قازاقتا جومارتتىقتىڭ قانداي ءتۇرى بولعان؟

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ ءداستۇر تاربيەسى ەل ىشىندەگى بىلىكتى ادامدار مەن بيلەر، مەكتەپ- مەدرەسەلەر ارقىلى جۇرگىزىلگەن جانە ولار ۇلگى- ونەگە بولىپ، سالت- ءداستۇردىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، حالىقتىق سيپاتىن ارتتىرعان.

الايدا، وتباسى تاربيەسى باستى ورىندا تۇرعان ياعني حالىقتىق سالت- ءداستۇر تاربيەسىندە ءاربىر اتا- انا ەرتەلى- كەش ۇرپاقتارىنا جومارتتىق، كەشىرىمدىلىك، وبال- ساۋاپ، ار- ۇيات، ادال- ارام، ادىلەت- شاپاعات، ىزگىلىك پەن جاۋىزدىق، جاقسىلىق پەن جاماندىق، بۇزاقىلىق پەن جاناشىرلىق سياقتى ىستەردىڭ ءبارىن ەگجەي- تەگجەيلى ۇعىندىرىپ، كوپشىل، حالىقشىل بولۋعا، سالت- ءداستۇر مەن نانىم- سەنىمگە تۇسىنىكپەن قاراۋعا جانە ونى قۇرمەتتەۋگە؛ ەل نامىسى مەن وتان داڭقىنا داق سالاتىن جامان ىستەردەن اۋلاق بولۋعا؛ «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن ۇلكەن كىسىلىك قاسيەت قالىپتاستىرۋعا جەتەلەپ، ءومىر بويى ىزگىلىك، ىزەتتى لىك، تەكتىلىك، ۇلىلىق، دانالىق تانىتىپ، ۇساقشىل، بىقسىقتىق، پەندەشىلىك سياقتى ناشار قىلىقتاردان اۋلاق بولۋعا تاربيەلەگەن. سونداي- اق، ءاربىر ۇرپاقتىڭ، ءتىپتى كۇللى ادام بالاسىنىڭ بويىندا تومەندەگىدەي بىرنەشە جومارتتىق قاسيەت ءسوزسىز، بولۋ كەرەك دەپ قاراعان.

كوز جومارتتىعى قازاق حالقى ادام بالاسىندا كوز جومارتتىعى، ءسوز جومارتتىعى، كوڭىل جومارتتىعى، قول جومارتتىعى، جول جومارتتىعى سىندى بەس جومارتتىق بولۋ كەرەك دەپ قاراعان. سونداي- اق، كوز جومارتتىعى جوق ادامنان ەشقاشان جاقسىلىق كۇتىپ، ۇلىلىق تۋادى دەپ ەسەپتەمەگەن، قايتا، كۇللى جومارتتىق پەن ىزگىلىك كوز جومارتتىعىنان باستاۋ الادى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل تاربيەدە ءاربىر اتا- انا ۇرپاقتارىنا كوز جومارتتىعىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كۇللى ادامزاتتىڭ تابىسىن ءوز تابىسىنداي كورۋ، ينەنىڭ جاسۋىنداي ىزگىلىك بولسا دا «قۇتتى بولسىن، قۋانىش ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن؛ جاقسى ەكەن، ادەمى ەكەن، قۇتتىقتايمىن، جاراسىپتى، سۇلۋ ەكەن، كوركەم ەكەن، تاماشا» دەگەن سياقتى جان جادىراتىپ، كوڭىل جىبىتەر جاقسى سوزدەرگە جومارت بولىپ، نامىسقا تيەتىن، جاندى جارالاپ، وشتىك قاسيەتىن تۋدىراتىن جامان سوزدەرگە ساراڭ بولىپ، ادەتتەگى امان- سالەمنەن تارتىپ، بارشا ادام بالاسىنا جىلى شىرايلى مامىلە جاساۋ، جاناشىرلىق، جاقىندىق تانىتۋ، بارشا جاقسىلىعىنا ءسۇيىنىپ، ارتىقشىلىقتارىنا كوز جۇمباۋ، قىزعانشاقتىق پەن مەنمەندىكتەن اۋلاق، ءارقاشان كىشىپەيىل، ادەپتى، يبالى بولۋ كەرەك ەكەنىن ەگجەي- تەگجەيلى ۇعىندىرىپ، قانداي كەزدە دە كوز جومارتتىعىنان اۋىتقىماۋعا باۋليدى.

