كارىم ءسۇتباي ۇلىنىڭ قاعىتپالارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – كارىم ءسۇتباي ۇلى قىتايدىڭ شىڭگىل اۋدانى اعاشوبا اۋىلىندا تۋىپ وسكەن ادام. كوز كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا ول كىسىنىڭ ءومىرى قىزىققا تولى بولعان ەكەن.

ءار اۋىلدىڭ اتى اڭىزعا اينالىپ، كەيىنگىگە ءسوزى قالىپ كەتكەن ءبىر ەلەۋلى ادامى بولادى عوي، ءبىز بۇگىن اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان كارىم اتامىز سوندايلاردىڭ ءبىرى ەدى.

كارىمنىڭ ءتۇرلى قىزىقتارى جاقىن ادامدارىنىڭ ەسىندە ۇمىتىلماستاي بولىپ قالىپ قويعان. ول كىسى ادەتتە ءوز ۇيىنە سىرتتان كەلگەندە ءارتۇرلى داۋىسپەن «ءاي كارىم بارما» نەمەسە «بۇل كىمنىڭ ءۇيى» دەپ داۋىستاپ شاقىرىپ ءوز وتباسىمەن ازىلدەسىپ جۇرەتىن كورىنەدى.

كارىم دەگەن اتتىڭ كوپ بولعاندىعىنان با الدە تەك تۇيە باعاتىن بولعاندىقتان با ەل ول كىسىنى «تۇيەشى كارىم» اتاپ كەتكەن. سول اتامىزدىڭ تۇسىندا ءوز اۋىلىندا تۇراتىن تورعاي ەسىمدى ءبىر اپامىز بولىپتى دەيدى ايتۋشىلار. ول كىسى تاكاپپار ادام بولسا كەرەك. اناۋ مىناۋعا شەشىلىپ سويلەي بەرمەيتىن كورىنەدى. ەلدەن ونىڭ تىم تاكاپپار، كولدەنەڭ كوك اتتىنى كوزگە ىلە بەرمەيتىن مەنمەن ادام ەكەنىن ەستىپ، ءبىر كۇنى كاكەڭ سول ۇيگە بارا قالىپتى. تۇرلەرى قاتارداعى باقتاشىنىڭ ءبىرى ەكەنىن اڭعارتىپ تۇرعان سوڭ بولۋى مۇمكىن، وتاناسى يتپە، كىسى مە دەمەستەن، ءوز ادەتىنشە ماڭعاز بەينەسىمەن وتىرا بەرەدى. ونىڭ بۇلايشا قىرسىققانىن كورگەن كارىم اتامىز: «ءجا بايبىشە، مەن بۇيرىقشا كەلىپ قالعان قۇدايى قوناقپىن. بۇل كىمنىڭ ءۇيى ەكەن، اتى-ءجونىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز»، - دەپ ادەيى تانىماعانسيدى. بايبىشە اۋەلى بۇل پالەن دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى، ءوز ەسىمى تورعاي ەكەنىن ايتادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن كاكەڭ جارىقتىق سىقىلىقتاي كۇلىپ، «وي اللا-اي، وسىنداي دا ۇقساستىق بولادى ەكەن-اۋ، مەنىڭ دە اتىم تورعاي، سوندا مەن ەركەك تورعاي، ال ءسىز ۇرعاشى تورعاي بولادى ەكەنسىز عوي»، دەپتى دەيدى.

جالپى كارىمنىڭ وسى سەكىلدى قىزىقتى اڭگىمەلەرى ەل اۋىزىندا كوپتەپ ايتىلادى.

