مۇحتارباي وتەلبايەۆ: پروفەسسور بولسام دا، ءبىرىنشى سىنىپقا ماتەماتيكا وقۋلىعىن جازا المايمىن
- حالىقارالىق PIAAC زەرتتەۋى قازاقستاندا ەرەسەكتەردىڭ ماتەماتيكالىق ساۋاتتىلىعى مەن وقۋ دەڭگەيى وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن دەڭگەيدە جانە حالىق ماتەماتيكا بويىنشا العان بىلىمدەرىن ومىردە قولدانبايدى دەپ تۇجىرىم جاساعان. وسى زەرتتەۋ ناتيجەسىمەن كەلىسەسىز بە؟
- ماتەماتيكا ءبىلىمىن بىردەن ومىردە قولدانۋدىڭ قاجەتى شامالى. ال تەحنيكالىق بىلىمدەردى قولدانۋعا بولادى. ماتەماتيكالىق ءبىلىم - ول حالىقتىڭ ينتەللەكت دەڭگەيىنىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى. ينتەللەكتىسى جوعارى حالىقتىڭ العا وزاتىنىنا ءسوز جوق. بۇگىندە حالىقتىڭ ينتەللەكت دەڭگەيى جوعارىلاپ كەلەدى. مىسالى، بىزدە «ماڭگىلىك ەل» بولۋ دەگەن ماقسات بار، ءبىراق بۇل قيىن ماسەلە. ماتەماتيكالىق تۇرعىدان بولجام جاساساق، ماڭگىلىك ەل بولۋ ءۇشىن ەڭ باستى پارامەتر ورىندالۋى كەرەك. ول - حالىق سانىنىڭ ءوسۋى. مىسالى، 100 جىل بويى وسەتىن حالىق 100 جىلدان كەيىن ءوسۋىن توقتاتۋى مۇمكىن. ءبىز ەڭ سوڭعى ءوسىمتال حالىقتىڭ ءبىرى بولۋىمىز كەرەك. حالىق سانى وسپەسە، جۇتىلىپ كەتەمىز.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ زاڭدىلىعى وتە تومەن. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن 100-150 جىلدان كەيىن قانداي ۇلتتار ماڭگى ەل بولىپ ساقتالاتىنى تۋرالى اعىلشىنداردىڭ زەرتتەۋىن وقىدىم. قازاق حالقى بۇل تىزىمگە ەنبەگەن، شەشەن ۇلتىن كوزىم شالىپ قالدى. كەي حالىقتىڭ نە سەبەپتى تىزىمگە ەنبەگەنىن جازادى. مىسالى، افريكانىڭ كوپتەگەن حالقى تىلىنەن، مادەنيەتىنەن اجىرايدى ەكەن. قازاق حالقىنىڭ جەر اۋماعى ۇلكەن، ءبىراق حالىق سانى از جانە ءتىلىن قولدانىستا ۇستاماعاندىقتان جوعالىپ كەتەتىن حالىقتاردىڭ قاتارىندا دەپ جازىپ قويعان. سەبەبى ءتىلىن قادىرلەمەگەن حالىقتىڭ رۋحى تومەن دەپ تۇجىرىم جاسايدى. بولجام جاساعان ادامنىڭ جاعى قارىسسىن دەيمىز، ءبىراق ويلاساڭ قورقىنىشتى.
قازىر قولدانىپ جۇرگەن داۋىستى اۋدارماشىنىڭ (گولوسوۆوي پەريەۆودچيك) قازاقشا بازاسىن جاساۋىمىز كەرەك. ادامنىڭ ءتىل ءبىلۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى، ال كومپيۋتەرگە الەمدەگى 6700 ءتىلدىڭ سوزدىك قورىن سىيدىرا الاسىز. داۋىستىق اۋدارماشى 20 جىل وتكەننەن كەيىن كەز كەلگەن مامان اۋدارماشىدان الدەقايدا جاقسى اۋداراتىن بولادى. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، 1978 -جىلى شاحمات وينايتىن باعدارلامانى جاساپ شىعاردى. سول كەزدە ادامداردىڭ كوپشىلىگى «ول باعدارلامانى كەز كەلگەن ادام جەڭەدى، ەشقاشان دا كومپيۋتەر ادامدى باسىپ وزبايدى» دەپ سوققان. ءبىراق قازىر كومپيۋتەردەگى باعدارلامانى جەڭە الاتىن ادام جوق، ءتىپتى 1000 جىلعا دەيىن تۋىلمايدى دا.
