مەككەدەگى «قازاق تاقياسى»
وندا قازاقتاردىڭ قاجىلىق ساپارعا قاي كەزدەن باستاپ بارعانى جايلى مالىمەت كەلتىرەدى. ماشەكەڭنىڭ ايتۋىنشا، ەڭ العاشقى قاجى ۋاق نۇركەن دەگەن ادام ەكەن. ەكىنشى رەت 1858- قوي جىلى كۇلىك ساماي سوپى مەن نوعاي بايجان حازىرەت قاجىلىققا بارىپ، سول جاقتا ولگەن. وسى ءسوزدى جازىپ وتىرعان ءماشھۇر ءجۇسىپ مەن ءدال سول جىلى تۋىپپىن (1858)، قازىر 70 جاستامىن، دەيدى.
ال ءۇشىنشى رەت 1874 -جىلى توبىقتى قۇنانباي، ايدابول قيشىل قىستاۋباي، اتباسارلىق ەگىزەك، جانايدار، قۇلان قىپشاق شونتىباي باستاعان ورتا جۇزدەن 20، كىشى جۇزدەن دوسجان حالفە، نۇرپەيىس حازىرەت باستاعان 100 ادام باردى، دەيدى. بۇل قازاقتىڭ ەسكى ەسەبى بويىنشا قاراكيىك جىلى ەكەن.
ماشەكەڭنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، مەككەگە ءۇشىنشى رەت بارعان قاجىلار اۋەلى قازاقتىڭ ماسكۇبىن ء(ماسحابىن) انىقتاتىپ، ودان كەيىن ورتالارىنان راسحود شىعارىپ، بولاشاقتا قاجىعا كەلگەن قازاقتار تۇراقتايتىن «قازاق تاقياسى» اتتى قوناقۇي سالدىرىپ، ونى قۇنانباي قاجىنىڭ اتىنا جازدىرعان. كەيىن قوناق ءۇيدى ورمانشى حاسەن شايقى داۋلاپ العان، ودان كەيىن توقال ارعىن ەشمۇحامەد داۋلاعان، بۇل كۇندە تاقيا دوسجان حالفەنىڭ اتىندا ەكەن، دەيدى (م. كوپەي ۇلى. قازاق شەجىرەسى، الماتى «جالىن». 1993 ج. 11-ب). ماشەكەڭ «وسىنى جازىپ وتىرعان مەن 70 جاستامىن» دەگەنىنە قاراعاندا، تاقيانىڭ دوسجان حالفە اتىنا جازىلۋى 1928 -جىلى ىسكە اسقانى.
قوناق ءۇيدى 1905 -جىلى قاراشا ايىندا قاجىلىققا اتتانىپ، 1906 -جىلدىڭ 28 -ناۋرىزىندا قاسيەتتى ساپاردان ورالعان شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ءوز كوزىمەن كورگەن. قاجىنىڭ بالاسى احات شاكارىم ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «قاسيەتتى مەككە قالاسىنا بارعان شاكارىم اتاسى قۇنانباي باسشىلىعىمەن سالىنعان تاقيانى (تاكيەنى) ىزدەپ، تاۋىپ بارادى.
ءبىراق «مەنەن بۇرىن باسقا قاجىلار كىرىپ قالعان ەكەن. ولاردى رەنجىتپەي، پاتەر الىپ ءتۇستىم» دەيدى قاجى (احات شاكارىم ۇلى. قاجىلىق ساپارى // اباي. - 1994. - № 9. - 37 ب. ).
مەككە ساپارى جايلى جانە اتاسى قۇنانباي تۋرالى جازعان شاكارىمنىڭ «اتام جايلى ايتسام» دەگەن ەستەلىگى بار. وسى جازبادا قاجى: «قۇنانباي اتام 1874 -جىلى قاجىعا بارعاندا قازاقتار تۇسەتىن مەككەدە ءبىر تاقيا ءۇي ساتىپ الىپ، قۇدايى قىلىپ ەدى. مەن پاقىر 1905 -جىلدان 1906 -جىلعا قاراي قاجىعا بارعاندا تاقيانى كوردىم. كىشى جۇزدەن سۇلتان دەگەن عالىم جىگىت يە بولىپ تۇر ەكەن. باسىندا قاجى مارقۇمنىڭ قويعان كۇتۋشىسى قاناتباي سوپى ەدى. ول كىسى ولگەن سوڭ كەمپىرى قولىنداعى جيەن قىزىن سۇلتانعا بەرىپ، تاقياعا يە قىلىپتى.
ءبىراق سۇلتان ايتتى: تاقياعا مەن يەلىك قىلعانمەن بۇل كۇندە ول كىشى ءجۇز دوسجان قاجىنىڭ اتىندا جازۋلى تۇر» دەگەن دەرەكتى العا تارتادى.