ءبىز بۇگىن سول كارىم اتامىزدىڭ وزىمىزگە جەتكەن ءبىر سىپىرا قىزىقتى اڭگىمەلەرىن، تاقپاقتى سوزدەرىن كوپشىلىككە ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

ۇكىمەتتىڭ بۇيىرىعى بويىنشا كوللەكتيۆ بولىپ ءشوپ شاۋىپ جۇرگەن جىگىتتەر تاڭەرتەڭ قاي ۋاقىتتا تۇرايىق دەگەندە كاكەڭ: - اتەش شاقىرعاندا تۇرىڭدار، دەپتى. ەرتەسى شاقىرعان اتەش داۋىسىن ەستىمەگەن جىگىتتەر جاي تۇرىپ قالىپتى. وزدەرىنىڭ جاي تۇرۋىن اتەشتىڭ شاقىرماۋىمەن اقتاماق بولعان ەڭبەكشىلەگە كارىم: - تاڭەرتەڭ اتەش شاقىرماسادا، ناماز وقيتىن اپەس شاقىرعاندا نەگە تۇرمادىڭدار، - دەپ جۇرتتى كۇلدىرىپتى(موللا اپەس كارىمنىڭ قۇرداسى ەكەن).

***

ءبىر كۇنى اۋىل باستىعىنىڭ ۇيىنە كەلىپ اتتان ءتۇسىپ جاتسا، ءۇي يەسى دالاعا شىعا كەلەدى. اماندىقتان سوڭ كاكەڭ اتىن بايلاپ تۇرىپ، قورا تامىنىڭ ۇستىنە جاعالاي جاپسىرىلعان سيىر تەزەگىنە قاراپ: - اپىراي ءا، مالدا يەسىنە تارتادى دەگەن راس ەكەن-اۋ. كادرلاردىڭ سيىرلارى دا وزدەرى سەكىلدى سانالى بولادى ەكەن عوي. تەزەكتەرىنىڭ ءبارىن تامعا جاپسىرىپ كەتىپتى. ال ءبىزدىڭ سيىرلار بولسا ساي-سالاعا تاستاپ كەلەدى دەسە، الگى اۋىل باسشىسى اڭعارماي سويلەپ: وي ول تەزەكتى تامعا ءبىز جاپسىرعانبىز، دەپتى.

***

ءبىر باقتاشى جەر تالاسى بويىنشا قىستاق باستىعىن ىزدەپ كەلە جاتىپ، كاكەڭنەن بۇل شارۋاسىن كىمگە تاپسىرسا وڭدى بولاتىنىن ايتىپ، اقىل سۇراپتى. سوندا كاكەڭ: - بۇل قىستاقتا كوكتە قۇداي، جەردە نۇعاي بەلگىلەيدى. سوندىقتان كوكتەن سۇراساڭ قۇدايدى، جەردەن سۇراساڭ نۇعايدى ىزدەۋ كەرەك دەگەن ەكەن(نۇعاي قىستاق باستىعى).

***

ءوزىنىڭ قۇمار دەگەن اعاسى بولعان. ءتۇرى قارا ادام بولعان سوڭ جۇرت ول كىسىنى «قارا قۇمار» دەپ اتايدى ەكەن. ءبىر كۇنى اۋىلعا جوق قاراعان ادام كەلىپ، جوعالتقان مالىنىڭ بوگەنايىن ايتىپ، كارىمنەن كورگەن، كورمەگەنىن سۇرايدى. سوندا كاكەڭ «مەن كورمەدىم، وسى اۋىلدا مەنىڭ اقسۇڭقار دەگەن اعام بار، ىلعيدا جوق قاراپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىر كورسە سول كورگەن بولۋعا ءتيىس. ءۇيى انەۋ ماڭدا، ەلدەن اقسۇڭقاردىڭ ءۇيى قايسى دەپ سۇراساڭ ءبارى بىلەدى» دەپ جولعا سالىپتى. جوق قاراۋشى بىرنەشە ۇيدەن سۇرايدى. ءبىراق ءبارى ونداي ادامدى تانىمايتىنىن ايتادى. مال ىزدەۋشى ءبىر ساعاتتاي ادام ىزدەپ، اقىرى تابا الماي كەتىپتى دەيدى.

