايتادى.
بارىنەن سوراقىسى - ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان قىز بالانىڭ بوس بەسىكتى تەربەتىپ، بەسىك جىرىن ايتاتىنى. «ويىن كورسەتكەندە تۇرعان نە بار» دەسە دە، بۇل قازاق ۇعىمىنا قايشى كەلەدى، حالىق پەداگوگيكاسىنا جاتپايدى. سالت-ءداستۇردى ناسيحاتتاۋ دەگەن جەلەۋمەن بۇرمالانىپ جاتقان ىستەرىمىز، وكىنىشكە قاراي، بارشىلىق. كوزگە دە، كوڭىلگە دە تومپاق كورىنەتىن كورىنىستەردى بايقاعاندا «اتتەگەن- اي» دەپ قويا سالۋعا دا بولادى. ءبىراق ءبىلىپ تۇرىپ ايتپاسا، ول دا كۇنا دەيدى.
ال ءبىز ءۇشىن بىرەۋلەر سىرتتان كەلىپ بالالارىمىزدى ۇلتتتىق ونەگەمەن ءوسىرىپ بەرمەيدى. ويتكەنى جاس ۇرپاق - وزىمىزدىكى، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ يەسى - سولار! «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن مۇقاڭنان (م. اۋەزوۆ) ارتىق نە ايتۋعا بولادى؟! ويتكەنى ۇلتتىق مىنەز بەسىكتەن قالىپتاسپاق…
زەينەپ احمەتوۆا