كەلەسى ءبىر دەرەككە نازار اۋدارايىق. 1937 -جىلى التاي- شاۋەشەك ولكەسىنەن ءبىر توپ قازاق قاجىلىققا بارعان. وسىلاردىڭ ىشىندە 15 جاستاعى بوزبالا، كەيىن تۇركيالىق اقساقال اتانعان دالەلحان جانالتاي بولعان. وسى كىسى ءوزىنىڭ 2000 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «قيلى زامان - قيىن كۇندەر» اتتى ەستەلىگىندە، مەككەگە كەلگەن ءبىزدى وزبەك ابدۋللا بۇحاري دەگەن ادام قابىل الىپ، قالاداعى قازاقتاردىڭ دالەلى (كۇتىپ الۋشىسى) قۇسايىن سۇرۋجي دەگەن ادامعا تاپسىردى. ول كىسى ءبىزدى بۇرىننان بەرى قازاقتار تۇسەتىن قوناق ءۇي - قازاق تاقياسىنا اكەلدى دەپ ەسكە الادى.
دالەلحان اتامىز 1950-جىلدارى تۋعان جەرىن تاستاي كوشىپ ءۇندىستانعا اۋىپ كەلەدى. 1955 -جىلى ءۇندىستان اتىنان ەكىنشى رەت قاجىلىققا بارادى. وسى ساپارىندا اتامىز 1937 -جىلى اكەسىمەن بىرگە تۇسكەن قازاق تاقياسىن كورگەنىن، ءبىراق بۇلاردى ءزايني كوشەك دەگەن تۇرىك دالەلى قابىلداعاندىقتان بارا الماعانى جايلى جازىپ، «مەن بارعاندا قوناق ءۇيدىڭ بۇرىنعى دالەلى قۇسايىن سۇرۋجي قايتىس بولىپ، ءىنىسى ابدۋللا سۇرۋجي يە بولىپ وتىر ەكەن» دەيدى (د. جانالتاي. «قيلى زامان - قيىن كۇندەر». - الماتى: د ق ق، 2000 ج. 125-ب). جوعارىداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا 1955 -جىلدارى «قۇنانباي تاقياسى» امان-ەسەن تۇرعانى انىق.
جۋىقتا تاعى ءبىر دەرەكتىڭ ۇشىعى شىقتى. وتكەن جازدا ۋمرا قاجىلىق پارىزىن وتەۋگە بارعان استانالىق جاندوس قونىسپايەۆ دەگەن جاس ازامات اۋعانستاندا دۇنيەگە كەلىپ، مەككەدە ەرجەتكەن يسا دەگەن قازاق بالاسىمەن تانىسادى. «يسانىڭ تاعدىرى اركىمنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن وقيعالارعا تولى. بالا كەزىندە ءزامزام بۇلاعىنىڭ باسىندا شومىلىپ ءوسىپتى. ول كەزدە ءزامزامنىڭ بۇلاعى يبراھيم ماقامىنىڭ تۇسىندا ەكەن... كوز اشقالى مەككەدە وسكەندىكتەن كوپ نارسەگە قانىق، شاھار تاريحىن دا جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتى»، دەيدى جاندوس ابۋمۋتاليف ۇلى.
ەكەۋارا اڭگىمە بارىسىندا يسا باۋىرىمىز: «مەنىڭ بالا كەزىمدە، ياعني 1980- جىلدارى ءال- حارام مەشىتىنە جاقىن ورنالاسقان قازاق تاقياسىنا بارىپ، ىشىنە كىرىپ ۇنەمى دارەت جاڭارتاتىن ەدىم. قاسىندا وزبەك، ۇيعىرلاردىڭ دا دالەلى (وكىلدىگى) بىرگە ەدى. انا ەكەۋىنە قاراعاندا، قازاق دالەلى ۇلكەن ءارى ەڭسەلى كورىنەتىن. كەيىن ارابتار بايىپ كەتىپ، سول ماڭداعى جاتاعان ۇيلەردىڭ ءبارىن كۇرەپ تاستاپ جاڭادان بيىك قوناقۇيلەر سالدى» دەمەسى بار ما.
مىنا جاڭالىققا ەلەڭ ەتكەن ازاماتتار «سەن كورگەن قازاق تاقياسى قاي جەردە ورنالاسقان ەدى؟» دەپ سۇرايدى عوي. يسا: «ءال-حارام مەشىتىنەن الىس ەمەس جەردە «سۇق ساعير» دەپ اتالاتىن شاعىن اۋماق بولدى. وسى اۋداننىڭ مەشىتكە قاراعان بەتىندە تاقيا تۇراتىن. ءدال قازىر تاقيانىڭ ورنىندا «دار ءال-تاۋھيد» اتتى قوناق ءۇي تۇر».
ال مىنا ءبىر سۋرەت ەرتەرەكتە تۇسىرىلگەن «سۇق ساعير» اۋدانىنىڭ مەشىتكە قاراعان اۋماعى ەكەن. ياعني، يسا باۋىرىمىز ايتىپ وتىرعان تۇسپال وسى. سۋرەتتەگى جىپىرلاتىپ رەتسىز سالىنعان كونە ۇيلەردىڭ ءبىرى «قازاق تاقياسى» بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى تاقيانىڭ ورنىنا سالىنعان «دار ءال- تاۋھيد» قوناق ءۇيى ءدال وسى جەردە. ءال- حارام مەشىتىنە ىرگەسى ءتيىپ تۇر. قالاي دەسەك تە، قۇنەكەڭدەر قازىعىن قاداعان قازاق تاقياسىنىڭ سورابى بەرتىنگە دەيىن ساقتالعان كورىنەدى.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»