***

كوللەكتيۆ كەزى ەكەن. جۇرت كەزەكپەن تۇرىپ ۇن الادى. ءبىر كۇنى ديىرمەندە كەزەكتە تۇرعان ادامدارعا كەلگەن كارىم: - وي جىگىتتەر، مەنىڭ اپپاق اعامدى كورمەدىڭدەر ما، - دەپتى. كاكەڭدى تانىمايتىن ءبىر جىگىت، ونداي اپپاق ادام كورمەگەنىن ايتسا كەرەك. سوندا كاكەڭ: - ونداي اپپاق، سۇلۋ ادامدى كورمەسە، كوزدەرىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن، دەپ ءجۇرىپ كەتىپتى. كارىمدى تانيتىن ءبىر شال ونىڭ ازىلدەپ جۇرگەنىن، «اپپاق سۇلۋ ادام» دەگەنى ءوزىنىڭ «قارا قۇمار» اتالىپ كەتكەن اعاسى ەكەنىن ايتىپ ەلدى كۇلدىرىپتى.

***

توقتى دەگەن مال الۋشى ۇيعىر «جوسپارىم ءبىتتى» دەپ كارىمنىڭ مالىن الماي قويادى. كاكەڭ «كوپ ەمەس، بەس-اق تۇياق قوي ەدى الا سالشى» دەپ جالىنسادا كونبەپتى. ايتقان ءسوزىن تۇسىندىرە الماعان توقتى: «نەدەگەن ءسوز ۇقپايتىن ادامسىڭ. اتىڭ كىم ءوزى سەنىڭ»، دەپ سۇراسا كەرەك. سوندا كاكەڭ: - اتىم قوشقار، ال سەنىڭ اتىڭ توقتى، مەنىڭ بالام ەكەنسىڭ، اكەسىنىڭ ءتىلىن المايتىن بالا بولاما. سوندىقتان اكەڭنىڭ مالىن ال دەپ، توقتىعا ايتقانىن ورىنداتىپتى.

***

كارىم ەكى وگىزىن جوعالتىپ الىپ ىزدەپ كەلە جاتسا الدىنان ءبىر اقساقال كەزدەسىپ قالادى. امانداسىپ، ءجون سۇراسسا، ءوزىن دانىشپانمىن دەپ تانىستىرادى الگى قاريا. سوندا كاكەڭ اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، «دانىشپان بولساڭىز جوعالعان وگىزىمنىڭ قايدا ەكەنىن ايتىپ بەرىڭىزشى»، دەپ جىعىلا جابىسادى. قارت كىسى: - ويباي، مەن ءوزىم دانىشپان ادام ەمەسپىن، تەك اتىم عانا دانىشپان، - دەپ تۇسىندىرمەك بولادى. ونىڭ ول «تۇسىندىرۋىنە» ريزا بولماعان كەيىپ تانىتقان كارىم: - ادامنىڭ اتىنا قالايدا زاتى ساي بولۋعا ءتيىس، - دەپ جىبەرە قويمايدى. اياقاستىنان اۋرەگە تاپ بولعان اقساقال: - اينالايىن قاراعىم، دانىشپان ەمەسپىن، قويا بەرە سالشى، دەپ جالىنۋعا كوشىپتى. اكەسىندەي اداممەن ابدەن «قالجىڭداسقان» كاكەڭ اقىرىندا: «اتىڭىز عانا دانىشپان بولسا وندا جۇرە بەرىڭىز» دەپ جولعا سالىپتى.

***

«جاڭا قۇرىلىس» دەپ اتالاتىن شارۋاشىلىقتىڭ وگىزىن باعىپ شىققان كارىم باستىقتان قوناتىن قونىستارىن بىلۋگە بارسا، كارىمنىڭ سىرىن بىلەتىن الگى باسشى ادەيى قانداي مال باعاتىنىن سۇرايدى.

سوندا كاكەڭ: - جاز جايلاۋعا بارسىن دەدى، بۇعان جۇگىن ارتسىن دەدى، كارىم سولاي باقسىن دەدى، ساۋىپ ىشەر ءسۇتى جوق، سازايىن ءبىر تارتسىن دەدى، ەگەر جاقسى باقپاسا، كەلەر جىلى ەگىن ەگىپ جاتسىن دەدى، - دەگەن مال دەپتى. كارىمنىڭ بەرگەن جاۋابىنا ريزا بولعان باسشى ساۋىپ ىشەرگە ءبىر سيىر بوساتىپ، باراتىن قونىسىن كورسەتىپ بەرىپتى.