كوز جومارتتىعى ادامداردى ءتۇرلى پسيحيكالىق قىسىمنان اۋلاق قىلىپ، كوڭىل كۇيدىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاپ، ادامدار اراسىندا دوستىق سۇيىسپەنشىلىك تۋدىرادى. ءتۇرلى قايشىلىقتاردان ساقتاپ، قوعامدىق قارىم- قاتىناستى جاقسارتادى. ءسوز جومارتتىعى ءسوز جومارتتىعىن قالىپتاستىرۋدا قازاق حالقى ادام بالاسىنىڭ اۋزىنان ۇنەمى جاقسى ءسوز، جاراسىمدى ءازىل شىعۋى، ايتقان ءسوز، ءتۇرلى ءازىل- قالجىڭداردان ادامگەرشىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، كەڭپەيىلدىك پەن كەشىرىمدىلىكتىڭ لەبى ەسىپ تۇرۋى كەرەك دەپ قاراپ، ءارقاشان جاقسى ءسوز بەن جاراسىمدى قالجىڭعا جومارت بولۋدى دارىپتەيدى. ياعني «جاقسى ءسوز - جارىم ىرىس» ، «كەسىرلى ءسوز - كىسى ولتىرەدى» ، «جاقسى ءسوز سويلەگەن اۋىزدان گۇل توگىلەدى، جامان ءسوز سويلەگەن اۋىزدان جىن توگىلەدى» دەگەن حالىق دانالىعىنا ساي، ۇرپاعىنا ۇنەمى جاقسى ءسوز سويلەۋدى، ويناپ ايتسا دا، ويلاپ ايتۋدى، قاشاندا: «ءسىز، ءبىز، راقمەت، وركەنىڭ ءوسسىن، جاسىڭ ۇزاق بولسىن، جانىڭا جاماندىق جۋىماسىن، بەت الدىڭنان جارىلقاسىن» دەگەن سياقتى باسقالاردىڭ قۋانىشى مەن باقىت- بايلىعىنا ريزاشىلىعىن بىلدىرەتىن مادەنيەتتى، ادەپتى، جاقسى سوزدەرگە بارىنشا جومارت بولۋدى ۇيرەتىپ وتىرادى.

ءسوز جومارتتىعى - ادامداردىڭ قوعامدىق ءورىسىن كەڭەيتەدى، دوسىن كوبەيتىپ، دۇشپانىن ازايتادى. ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر مەن كەدەرگىلەرگە كوپ جولىقتىرمايدى. ويلاۋ جانە ءتىل قابىلەتى جوعارىلايدى.

كوڭىل جومارتتىعى كوڭىلدى كەڭ ۇستاۋ، بارعا قاناعات ەتۋ، شۇكىرلىك قىلۋ، قىزعانشاقتىق پەن وزبىرلىقتان، ورىنسىز باسەكە مەن ولەرمەندىكتەن اۋلاق بولىپ، بارلىق ادامدى تاعدىرلاس، تىنىستاس جاقىنىم دەپ قاراپ، الىس- بەرىس، بارىس- كەلىس ىستەرىندە كەڭپەيىل، كەشىرىمدى بولۋ، باسقاعا ۇنەمى جاقسىلىق، قۋانىش، باقىت- بايلىق قونسا ەكەن دەپ ويلاۋ؛ باسقاعا جول بەرۋ، قول بەرۋ سياقتى ىزگى قاسيەتتەر «كوڭىل جومارتتىعى» ەسەپتەلەدى. بۇل تاربيەدە ونەگەلى كىسىلەر پەرزەنتتەرىنە: «كەڭ بولساڭ - كەم بولمايسىڭ» ، «اقپەيىلدىڭ اتى ارىپ، تونى توزبايدى» دەپ كوڭىلى جومارت ادامداردىڭ ەشقاشان جاماندىق كورمەيتىنىن، ءتىپتى، باسى ارتىق اۋرە- سارساڭعا جولىعىپ باسى قاتىپ، جانى اۋىرمايتىنىن جاندى مىسال، جارقىن وبرازدار ارقىلى مۇقيات ءتۇسىندىرىپ، ۇرپاعىنىڭ اشىق- جارقىن، جومارت ازامات بولىپ جەتىلۋىنە جان- جاقتى كوڭىل بولگەن. پەيىلى كەڭ، جومارت ادامنىڭ كوڭىل كۇيى ورنىقتى بولادى. دوسى كوپ، قاسى از بولادى.