بالالارعا اعىلشىن، ورىس ءتىلىن قوسىمشا وقۋعا كوپ ۋاقىت پەن اقشا كەتىپ جاتىر. ەكى جىلدىڭ ىشىندە 100 عالىم وتىرىپ اۋدارما جۇمىسىمەن اينالىسىپ، ازىرگە قازاق- اعىلشىن، قازاق- ورىس، قازاق- تۇرىك، قازاقشا- اراب، قازاقشا- قىتاي تىلدەرىنىڭ اۋدارماسىن جاساپ شىعارسا كەرەمەت بولار ەدى. ءبىز جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقپەن ءوز انا تىلىمىزدە سويلەسە الاتىنداي جاعدايعا جەتەر ەدىك. ەگەر دە بىزدە مۇنداي داۋىستى اۋدارماشى بولماسا، ءبىز ارتتا قالعان سورلى حالىققا اينالاتىنىمىزعا، ۇلت رەتىندە ىدىراپ كەتەتىنىمىزگە كەپىلدىك بەرەمىن.
- بۇگىنگى عىلىمنىڭ دامۋىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- ەلىمىزدەگى عىلىمنىڭ وسى دامىعانى جەتكىلىكتى دەپ توقمەيىلسۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى بۇگىندە عىلىم مەن تەحنولوگيا ۇلكەن جىلدامدىقپەن دامىپ جاتىر. عىلىمسىز، ءسوز جوق، حالىق ارتتا قالادى. عىلىمنىڭ ۇلكەن جاڭالىعىن دۇرىستاپ پايدالانعان حالىققا ول كوپتەگەن جاقسىلىق اكەلەدى. كىمدە- كىم عىلىمنىڭ جاڭالىعىن دۇرىس پايدالانباسا، ال سول حالىققا قارسى جۇمىس ىستەي باستايدى. ويتكەنى ول عىلىمنىڭ جاڭالىعىن باسقا ەل پايدالانىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز عىلىمنىڭ كەز كەلگەن ۇلكەن جاڭالىقتارىن جابىسا كەتىپ پايدالانۋىمىز كەرەك.
ەلىمىزدە عىلىمعا كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر، ءبىراق جەمقورلىق جانە جالعان عالىمدار عىلىمنىڭ ءبىرىنشى جاۋىنا اينالىپ وتىر. ولار عىلىمنىڭ دامىعانىن قالامايدى، سەبەبى «قىلمىسى» اشىلىپ قالادى. وسىلايشا ءوزىنىڭ نانىن تاۋىپ جەۋ ءۇشىن اۆتوماتتى تۇردە عىلىمعا قارسى قيمىلداردى امالسىزدان جاساي بەرەدى. ءتىپتى، جاس كەزىندە عىلىمدى دامىتسام ەكەن دەگەندەردىڭ ءوزى وسىنداي جاعدايعا جەتكەننەن كەيىن وزىنە- ءوزى دۇشپانعا اينالادى. بۇگىنگى عىلىم ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا وسىنداي كەدەرگىگە تاپ بولىپ وتىر.
مەن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن ماعان ءبىر جىگىت «اعاي، مەن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى قورعايىن دەپ ەدىم» دەپ كەلدى. «ديسسەرتاتسياڭدى اكەل، كورەيىن» دەدىم. ەرتەڭىنە جولىعىپ، «بالام، مىنا جۇمىسىڭ دوكتور بولۋعا جارامايدى ەكەن. ەكەۋمىز دە ۇياتقا قالامىز» دەدىم. ول «ءسىز نە ايتساڭىز دا عىلىمي كەڭەس ىستەيدى عوي» دەپ جالىنىپ قويمايدى. مەن «جوق، بولمايدى» دەدىم. ءوزى بىلاي جاقسى ادام.
ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە ۇستازدارىمىز «حوروشيي ۋچەنىي حوروشيم پارنەم نە بىۆاەت» دەپ ايتاتىن. ول ماعان جالىنادى، مەن وكپەلەپ قالماسىن دەپ وعان جالىنامىن. ايتەۋىر ونى كوندىردىم، ءبىراق ول كەتەرىندە ماعان «مەن ءبارىبىر نە پەداگوگيكا، نە ينفورماتيكا، نە ەكونوميكا عىلىمى بويىنشا قورعايمىن. ول سالالاردا ماتەماتيكا سياقتى كەدەرگى جوق» دەپ ايتتى.
جارتى جىلدان كەيىن كەلىپ تۇر. بۇرىنعى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ الىپتى. ەڭ قىزىعى، جوعارىدا اتالعان پەداگوگيكا، ينفورماتيكا، ەكونوميكا ەمەس، ماتەماتيكا عىلىمى بويىنشا قورعاعان. كورشىلەس رەسپۋبليكادان قورعاپتى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا ول جاقتا ماتەماتيكادان قورعاۋ بۇل جاقتا پەداگوگيكا، ينفورماتيكا جانە ەكونوميكا عىلىمدارى بويىنشا قورعاۋدان الدەقايدا «ارزان» ەكەن.
تاعى ءبىر مىسال. جاقىندا مەنىڭ شاكىرتىمنىڭ شاكىرتى حالىقارالىق جۋرنالعا جاقسى ماقالاسىن شىعاردى. مەن قۋانىپ قۇتتىقتادىم. ون شاقتى كۇن وتپەي ءوزىمنىڭ تىكەلەي شاكىرتىم ماعان كەلىپ «شاكىرتىم مەنىڭ ماقالامدى اينا- قاتەسىز كوشىرىپ الىپتى» دەدى. ول ماقالا باياعىدا قازاقستاننىڭ ءبىر جۋرنالىنا شىققان ەكەن. شاكىرتىم ەكەۋىمىز وعان «مىناۋىڭ ۇيات قوي، مۇنىڭ نە؟» دەسەك، ىرجىڭ- ىرجىڭ ەتىپ كۇلەدى. اۋىزشا كەشىرىم سۇرادى. سوسىن مەن «گازەتكە جازىپ رەسمي تۇردە كەشىرىم سۇرا. سەنىڭ كەشىرىمىڭ پلاگياتورلارعا اسەر ەتەر، باسقالار دا ويلانىپ، ۇيالا باستايدى» دەسەم، «پلاگياتورلار كوپ قوي، وندا انا رەكتور سۇراسىن، مىنا مينيستر سۇراسىن» دەپ پلاگياتورلاردى تۇگەندەپ، كونبەي قويدى. ءوزى پلاگياتور بولعانىنا قاراماي، تاعى ءبىر جىگىتتى اۆتورلاس ەتىپ قوسىپ الىپتى. وكىنىشكە قاراي، وسىنداي ۇرى عالىمدار كوپ. ۇلكەن قىزمەتتەگى، اتاعى دارداي ادامداردىڭ تالايى سونداي. سەن پلاگياتورسىڭ دەسەڭ، ارتىڭا ءتۇسىپ الادى ەكەن.
- پلاگياتورلارمەن قالاي كۇرەسۋ كەرەك؟
- پلاگياتورلاردى انىقتايتىن انتيپلاگيات دەگەن باعدارلاما بار. ءبىراق بۇگىندە كەز كەلگەن باعدارلامانى الداپ سوعۋ وڭاي. قازىر ستۋدەنتتەر دە، جالعان عالىمدار دا ونداي باعدارلامانى وپ- وڭاي الدايدى. سەبەبى فورمۋلانى كىشكەنە عانا قيسايتىپ، سويلەمدى وزگەرتىپ نەمەسە تەورەماسىن، ناتيجەسىن بولەكتەۋ ەتىپ جازسا جۇمىسى تازا بولىپ شىعا كەلەدى. انتيپلاگيات باعدارلاماسى عىلىمي جۇمىستىڭ ماعىناسىن تولىق قاراي المايدى. بۇگىندە ينتەرنەت پلاگياتوردىڭ قاينار كوزى بولىپ تۇر. مينيسترلەر عالىمدارعا، رەكتورلار مەن پرورەكتورلار ستۋدەنتتەرگە پلاگياتور بولماڭدار دەپ ايعايلايىن دەسە، وزدەرى پلاگياتور. قازىر ستۋدەنت كىمنىڭ پلاگياتور، كىمنىڭ جالعان عالىم ەكەنىن بىلەدى.