***

بۇرىنعى ۇلكەن اۋىل ەكىگە ءبولىنىپ، جەر شەكاراسى بەلگىلەنگەننەن كەيىن، كوشىپ كەلە جاتقان كاكەڭ اۋەلگى اۋىل ورتالىعى ماڭىنا قونباق بولادى. سول ساتتە جەر قورۋشىلار كەلىپ قونباۋى كەرەكتىگىن ايتادى. سوندا كاكەڭ: - ءبىز مۋشاڭ(اۋىل اتى) بولدىق، قوناتىن جەرى جوق قۋتاڭ بولدىق، كەتەيىك ءبىر تۇنەتپەي قۋساڭ، ەگەر يتتەن تۋساڭ، دەپتى دە جۇكتەرىن تۇيەدەن تۇسىرە بەرىپتى. كارىمنىڭ بۇل سوزدەرىن ەستىگەن جەر قورۋشىلار ءبىر تۇنەپ كەتۋگە رۇقسات بەرگەن ەكەن.

***

بەكەن اتتى زامانداسى ەكەۋى كورشى وتىرادى ەكەن. اڭكوس بەكەن مەن بيىلعى كىرىستى اڭ اۋلاۋ ارقىلى تابايىن دەپ وتىرمىن دەيدى. ال كارىم ءوزىنىڭ كارتوپ ەگۋدى جوسپارلاپ جۇرگەنىن ايتادى. كۇزدە كاكەڭ مولىنان كارتوپ الىپتى. ال بەكەڭ اڭ اۋلاۋدان ويداعىداي پايدا تابا الماسا كەرەك. كارىمنىڭ بەكەن زامانداسىنا ايتقانى:

- سەنىڭ الدىڭنان اڭ شىعادى، اتىپ الساڭ قان شىعادى، ارتىنان داڭ شىعادى، داڭ شىقسا سەنى تەكسەرىپ زاڭ شىعادى، زاڭ كەلىپ قىسسا جان شىعادى.

مەنىڭ تاپقان پايدام دومالاق، ەڭبەك ەتكەم تىرنالاپ، اقتى تەرىم سورعالاپ، جيناپ الدىم دوربالاپ، تۋراسا سۋ شىعادى، قۋىرسا بۋ شىعادى، جەسەڭ ەش قايعىسىز، ەكى ءبۇيىرىڭ تەڭ شىعادى، دەپتى.

***

كاكەڭ جاڭا كەلگەن باستىققا جاعدايىن ايتۋعا بارعان ەكەن، الگى باستىعى سوزىنە ەش قۇلاق اسپاي، سوڭىندا قاتتى قاتتى ۇرسىپ تاستاپتى. سوندا كارىم الگىنىڭ ارەكەتىنە وراي مىنانى ايتىپتى:

- تۇيە بولساڭ باقىراۋىق نارشا بولعانداي ەكەنسىڭ، وتىن بولساڭ بىقسىپ جانباس ارشا بولعانداي ەكەنسىڭ، قۇس بولساڭ ساسىق كۇزەن عانا الاتىن سارشا بولعانداي ەكەنسىڭ، - دەپ ءجۇرىپ كەتەدى. باستىق نە دەرىن بىلمەي وتىرىپ قالىپتى.

***

ەكى سيىرىمدى قاسقىر جەپ، سوڭىندا تاعى ءبىر تايىنشامدى جانە جارىپ كەتتى. ءبىر كۇنى دالاعا شىعىپ تۇرسام، قارسى جاقتاعى تاۋدا ءبىر توپ قاسقىر ۇلىپ جاتىر ەكەن. تىڭداپ تۇرسام، بىرەۋى كارىمنىڭ سيىرىن جەپ قويدىم دەپ ۇليدى. ەندى ءبىرى ءيا كارىمنىڭ سيىرلارى ەكەن عوي، دەپ ۇليدى. تاعى ءبىرى كارىمنىڭ سيىرىن تۇگەتتىك، دەپ ۇليدى، ەندى بىرەۋلەرى قالعان سيىرى بولسا تاعى جەيمىز دەپ، وزانداتادى دەپتى.

