كۇلتوبە قالاشىعىنداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە ايەلدەردىڭ التىن اشەكەيلەرى تابىلدى
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، كۇلتوبە قالاشىعىنا العاشقى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى 2010 -جىلى بەلگىلى قازاقستاندىق عالىم ەربولات سماعۇلوۆتىڭ (1952-2019) باستاماسىمەن جۇرگىزىلە باستاعان. كەيىن ارحەولوگتار كۇلتوبە - ياسى (تۇركىستان) قالاسىنىڭ ەڭ ەجەلگى بولىگى ەكەنىن انىقتاعان. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىرعا جاتاتىن عيباداتحانا مەن ءبىرقاتار ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىمداردىڭ تابىلۋى ياسى قالاسىنىڭ تاريحىن تاعى مىڭ جارىم عاسىرعا ۇزارتىپ، ۇلى دالانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىراتىن اسپەكتىلەردى قايتا قاراۋعا الىپ كەلدى.
2017 -جىلى نىسان عالىمداردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتىپ، قازاق عىلىمي- زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ باسشىلىعىمەن شاعىن عىلىمي جوبا اياسىندا قولعا الىندى. ال 2019 -جىلى ERG ءدىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن قالاشىق تولىققاندى زەرتتەلە باستادى.
« ERG قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرىندە جۇرگىزىلەتىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنەدى. وتكەندى تانىپ- بىلمەي، كەلەشەككە قادام باسۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىنا بەي- جاي قاراي المايمىز. قازبا جۇمىستارىنىڭ ارقاسىندا تابىلاتىن تاريحي مۇرالار بابالارىمىزدىڭ ۇلىلىعىن پاش ەتەر دەگەن نىق سەنىمدەمىز» ، - دەيدى « ERG كومەك» قورىنىڭ جەتەكشىسى بولات ورازوۆ.
«كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ تاريحي ورىندارىن قالپىنا كەلتىرۋ» باعدارلاماسى ERG- ءدىڭ جالعىز الەۋمەتتىك جوباسى ەمەس. جالپى كەيىنگى بەس جىلدا ەۋرازيالىق توپتىڭ رەسپۋبليكاداعى ءتۇرلى ءىس- شارالارعا جۇمساعان الەۋمەتتىك ينۆەستيتسيالارىنىڭ كولەمى 107 ميلليارد تەڭگەدەن اسقان.
بۇعان دەيىن قازاقستانداعى كۇلتوبە- ياسى قالاشىعىنا كۇردەلى زەرتتەۋ جانە تولىققاندى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن ەمەس. قازىرگى زەرتتەۋ جۇمىستارى ارحەولوگيالىق نىسانداردىڭ كاسىبي ساراپتاماسىن دا قامتيدى.
2019 -جىلى كۇلتوبەنىڭ ەجەلگى قونىسىنىڭ بۇكىل اۋماعىنا (27 گا) اۋقىمدى گەورادارلىق سكانەرلەۋ جۇرگىزىلدى. جۇمىس بارىسىندا نىسانالى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ەڭ پەرسپەكتيۆالىق ۋچاسكەلەر ايقىندالدى.
№1 ۋچاسكەگە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ، نەگىزىنەن XII- XIV عاسىرلارداعى ورتاعاسىرلىق كەزەڭگە جاتاتىن ءبىرقاتار ءارتۇرلى ارحەولوگيالىق نىسان تازارتىلدى. بۇل تابىلعان زاتتار سارمات- كانگيۋي ءداۋىرىنىڭ (II- III عاسىرلار) بۇرىن تابىلعان ەجەلگى سيتادەلىمەن قاتار، II- XIX عاسىرلار ارالىعىندا كۇلتوبە تاريحي- مادەني لاندشافتىنىڭ نەگىزگى ءتورت كەزەڭىن ناقتى اجىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ارحەولوگيالىق جانە تاريحي- مادەني زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كۇلتوبە قالاشىعىنىڭ دامۋىن مىنا كەزەڭدەرگە ءبولۋدى ۇسىنۋعا بولادى:
- ەرتە كەزەڭ (II- IV عاسىرلار) - سارمات- كانگيۋي داۋىرىندەگى ءدىني جانە رۋحاني ورتالىق؛
- ەكىنشى كەزەڭ (VII - IX عاسىرلار) - تۇركى داۋىرىندەگى كىشىگىرىم قونىس؛
- ءۇشىنشى كەزەڭ ( Ⅹ - ⅩⅢعاسىرلار) - ورتاعاسىرلىق كەزەڭ (قالالىق مادەنيەتتىڭ دامۋى جانە قوجا احمەت ياساۋي ءداۋىرى) ؛
- ءتورتىنشى كەزەڭ (XVI - XIX عاسىرلار) - قازاق حاندىعىنىڭ كەزەڭى (ماڭىزدى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتالىق، مادەنيەتتەردىڭ توعىسۋى، تۇركىستان - قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى، قازاق- جوڭعار سوعىستارى كەزىندە قۇلدىراپ كەتكەن تولىققاندى قالالىق ينفراقۇرىلىم) .
ءتۇپنۇسقالىق كەسكىندى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەجەلگى تۇركىستان قالالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ ماڭىزدى ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىلەرى بولىپ سانالاتىن، ەرەكشە قورعالاتىن نىساندار انىقتالدى. III- IV عاسىرلارداعى التىننان جاسالعان ايەلدەردىڭ زەرگەرلىك بۇيىمدارى، ەرتەدەگى جانە ورتا عاسىرداعى كرەميكانىڭ ءتۇر- ءتۇرى، ءدىني مازمۇنداعى ەجەلگى كىتاپتار (قۇران كىتابى بولۋى مۇمكىن) تابىلدى.
جوبا بارىسىندا تابىلعان بارلىق قۇندى ارحەولوگيالىق ولجا زەرتتەلىپ، كاتالوگى جاسالىپ، قالپىنا كەلتىرىلەدى دە (قاجەت بولعان جاعدايدا) ، مۇراجاي كوللەكسيالارىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى.
2020 -جىلى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە سايكەس №2 ۋچاسكەدە ءتيىستى جۇمىستار جۇرگىزىلەدى.