پلاگياتوردىڭ پەداگوگ بولۋعا قۇقى جوق. بۇرىنعى زامانداردا پلاگياتورلار جاقسىلاپ تۇرىپ جاۋاپ بەرەتىن. پلاگياتورلارمەن قالاي كۇرەسەتىنىمىزدى بىلمەيمىن، ءبىراق بارا- بارا ءبىر امالى تابىلاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. بىزدە كوپتەگەن عىلىم سالاسىنىڭ دامۋى ناشارلاپ كەتتى، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. عىلىمي كەڭەس جابىلدى، ودان ديسسەرتاتسيا ساتۋ دەگەن ورىن الدى. وسى ديسسەرتاتسيا ساتۋدان امان قالعان تەك ماتەماتيكتەر. ويتكەنى بۇل ماسەلەمەن عىلىمنىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن ءو. سۇلتانعازين، ت. كالمەنوۆ سەكىلدى تازا، بىربەتكەي ادامدار كۇرەستى. كەزىندە ينفورماتيكا بويىنشا ىشىندە ءىلىپ الارى جوق، ەشتەڭەگە تۇرمايتىن ديسسەرتاتسيالار قورعالدى.
پەداگوگيكا بويىنشا كەڭەس وكىمەتى قۇلاردا ءبىر- اق عىلىم دوكتورى بار ەدى. قازىر ولاردىڭ سانى ماتەماتيكا دوكتورلارىنىڭ سانىنان 1-2 ەسە كوپ بولىپ كەتتى. سەبەبى كىم كورىنگەن قورعاي باستادى. پەداگوگتەر ءبىزدىڭ ماتەماتيكتەرگە كەلىپ «سەن بىزدەن قورعا، مەن جەتەكشى بولام، كومەكتەسەم» دەيتىن. «جامان دوكتور بولعانشا، جاقسى كانديدات بولىپ جۇرگەنىم جاقسى» دەپ قورعاماعاندار دا بولدى.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا «شەتەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدان مىقتى ماتەماتيكتەر شىعادى» دەپسىز. بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاس عالىمداردان كىمدەردى اتاي الاسىز؟
- قانداستارىمىز ورىسشا جاقسى بىلمەيدى، سوندىقتان كومپانيالارعا جۇمىسقا كىرە المايدى- اۋ دەيمىن. سوسىن امالسىزدان عىلىممەن اينالىسىپ ءجۇر. قىتايدان كەلگەن ءبىر شاكىرتىم بار. ءتاپ- ءتاۋىر ماتەماتيك بولىپ ءجۇر، بۇيىرتسا جاقسى جۇمىس ىستەيتىن سياقتى. ءدۇربىتحان سۇراعان دەگەن موڭعوليادان كەلگەن ماتەماتيك بالا بار. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنەن، وزبەكستاننان كەلگەن بالالاردىڭ ءبىرازى وتە جاقسى ماتەماتيك بولىپ ءوسىپ كەلە جاتىر.
1990 -جىلى قىتايدا وتكەن ماتەماتيكتەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسىندە الەم بويىنشا كورنەكتى ماتەماتيكتەردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. سول تىزىمگە قازاقتىڭ 15-20 ماتەماتيگى ەنگەن بولاتىن. بۇل دەگەن ءبىز ءۇشىن وتە جوعارى كورسەتكىش، ادام باسىنا شاققاندا ءبىز ەۋروپانىڭ تالاي حالىقتارىنان، ورىستاردان دا وزىپ كەتتىك. ال قازىر كەيىندەپ قالدىق. ماتەماتيكامەن اينالىساتىن سۇراعان سياقتى جاستارىمىز كوبەيمەي جاتىر. ءبىراق وليمپياداعا بارعان بالالار جاقسى ورىن الىپ كەلىپ جاتىر.