***

ون ەسەككە جۇك ارتقان ەكى ۇيعىر كەلە جاتىر ەكەن. الدىڭعى ەسەكتىڭ قوڭىراۋى ءبىر تيىن، ەكى تيىن، دەپ سوعىپ كەلەدى. ارتقى ەسەكتەردىڭ قوڭىراۋلارى بىزدىكى سىزدىكى، دۇرىسى سىزدىكى بىزدىكى دەپ كەلە جاتىر. ارتىنان استىق ارتقان جيىرما نەشە تۇيە الدىڭعىنىڭ قوڭىراۋى 150 كەلى ءدال جۇك، 150 كەلى ءدال جۇك، دەپ كەلەدى. ال ارتقى تۇيەلەردىكى 200 كەلى، 200 كەلى، كۇرمەۋتى(جەر اتى) قايدا، كۇرمەۋتى قايدا دەپ سوعىپ كەلەدى. كاكەڭنىڭ بۇل ءسوزى كەيىنگە ۋاقىتتا ءارتۇرلى نۇسقامەن ەل ىشىندە كەڭىنەن تاراپ كەتتى.

***

وقىرانىڭ اكەسىن سيىر ءولتىرىپتى، اكەمىزدىڭ قۇنىن الامىز دەپ سيىردى شاققاندا، سيىر قۇيرىعىن اسپانعا شانشىپ- اپ «جەتسەڭ ال، جەتسەڭ ال» دەپ ولەر-تىرىلەرىنە قاراماي شاقپىلايدى. ال، بۇگەلەكتىڭ اكەسىن جىلقى ءولتىرىپتى. قۇنىن بەر دەپ شاققاندا «ال ماقۇل، ال ماقۇل» دەپ باسىن شۇلعىپ تۇرا بەرەدى دەيدى، دەپتى.

***

وگىز بۇزاۋدان كەشكە دەيىن ءۇيدىڭ جانىندا نەعىپ جاتاسىڭ دەپ سۇراپتى. بۇزاۋ: - ۇيدەگىلەردىڭ ايتقان ءسوزىن تىڭداپ جاتامىن، دەپتى. وگىز: - ولار نە دەيدى، - دەپ سۇراپتى. بۇزاۋ: - وگىزدى جۇمىسقا سالساق، ساتساق، سويساق، بۇزاۋدى ورنىنا قويساق، دەپ كەڭەسەدى دەگەندە، وگىز كۇرسىنىپ «پىش» ەتىپ جاتا كەتىپتى دەيدى، - دەپتى .

***

الىس جاقتان جولاۋشىلاپ كەلە جاتقاندا جەتەكتەگى تۇيەسى ماشينانىڭ جارىعىنان ۇركىپ قاشىپ كەتىپتى. ۇستىندەگى قورجىن- قوسقالاڭىمەن كەتكەن تۇيەنى تابا الماعان كارىم اۋىلىنا قۇر قايتىپتى. ۇيدەگى كەمپىرىنە كەلىپ كاكەڭ بىلاي دەپتى: - ماشينا دۋت دەدى، تۇيە بىق دەدى، كارىم شوك دەدى، اقىرى قاشىپ جوق بولدى، قانجىعادا ازى بار، سونى قورجىن قىپ سوك بولدى، دەپتى.

