قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى» ەڭبەگى جارىققا شىقتى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەلورداداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا بەلگىلى تۇركىتانۋشى عالىم، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «ورحون ەسكەرتكىشىنىڭ تولىق اتلاسى» اتتى ءۇش تومدىق ىرگەلى ەڭبەگىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىنا بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى مەن عالىمدار، اقىن- جازۋشىلار مەن تاريحشىلار قاتىستى.

«كونە تۇركى تاريحى نەمەسە تۇركى ەتنوستارىنىڭ، ياعني ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ باعزى باستاۋىنىڭ ەستە جوق ەسكى زامانداردان تامىر تارتسا دا، وكىنىشكە قاراي ۇزىلگەن جانە ۇرپاعى ۇعا الماعان كەزەڭدەرى از ەمەس ەكەنىن بىلەسىزدەر. سول اقتاڭداقتار عاسىرلار تەرەڭىنە كومىلىپ، بۇگىنگى تام- تۇمداپ جەتكەن جازبا مۇرالارى ارقىلى حالقىمەن قاۋىشىپ جاتىر. قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنىلىپ وتىرعان «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» دەپ اتالاتىن تولايىم ەڭبەك وسى اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا ارنالعان. اۆتورى - الدارىڭىزدا وتىرعان قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى. جالپى بۇل عالىم جاي ادام ەمەس. باعزى تۇركى قاعاناتىنىڭ جۇرتىندا وسكەن تۇلعا. بۇل ەڭبەك بايىرعى تۇركىلەردىڭ ەرتە، ورتا عاسىر داۋىرىندە ءوز قولىمەن جازىپ قالدىرعان قايتالانباس مۇراسىنىڭ جيناعى. بۇل قۇندىلىقتار زەرتتەلگەنىمەن قۇپياسىن ءالى اشپاعان»، - دەدى كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىندا ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ەرلان سىدىقوۆ.

«ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىندا» ەۋرازيا ۇلى دالاسىنا ءۇش عاسىر بويى بيلىك جۇرگىزگەن، ماڭگىلىك ەل ورناتۋدى كوكسەگەن، وزدەرىنىڭ تاريحىن، دۇنيەتانىمىن، دانالىعىن، وي- ساناسىن، بولمىسىن، جازۋ ونەرىن، ەل باسقارۋ جۇيەسىن، اتا ءداستۇرىن وشپەستەي ەتىپ تاسقا قاشاپ كەتكەن، ءسويتىپ، وركەنيەتكە، ادامزات مادەنيەتىنە اسىل قازىنا قوسقان بايىرعى تۇرىكتەردىڭ مۇرالارى تۇگەل قامتىلعان.

التاي، ورحون، سەلەنگى، كەرۋلەن بويىنان تابىلعان كوك تۇرىك يمپەرياسى داۋىرىندەگى (500-900 ج ج) تاس ۇستىنعا 2000 -جىل بۇرىن قاشاپ جازعان ءتۇپنۇسقادا تاريح، ءتىل ادەبيەت (ءسوز ونەرى) ، ءسوز اسپابى، بايىرعى ارحيتەكتۋرا جانە فيلوسوفياسى مەن سالت- داستۇرلەرىنىڭ مۇرالارى قامتىلعان. بۇگىنگى قازاقتىڭ سالت- داستۇرلەرى سول داۋىردەن قالىپتاسقانىنا كوز جەتكىزەدى.

اتلاستا موڭعوليا- چەحيا، موڭعوليا- تۇركيا (تيكا)، موڭعوليا- كەڭەس وداعى بىرىككەن ەكسپەديتسيالارىنىڭ، ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارى، سونداي- اق الەم تۇرىكتانۋشىلارىنىڭ عاسىردان استام ۋاقىت جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىسى پايدالانىلعان.

اتلاس اۆتورى بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىن قايتا كوشىرىپ، قايتا وقىعان، سونداي- اق بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتەلەرى تۇزەتىلگەن، ءتۇپنۇسقا ءماتىنىنىڭ جاڭا ترانسكريپتسياسى، جاڭا اۋدارماسى جاسالعان، جاڭا تۇسىنىكتەمەسى بەرىلگەن؛ جارتىلاي كوشپەلى ءداۋىردىڭ تاريحي- مادەني مۇرالارى اتلاستا تەگىس قاراستىرىلىپ، ولاردىڭ ارحەولوگيالىق سيپاتتاماسى، فوتو، سىزبا سۋرەتتەرى تۇڭعىش رەت تولىق بەرىلگەن.

اتلاس ءتىلشى، تاريحشى، ەتنوگراف، ارحەولوگ، فيلوسوف، ادەبيەتشى جانە مادەنيەتتانۋشى ماماندارعا، سونداي- اق ستۋدەنتتەرگە، ماگيسترانتتارعا، اسپيرانتتارعا، ىزدەنۋشىلەرگە ارنالعان.

ايتا كەتسەك، 1947 -جىلى 22 - ناۋرىزدا موڭعوليانىڭ بايانولگەي ولكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1973 -جىلى موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. 1985- 1988 -جىلدارى لەنينگرادتاعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان. 1973- 1975 -جىلدارى بايانولگەي ايماعىندا №10 مەكتەپتە ۇستاز، 1975- 1989 -جىلدارى موڭعوليا عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، 1989- 1995 -جىلدارى تۇركى- قازاق عىلىمي ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ديرەكتورى، 1995- 1998 -جىلدارى بايانولگەي ايماقتىق ءماسليحات ءتوراعاسى، 1995- 1998 -جىلدارى موڭعوليا عا تۇركى- قازاق عىلىمي ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى بولعان. 2001 -جىلدان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەپيگرافيكا جانە ەتنوگرافيا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور. «قوش بول، اپا!»، «قىراننىڭ قازاسى»، «سايگۇلىكتەر» اتتى كوركەم پروزالىق كىتاپتاردىڭ، 100-گە جۋىق عىلىمي ماقالالاردىڭ اۆتورى.