وليمپيادالاردا جاقسى كورسەتكىشكە جەتكەن 20-30 بالاعا شەتەلدىكتەر جابىسا كەتەدى. وسى كۇنى وزدەرىن مەنەدجەرمىز دەگەن بىرەۋلەر پايدا بولىپتى. ءبىر جولى وليمپياداعا دەپۋتاتتار كەلدى، ولارعا ىلەسىپ بيزنەسمەن سياقتى بىرەۋ كەلدى. ول بالالاردىڭ الدىنا شىعىپ الدى دا «ۇزدىك ورىن العاندار ماعان كەلىڭدەر. شەتەلگە بارىپ وقيمىن دەگەن بالالارعا گرانت الىپ بەرۋگە كومەكتەسەمىن» دەپ بىرنەشە ەلدىڭ اتىن اتادى. «كىمنىڭ اقشاسىنا وقيدى؟» دەسەم، «شەتەلدىڭ اقشاسىنا وقيدى» دەيدى. وقىعان اقشاسىن قايتارۋ ءۇشىن سول جاقتا كەمىندە 5 جىل جۇمىس ىستەيدى عوي، ال شەتەلدىكتەر جاقسى وقيتىن بالادان ولسە اجىرامايدى.
سول مەنەدجەرمەن ءبىرتالاي ايتىستىم. ءبىر دەپۋتات ونى قولداپ «بالالار شەتەلگە كەتكەنىمەن، سول جاقتان ۇيرەنىپ تۇبىندە ءبىر كۇنى ەلگە قايتىپ كەلەدى» دەپ قويادى. بەس جىلدىڭ ىشىندە نەمىستىڭ نەمەسە فرانسۋزدىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى دە، سول ەلدە قالادى. ءتىپتى، ونىڭ باسىنىڭ، ميىنىڭ كۇشى عانا ەمەس، بەلىنىڭ كۇشى دە سول جاققا كەتەدى. وسىندايدا مەنىڭ ەسىمە ءبىر پروفەسسور تۇسەدى، ول شەتەلدە ءجۇرىپ- ءجۇرىپ، زەينەت جاسىنا كەلگەندە جۇمىستان شىعىپ قالعان سوڭ ەلگە قايتىپ كەلدى. بۇل 2002 -جىلدار شاماسى. ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى «كەلسەڭ ستۋدەنتتەردى وقىتاسىڭ، كەيىن ەل قاتارلى ءۇي الاسىڭ» دەسە، «ماعان 3 مىڭ دوللار ايلىق كەرەك» دەپ سۇراپتى. ول جىلدارى ونداي ايلىق ەشكىمنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن. رەكتور «مەندە ونداي جاعداي جوق، بەرە المايمىن» دەيدى. الگى پروفەسسور وزىنشە وكپەلەپ كەتىپ بارا جاتىر. «وكپەلەيتىن ءجونىڭ جوق، بارلىق كۇشىڭدى شەتەلگە بەردىڭ، ەڭ قۇرىعاندا بەل كۇشىڭدى قازاققا بەرمەدىڭ» دەدىم كەتەرىندە. ءبىراق ول قايتا اينالىپ كەلىپ ەكى جىل الماتىدا جۇمىس ىستەدى دە، شەتەلگە قايتا كەتكەن. ەندى رەسەيگە كەلىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن.