***

ۇلكەن سايدى قۇلداپ كەلە جاتىپ، قاپتاپ وتىرعان قالىڭ قۇستى كوردىم. بۇلار نەگە جيىلىپ وتىر دەپ جاقىنداپ كەلسەم، ءبارى جەمتىككە باس قويىپ، سونىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرىپتى. ءبىر قارعا «قۋاڭىق، قۋاڭىق» دەيدى. ول «قۋان، قۋان» دەگەنى ەكەن. ال ەندى ءبىر قارعا بولسا «ۇللارىق، ۇللارىق» دەيدى. ونىسى نەسى دەسەم «ولە ارىق» دەپ جەمتىككە كوڭىلى تويماي وتىرعانى بولىپ شىقتى. ال ەندى ءبىرى «قۋانشا، قۋانشا» دەپ وتىر. ونىسى «قانشا» دەگەنى ەكەن. ارجاعىندا وتىرعان قۇزعىن «ۋزقۇرىق، ۋزقۇرىق» ونى «ءجۇز قىرىق» دەپ باعاسىن ايتقانى بولدى. بۇنى ەستىگەن ساۋىسقان «ىشچى، ىشچى» دەيدى. ونىسى قىمبات دەپ، باعاعا شىقىلىقتاعانى ەكەن. سوندا تاعى ءبىر قارعا «قولعىنعا، قولعىنعا» دەيدى. ونىسى قۇلقىنعا سالىڭدار دەگەنى بولدى. سول كەزدە تاعى ءبىر قۇزعىن «وڭگيىك، وڭگيىك» دەيدى. ونىسى ۇڭگيىك، ۇڭگىپ دەيىك دەگەنى سەكىلدى. ءسويتتى دە ءبارى قاپتاپ كەتتى، دەپتى.

***

وزەننەن توعان الىپ، سوعان سۋ سالار كەزدە جۇرت ەكى توپقا ءبولىنىپ داۋلاسادى. ءبىر توبى سۋ جۇرەدى، ەندى ءبىر توبى سۋ جۇرمەيدى دەپتى. كەيبىرى ءتىپتى، جۇرسە مۇرىنىمدى كەسىپ بەرەمىن دەگەنگە دەيىن بارادى. ارتىنان سۋدى سالعان كەزدە سۋ اعا جونەلسە كەرەك. بۇدان كەيىن اۋدان باسشىسى شەرياز جيىن اشىپ، وتكەندە سۋ جۇرسە مۇرىنىمدى كەسىپ بەرەمىن دەگەندەر بۇگىن مۇرىندارىن كەسىپ الدىمىزعا تاستاسىن دەپتى. اكىمنىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەن كارىم ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ باسشىنىڭ كەڭسەسىنە راقىم(ەل پۇشىق راقىم دەپ اتاپ كەتكەن ادام ەكەن) دەگەن اعاسىن ەرتىپ بارادى. شەرياز كارىمنىڭ نەگە ەرتەلەتىپ كەلگەنىن سۇرايدى. سوندا كاكەڭ: - كومەيسىز توعان بولمايدى، وسەكسىز قوعام بولمايدى، سۋى ءجۇرىپ توعاننان، جاڭالىق شىقتى قوعامنان، دەگەندى ءبىلىپ، كەلىپ قالدىم اعاممەن. مىناۋ اعام راقىم دەگەن ەر ەدى، ءبىراق مۇرىنى كەم ەدى. كەشە ءسىز بىرنەشە مۇرىن كەسىپ الدى دەپ ەستىپ، سونىڭ بىرەۋىن بىزگە بەرە ما دەپ كەپ وتىرمىز، دەيدى. سوندا قاسىنداعى اعاسى «وي مىنا جىندى نە دەيدى، سەن شەرياز شاقىردى دەگەنىڭ قايدا» دەپ ۇيدەن شىعا جونەلەدى.

كارىمنىڭ بۇل سپەكتاكلىنە شەرياز اكىم: «بۇنى قايتىپ ويلاپ تاپتىڭ» دەپ ىشەگى قاتىپ كۇلگەن كورىنەدى.

***

جوق قاراپ ءجۇرىپ، جاڭبىر جاۋىپ كەتكەن سوڭ ءبىر ۇيگە تۇسە قالادى. سوندا الگى ءۇيدىڭ ايەلى قايدان كەلە جاتقانىن سۇرايدى.

كارىم: - تاۋدان كەلدىم جوق قاراپ، كۇيىم مىناۋ كوكبالاق، تاۋىپ الىپ جوعىمدى، ۇستاپ الدىم شالمالاپ، وسىندا كەپ ەم جاعالاپ، جاۋعان سوڭ جاڭبىر سابالاپ، كەلىپ تۇرمىن پانالاپ، دەپتى. سوندا كاكەڭنىڭ بۇلايشا تاقپاقتاتا جونەلگەن ءسوزىن تولىق تۇسىنە الماي قالعان ايەل: - تىلىڭە شوق تۇسكىر-اي نە دەپ تۇرسىڭ ءوزى، دەپتى.