قول جومارتتىعى جومارتتىقتى ەڭ ىزگى، ەڭ اسىل قاسيەتتەر قاتارىنا قويىپ، «قول جومارتتىعىن» ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ ناقتى كورىنىسى دەپ باعالاعان قازاق حالقى: «قولى اشىق ادام - ومىرگە عاشىق ادام، ساراڭ ادام - پاسىق ادام» دەپ ۇرپاعىن قولى اشىق جومارت، اقكوڭىل، اشىق- جارقىن بولۋعا باۋلىعان. ۇرپاقتار بويىنا «قول جومارتتىعىن» سىڭىرۋدە، ونەگەلى اتا- انالار پەرزەنتتەرىنە وزىندە باردىڭ بارلىعىن كوپكە ءبولىسۋ، قولىنداعى باردى ەلدەن اياماۋ، قينالعاندار مەن جوق- جىتىكتەرگە قول ۇشىن بەرۋ، ءتۇرلى اپاتتار مەن اۋرۋ- سىرقاۋعا كىرىپتار بولعاندارعا كومەك بەرۋ؛ جىلۋ اتاۋ، قامقورلىق جاساۋ، الدىنا ءبىر نارسە سۇراي كەلگەندەردى قۇرقول قايتارماۋ، ياعني ءبۇتىن نان بولسا ءبولىپ، جارتى نان بولسا جارىپ جەۋ كەرەگىن مۇقيات ۇعىندىرىپ، ۇرپاعىن قولى اشىق جومارت بولۋعا، قولىنان كەلگەن جاقسىلىعىن ادام بالاسىنان اياماۋعا باۋليدى. ساراڭدىقتان، دۇنيەقورلىقتان، اشكوزدىكتەن، وزبىرلىقتان بويىن اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتەدى. قول جومارتتىعى ادامداردى ىزگىلىككە جەتەلەيدى. ادامدار اراسىنداعى دوستىقتى، تاتۋلىقتى، بەرەكە- بىرلىكتى نىعايتادى. وشتىك- قاستىقتى جويىپ، قوعامدىق قايشىلىقتى باسەڭدەتەدى. ورىنسىز باسەكە مەن كۇندەستىكتى تەجەپ، وزگەلەردىڭ قۇرمەتىنە بولەيدى.

جول جومارتتىعى اقىل- ەسى دۇرىس بارشا ادام بالاسى جۇرگەن- تۇرعان جەرىندە ەلگە جاقسى قىلىق، جاراسىمدى مىنەز، جىلى شىراي كورسەتىپ، ۇلگى- تاعى لىم تاراتىپ، ءارتۇرلى ساتتە الدىمەن وزگەگە جول بەرۋ، ولەرمەن بولماۋ، باسقالارعا جاقسى اسەر، ۇزدىك ونەگە كورسەتۋ، سونداي- اق، جولدا جاتقان ءبىر كەسەك تاس بولسا دا ەرىنبەي الىپ تاستاپ، باسقا ادامداردىڭ ءجابىر- جاپا كورمەۋىنە جاعداي تۋدىرىپ ءجۇرۋدىڭ بارلىعىن قازاق حالقى جول جومارتتىعى دەپ اتايدى ءارى جول جومارتتىعىنىڭ بارشا ادام بالاسىنىڭ ادامگەرشىلىگىن، ازاماتتىعىن، ادالدىعى مەن ىزگىلىگىن سىنايتىن جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى قاسيەتتى ۇعىم ەكەنىن جاندى مىسالدار ارقىلى ۇرپاعىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، كوكەيلەرىنە ۇيالاتۋعا ەرەكشە كۇش سالادى. مىسالى، جولدا كەلە جاتقان مىسىق، يت، تىشقان، قۇس جانە باسقا جان- جانۋارلار مەن جاندىكتەردىڭ ولەكسەسىن كورگەن؛ سونداي- اق، ادام ءسۇرىنىپ جىعىلاتىنداي تاس، تومار، تابانعا كىرەتىندەي تىكەن، كوزگە تيەتىندەي اعاش سياقتى زاتتاردى بايقاعان ادام، ولاردى مىندەتتى تۇردە كومىپ، الىپ تاستاۋى قاجەت. ەگەر ولاردى كورە تۇرا كومبەي الىپ تاستاماسا، ەل- جۇرتقا اۋرۋ- سىرقاۋ تاراپ، ادام ولسە نەمەسە بىرەۋدىڭ اياعى سىنىپ، كوزى شىقسا، سول زياندى نارسەلەردى كومىپ تاستاماعان، الىپ تاستاماعان ادام - كىسى ولتىرگەن، پالە- قازا تاراتقان قاندى قول؛ اياق سىندىرىپ، كوز شىعارعان بۇزىق ادام ەسەپتەلەتىنى ەگجەي- تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ، پەرزەنتتەرىن ىزگى نيەتتى جاقسى ادام بولۋعا باۋليدى.

«تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن» كىتابىنان

سوڭعى جاڭالىقتار