شەتەلگە كەتكەن ادام وڭايشىلىقپەن قايتىپ كەلمەيدى. كەيبىرەۋلەر بالالارىنىڭ شەتەلگە كەتكەنىمەن ماقتانادى. ارينە، 2-3 جىل وقىپ، ءتىل ۇيرەنىپ كەلۋگە بولادى. بار ءبىلىمدى وسى جەردەن الىپ، سول جاققا تايىپ تۇرۋ دەگەنگە قارسىمىن. ءبىراق بۇل زاماندا جۇرت ءتىل المايدى عوي. ۇلكەن شەنەۋنىكتەردىڭ بالالارى شەتەلدەن ءۇي الىپ، كەتىپ جاتىر. ولار حالىققا ونشا جاقسىلىق ىستەگىسى كەلمەيتىن بولۋى كەرەك، سوندىقتان ولاردىڭ كەتكەنى دە دۇرىس شىعار.
- عالىمدار ماتەماتيكالىق ەسەپتەردىڭ شەشىمىن تابۋ بويىنشا ءجيى باس قوسىپ تۇرا ما؟
- بۇگىندە قاپتاعان جەكە وقۋ ورىندارى عىلىمعا كوپ زيانىن تيگىزىپ جاتىر. بۇرىن الماتىداعى ماتەماتيكا ينستيتۋتىندا عالىمداردىڭ باسى ءجيى قوسىلاتىن، بەتپە- بەت اڭگىمەلەسىپ، سەمينار وتكىزەتىن. سەبەبى كوپتەگەن ج و و- لار پروفەسسورلار قۇرامىن تاراتىپ الدى. مىسالى، اتوم بومباسى جارىلۋ ءۇشىن ونىڭ ماسساسى 1 ك گ- نان اسۋى كەرەك. ال 1 ك گ- دى ەكىگە ءبولىپ، اراسىن الىس قويساڭ، ول جارىلمايدى. عالىمداردىڭ باس قوسىپ، سەمينار وتكىزۋى دە وسى سياقتى قۇبىلىس. 3-4 پروفەسسور ءبىر اۋديتوريادا ستۋدەنتتەرمەن جينالىپ ەسەپتىڭ شەشىمىن تابۋ جولدارىن تالقىلاسا، سىني جيىنتىق پايدا بولادى. مىقتى پروفەسسور ءوزىنىڭ بىلگەنىمەن جۇرە بەرسە، اقىرىنداپ سونە بەرەدى. قازاقتىڭ جالعىز اعاش ورمان بولماس، جالعىز كىرپىش قورعان بولماس دەيتىنى وسى.
- قازاقستاندىق ماتەماتيكتەردىڭ حالىقارالىق جۋرنالداردا جاريالانعان عىلىمي ماقالالارىمەن تانىسىپ وتىراسىز با؟
- قازاقستان شەتەلدىك جۋرنالداردا عىلىمي ماقالا جاريالاۋ بويىنشا ماتەماتيكتەر باسىنا شاققاندا ءبىز الدامىز. ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي ماقالالارىنىڭ سانى شەتەلدىكتەرمەن تەڭ ءتۇسىپ وتىر. جالپى وزىمىزدەن شىعاتىن حالىقارالىق جۋرنالداردىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋىمىز كەرەك. دەڭگەيىن شەتەلدىك جۋرنالدارعا جەتكىزۋدىڭ بىردەن- ءبىر جولى اعىلشىن تىلىندە جاريالاۋ بولىپ وتىر. سەبەبى وعان جاسالاتىن سىلتەمە كوبەيەدى، سىلتەمە كوبەيسە جۋرنالدىڭ دەڭگەيى جوعارىلايدى. قازىر ورىسشا جازعان ماقالاعا كوپ سىلتەمە جاسالمايدى. سەبەبى اعىلشىن ءتىلىن قولداناتىن عالىمدار سانى ورىس ءتىلىن پايدالاناتىن عالىمدار سانىنان 40-50 ەسە كوپ بولىپ وتىر.