***

ايەلى بوسانىپ، كورشىلەرگە حابارلانباي قالادى. ولار بىزگە ايتپادى دەپ وكپەلەپ قالسا كەرەك. سول كورشىلەردىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن كاكەڭ: - مەن اۋىلدا جوق ەدىم، بالالار ايتا الماپتى، ۇيدەگى اق توقال سيىر تۋىپ قالىپتى، دەپ حابارلاپتى. كاكەڭنىڭ «اق توقال سيىر تۋىپ قالىپتى» دەگەن ءسوزى ەل ىشىنە تاراپ كەتىپتى.

***

ءبىر بالا جىگىت ەكەۋى اندەتىپ كەلە جاتىپ، ەڭىس جەرگە كەلگەندە ايىلى بوساعانىن بايقاماي كاكەڭ ات مويىنىنان اسىپ ءتۇسىپ قالادى. سوندا باسى ەڭىسكە قاراپ جىعىلىپ، ءبىر قولى تىزگىندە جاتىپ بالاعا: - تارت قولىمنان، ءولدى كارىم، جەسىر قالدى جارىم، كارىمدى باستى الباستى، تاسى ءتىلدى جامباستى. ايىلىن ءجوندى تارتىپ الماي، بۇل جىرتىقتىڭ ءانشىلىن، ولەڭ توي بوپ جاتقانداي، دەپتى(ءوزىن جىرتىق دەپ اتايدى ەكەن).

***

كوشىپ كەلە جاتىپ ءبىر ەسكى قوراعا قونادى. الگى جەردەن كوشكەن كۇنى قويىن ساناسا بىرەۋى كەم بولىپ شىعادى. قونعان ورىنعا قايتا كەلسە ىزدەگەن مالى سونداعى قۇدىق شۇڭقىرىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. ماڭىراعان داۋىسىنان تاۋىپ، ءتىرى ەكەنىن كورگەن سوڭ، قويدى ورنىنان قوزعاماي، جاقىن ماڭداعى شاعىن اۋىلداعى مولدانىڭ ۇيىنە شاۋىپ بارادى. مولداعا تومەندەگى ەسكى قابىردە ءبىر ادامنىڭ باقىرعان داۋىسى شىعىپ جاتقانىن ايتادى. كاكەڭنىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەندە مولدانىڭ ءوزى دە شوشىپ كەتەدى. مولداكە بۇل قالاي بولعانى، انىق ەستىدىم ادامنىڭ داۋىسى دەپتى. مولدا ول كور ازابىن تارتىپ جاتقان ادام بولۋى كەرەك ەكەنىن ايتادى. مولدا كور ازابىن توقتاتاتىن قۇران بار سونى وقىسا توقتايتىنىن ايتادى. ءسويتىپ ەكەۋى ەسكى قابىرگە كەلەدى. مەن قورقىپ تۇرمىن دەپ، مولداعا قۇراندى الىسىراق جەردەن وقىتقان ەكەن. مولدا «يمان ايتىپ وتىر» دەگەندە مولداعا ەستىرتپەي كاكەڭنىڭ ايتقان «يمانى»: قۇدىقتا جاتىر اق قوي، تىرىدەي تاپتىم باق قوي، كوزبەن كوردىم ناق قوي، بۇلدا ءبىر مولداعا سىناق قوي، ءيا ءسات ءسۇبىحان اللاھۋاكپار دەپتى. قۇراندى وقىپ بىتىرگەن سوڭ مولدانى اۋىلىنا قايتارىپ، ءوزى قۇدىقتاعى قويىن الدىنا وڭگەرىپ ۇيىنە كەتىپتى.

***

ءبىر ۇيگە قونايىن دەپ بارسا ايەل كىسى: - ۇيدە ادام جوق دەپتى، كاكەڭ: - ءسىز ادام ەمەسسىز بە، دەپتى. ايەل: - ەركەك جوق، دەپتى. كاكەڭ: - مەن ەركەك ەمەسپىن بە، دەپتى.

اۆتورى بەيسەن سۇلتان ۇلى