مارشال تيتونىڭ ورىنداۋىنداعى «قاراتورعاي» ءانى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارت – 1967- جىلى ماسكەۋ قالاسىندا قازان توڭكەرىسىنىڭ 50 جىلدىعى ايرىقشا اتاپ وتىلەدى. ساياسي ءمانى باسىم تويعا سول كەزدەگى سوتسياليستىك لاگەر ەلدەرىنىڭ باسشىلارى، سىرت مەملەكەتتەردەگى كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ جەتەكشىلەرى ءبىرى قالماي شاقىرىلعانى انىق.

وسى تويعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە موڭعوليا ەلىنىڭ باسشىسى، مارشال يۋمجاگيين سەدەنبال دا قاتىسادى. بۇل ادامنىڭ ايەلى اناستاسيا يۆانوۆنا ورىس ۇلتىنان، ءارى ءوزى دە كەڭەس ەلىندە ءبىلىم العاندىقتان ورىس ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن جايى بار.

تويدىڭ ابدەن قىزعان تۇسىندا موڭعوليا مارشالى يۋ. سەدەنبالعا يۋگوسلاۆيا ەلىنىڭ باسشىسى، اسكەري مارشال يوسيف بروز تيتو جولىققىسى كەلەتىنى جايلى حابار جەتەدى.

بروز تيتو - 1892 -جىلى حورۆاتيانىڭ سولتۇستىگىندەگى كۋمروۆەتس اتتى ەلدى مەكەندە تۋعان. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان. 1915 -جىلى مايدان الاڭىندا جارالانىپ ورىستاردىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، لاگەردە بولعان. وسىندا ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەن. ءتىپتى ليەۆ تولستوي شىعارمالارىن ءتۇپنۇسقادا ءسۇيسىنىپ وقىعان. كەيىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حالىقارالىق قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ، 30 جىل مەملەكەت باسقارىپ، 40 جىل يۋگوسلاۆيا كوممۋنيستەرىنە كوسەم بولدى.

ءسويتىپ ەكى ەلدىڭ قوس مارشالى ماسكەۋ تورىندە قول الىسىپ، ورىس تىلىندە ارمانسىز اڭگىمەلەسكەن. ءبىر ارەدىكتە بروز تيتو: «سەكە، مەنىڭ ارمانىم بيەباۋدىڭ باسىندا تۇرىپ، سارى قىمىزدان قانعانشا ءبىر ءىشۋ. ەستۋىمشە، ءسىزدىڭ ەلدىڭ جايلاۋىندا تامىزدىڭ شۇيگىن شوبىنە پىسكەن قىمىز كوپ دەيدى. قۇداي بۇيىرسا، كەلەسى جىلى بىرگە وتىرىپ، جايلاۋدا قىمىز ىشسەك قالاي؟» دەپ ءازىل- شىنى ارالاس ۇسىنىس ايتادى. يۋ. سەدەنبال جارىقتىق «كەلىڭىز، قانشا ىشسەڭىز دە قىمىز تابىلادى» دەپ جالباق قاعادى.

سونىمەن كەلەسى، 1968 -جىلى يۋگوسلاۆيا باسشىسى موڭعول ەلىنە كەلەدى. كومىلىپ قىمىز ىشەدى. جۋىقتا وسى تاريحي ساپار جايلى جازىلعان ەستەلىككە كوزىم ءتۇستى. اۆتورى - موڭعولحۋۋ بەستاي ۇلى دەيتىن قازاق ەكەن. بۇل اعامىز شىڭعىس حان جۇرتىنا اتى ءمالىم جۋرناليست. ءبىر ايىبى - تەك موڭعولشا جازادى. ۇزاق جىل ەلدىڭ باس باسىلىمى «ۇنەن» («پراۆدا» ) گازەتىندە ءتىلشى بولعان.

مۇكەڭنىڭ ايتۋىنشا، بروز تيتونىڭ ءومىر- تاريحىندا كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇر- سالتى ايرىقشا قىمبات. ويتكەنى 1915 -جىلى ورىستىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن ول ورالعا جەر اۋدارىلادى. تيتو بۇل ارادان قاشىپ شىعىپ ومبى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى الەكساندروۆسك اۋىلىندا جانساۋعالاپ جۇرگەن جەرىنەن قازاقتىڭ ءبىر بايى وكىل بالا ەتىپ «اسىراپ» الادى. ءسويتىپ تيتو قازاقتىڭ ۇلى بولىپ شىعا كەلەدى. وكىل اكەسىنىڭ سىبىرلىكتەردەن ساتىپ العان سۋ ديىرمەنىن ىسكە قوسىپ، ۇن تارتىپ قازاقتاردى قارىق قىلادى.

بۇل وقيعا جايلى 1987 جىلى ماسەكەۋدە جارىق كورگەن «وني وستايۋتسيا س نامي» اتتى تيتونىڭ ءوز ەستەلىگىندە: «تۇرمەدە ءولىمشى قالدە جاتقان مەنى قازاقتىڭ ءبىر داۋلەتتى ادامى كەلىپ، الىپ كەتتى. 10 شاقتى كيىز ۇيدەن تۇراتىن قازاق اۋىلىنا اكەلدى. كەيىن بىلسەم بۇل جەر قازاقتاردىڭ مەكەنى ەكەن. ورىستار ولكەنى «كيرگيزسكايا كراي» دەپ اتاعاندىقتان مەن ءوزىمدى العاشىندا قىرعىزداردىڭ اراسىندا ءجۇرمىن دەپ ويلادىم. كەيىن ءبىلدىم بۇلار ۇشان- تەڭىز دالانىڭ يەسى، ءارى كوشپەندىلەردىڭ سوڭعى مۇراگەرى قازاقتار ەكەن. وكىل اكەمنىڭ تەك وزىندە 2500 جىلقى بولدى. مەن قازاقشا ءتاپ- ءتاۋىر سويلەيتىن جانە حالىق اندەرىن ناقىشتاپ ايتاتىن دارەجەگە جەتتىم. ايداۋدا جۇرگەندە وكپەمە سۋىق ءتيىپ، اۋىر دەرتكە شالدىققان ەدىم. قازاق اۋىلىنا كەلىپ ۇزدىكسىز قىمىز ءىشۋدىڭ ارقاسىندا 3 جىلدا قۇلان- تازا ايىقتىم».