- قازىرگى اتا- انالار مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى ماتەماتيكا ءپانى قيىن، ەسەپتەر وتە كۇردەلى دەيدى. راسىندا سولاي ما؟
- باياعىدا مەكتەپتە ءبىر جىل ساباق بەرگەنىم بار. سوندا بالالاردىڭ جارتىسى زەيىن سالىپ وقىپ، تۇسىنە الاتىن، ال قالعان جارتىسى قانشا تۇسىندىرسەڭ دە تۇسىنبەيتىن جاعدايدا ەدى. قازىر دە سولاي. بالالارعا ماتەماتيكانى وقىتقاندا نە وقىتۋ كەرەك ەكەنىن ءالى ءبىلىپ جاتقانىمىز جوق. مەن پروفەسسور بولسام دا 1-سىنىپقا وقۋلىق جاز دەسە، جازا المايمىن. ويتكەنى نەنى ۇيرەتۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم، بالالار وقۋلىقتاعى ماتەريالدىڭ ءبارىن ءبىلىپ شىعۋى شارت ەمەس. ماتەماتيكادان قالاتىن نارسە - ول ويلاۋ ادىستەرى. ماتەماتيكا بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتىنە اسەر ەتەتىندەي جاعدايدا بولۋ كەرەك. ال «ماتەماتيكا قيىن» دەگەنى سونشاما قيىن ەمەس، ويتكەنى قازىرگى بالالار دۇرىستاپ ساباق وقىمايدى. ەكىنشىدەن بالالار ءبىلىمدى ينتەرنەتتەن الىپ جاتىر. كەي بالالارعا مەكتەپتە وقىعاننان ۇيگە كەلىپ ينتەرنەتتەن كوشىرگەن وڭاي.
- بالا ءۇشىن مەكتەپتە ءبىلىم الۋ ماڭىزدى ما، الدە تاربيە الۋ ما؟
- البەتتە تاربيە. مەنىڭ ويىمشا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە بالاعا ادامگەرشىلىگى جوعارى دەڭگەيدە بولاتىنداي ەتىپ تاربيە بەرۋ كەرەك. تاربيە الماساڭ ءبىلىم زيان بولىپ شىعۋى مۇمكىن. تاربيەسى جوق ادامدا ەشقانداي تۇراقتى ءبىلىم بولمايدى. تاربيەسى جاقسى، ادامگەرشىلىگى مول بالا بولاشاقتا قانداي ءبىلىم العان بولسا دا جاقسى ادام بولىپ قالادى. ال ماتەماتيكانى جاتتاپ العانمەن ءوزى حۋليگان بولسا، تۇككە پايداسى جوق. ەلگە، حالىققا قىزمەت ەتەتىن ادامعا مىنەز بەن ءبىلىم، كۇش- قۋات كەرەك. ءبىلىمسىز ادام پرەزيدەنت بولسا، مينيسترلەر الداپ نە بولسا سوعان يتەرمەلەپ قور قىلادى. مەنىڭ رەكتور، ديرەكتور بولۋعا ءبىلىمىم جەتەدى، ءبىراق كۇش- قۋاتىم از. مەن سياقتى جارامايتىن شالداردىڭ كوبىسى قىزمەتتە وتىرا بەرگىسى كەلەدى. ول، البەتتە، دۇرىس ەمەس.
- ماتەماتيك رەتىندە قوعامدا قانداي ماسەلەگە الاڭداۋلىسىز؟
- قازاق ۇلت رەتىندە ساقتالىپ قالا ما، الدە جۇتىلىپ كەتە مە دەگەن ماسەلەگە قاتتى الاڭداۋلىمىن. جوعارىدا اعىلشىنداردىڭ بولجامىن ايتتىم عوي. ولاردىڭ ايتۋى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ رۋحى تومەندەپ كەتكەن، قۇلدىق مىنەز، وزگە ۇلتقا تابىنۋ ايرىقشا بايقالادى. ەگەمەندىگى بولا تۇرا 100-200 جىلدان كەيىن جۇتىلىپ كەتەتىن حالىق دەپ بولجام جاساعان. بۇرىن ءبىر ورىس وتىرسا جينالىستى ورىسشا جاساۋشى ەدىك، قازىر قازاقتار جينالىپ الىپ ورىسشا سايراپ وتىرامىز. مىنە، وسىدان سوڭ ءتىل جۇتىلماي قايتسىن. ءتىل جۇتىلسا - ۇلتتىڭ جۇتىلۋى دا الىس ەمەس.
سۇحباتتاسقان ارايلىم جولداسبەك قىزى