تاعى ءبىر دەرەك، ورىس قالامگەرى ەۆگەنيي ماتونيننىڭ «جزل» سەرياسىمەن 2012 -جىلى جارىق كورگەن «بروز تيتو» اتتى كىتابى بار. وسى تۋىندىنىڭ «رەسەي تۇتقىنىندا بولعان كۇندەر» اتتى بولىمىندە: «1917-1920 -جىلدار ارالىعىندا يوسيف بروز قازاقتاردىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇردى. ول ءوزىنىڭ وكىل اكەسى جەكسەنبايەۆقا (تۇپنۇسقادا جاكسەنبايەۆ) ادال بولدى. ول ءوز اعايىندارىن (قازاقتاردى ايتادى) اقتاردىڭ بۇلاپ- توناۋىنا قارسى كوتەرىپ، حالىقتى بولشەۆيكتىك سەنىمگە باعىتتادى» دەپ جازىپتى. بۇل جازبادان ءبىز تيتونى قازاق اسىراپ العانىن انىق اڭعارامىز.

سول سياقتى اتالعان تاقىرىپ بويىنشا ىزدەنگەن قازاق جۋرناليسى قۋانىش احمەتوۆ مارقۇمنىڭ پايىمداۋىنشا تيتونىڭ اسىراپ العان وكىل اكەسى - يسا جەكسەنبايەۆ دەگەن اۋقاتتى قازاق. ونىڭ ومبى قالاسىنا تاياۋ ماڭدا جەكە شارۋاشىلىعى بولعان. ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان، جىلقى وسىرگەن. ءتىپتى يسەكەڭ كورشى ميحايلوۆكا اتتى اۋىلدا تۇراتىن پولينا بەلوۋسوۆا دەگەن ورىس قىزعا قۇدا ءتۇسىپ، قالىڭ مالىن تولەپ تيتونى ۇيلەندىرگەن. ونىمەن قويماي قىزىل بورەنەدەن قيۋلاستىرىپ ءۇي سالىپ بەرگەن. يسەكەڭ 1937 -جىلى ومبىلىق قايراتكەر مۇقان ايتپەنوۆتىڭ كونترريەۆوليۋتسيالىق توبىندا بولدى دەگەن جالا ارقالاپ، «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتكەن ەكەن. ۇرپاقتارى (جۇنىسوۆتەر) بار. ولار ومبى وبلىسى شارباقتى اۋدانى «قويشىباي» اۋىلىندا تۇرادى («ەگەمەن قازاقستان» . 25 - شىلدە، 2001 ج).

ءسوزىمىزدىڭ باسىنا قايتا ورالايىق. موڭعولدىڭ كەڭ كوسىلگەن دالاسى، شۇرقىراعان جىلقى، جايىلىپ جاتقان مالدى كورىپ، ءوزىنىڭ قازاق دالاسىندا وتكىزگەن كۇندەرى ەسىنە تۇسكەن تيتو «مەنىمەن قازاقشا سويلەسەتىن ادام بار ما؟» دەيدى عوي. سول تۇستا موڭعوليانىڭ جوسپارلاۋ اگەنتتىگىنىڭ ءتوراعاسى، كەيىن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلگەن، بالا كەزىندە قازاقتاردىڭ اراسىندا ءوسىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن تۇمەنبايىر راگشا دەگەن ازامات «كەل، سويلەسەيىك مەن بارمىن» دەپتى. ءسويتىپ، ەكەۋى كەڭ جايلاۋدا كيىز ۇيدە قىمىز ءىشىپ وتىرىپ قازاقشا كوسىلگەن كورىنەدى. سودان قىمىزعا قىزعان تيتو «مەن قازاقشا ولەڭ ايتام» دەيدى عوي. «قانداي ولەڭ ايتاسىز؟» «قاراتورعاي». قاسىنداعى راگشا دوسى دەرەۋ «مارشال تيتونىڭ ورىنداۋىندا قازاقتىڭ حالىق ءانى «قاراتورعاي» دەپ سالتاناتتى تۇردە جاريالاپ جىبەرىپتى. سودان ەكەۋى قوسىلىپ الگى ءاندى ايتىپ شىققان ەكەن. تىڭداپ وتىرعان باس حاتشى، مارشال سەدەنبال قول سوعىپ قارىق بولىپتى.

بۇل وقيعانى حاتقا تۇسىرگەن ادام جوعارىداعى موڭعولحۋۋ اعامىز. ءبىز مۇكەڭنىڭ بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ۇلان- باتىردا جارىق كورگەن «قارلى التايدىڭ كۇمبىرى» اتتى مىڭ بەتتىك ەستەلىك- جازباسىنان الىپ، ءوزىمىز بىلەتىن دەرەك- دايەكتى قوسىپ قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن وقىرمانعا جەتكىزىپ وتىرمىز.

سۋرەتتە: كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە قىمىز ءىشىپ وتىرعان يۋ. سەدەنبال مەن بروز تيتو. 1968 -جىل. موڭعوليا.

بەكەن قايرات ۇلى

https://egemen.kz/

سوڭعى جاڭالىقتار