ستالينگە ۋلتيماتۋم قويعان قازاق قىزى - حاليدا مامانوۆا
زامانىندا باي، باقۋاتتى اۋلەت - مامان بايدان تاعان ۇرپاقتىڭ اتاق-داڭقى اسپانداپ تۇرعان ەدى. «قازاق» گازەتىنىڭ توقتاپ قالماۋى ءۇشىن قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەن، قازاقتاعى تۇڭعىش رومانعا بايگە جاريالاعان، مامانيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالعان بۇل اۋلەت تۋرالى كوپتەپ جازا بەرۋگە بولار.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزدە، سول اۋلەتتەن تاراعان ءبىر عانا ۇرپاقتىڭ دەرەگىن كەلتىرمەكپىز.
قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ، قازاق دالاسىنداعى باي- باعلانداردىڭ، تەكتى تۇقىمنىڭ قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانى بارىمىزگە بەلگىلى. ءبىر عانا مامان اۋلەتىنەن ون بەس ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. سول اۋلەتتەن شىققان، سول اۋلەتكە قاتىسى بار 36 وتباسىن جەر اۋدارىپ جىبەردى. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز - مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى حاليدا مامانوۆا وسى اۋلەتتىڭ تۇقىمى ەدى.
حاليدا مامانوۆا ءومىربايانىنا: «تالدىقورعان وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قارااعاش دەگەن جەردە، ءىرى مالشى ەسەنقۇل مامانوۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم»، - دەپ ءوز قولىمەن جازىپتى. ونىڭ اكەسى ەسەنقۇل 58-باپپەن سوتتالىپ، ءۇش جىلعا قازاقستاننان تىس جەرگە جەر اۋدارادى. 1928 -جىلى مال- مۇلكىن كامپەسكەلەگەن سوڭ، ەسەنقۇل بالا- شاعاسىمەن چكالوۆ قالاسىنا كەلەدى. وسى جەردە بايىرعى باي بالاسى ەسەنقۇل قارا جۇمىسقا تۇرىپ، ونىڭ ايەلى تىگىن فابريكاسىنا جۇمىسشى بولىپ تۇرادى. التى بالانىڭ ۇلكەنى - حاليدا ول كەزدە بار بولعانى ون جاستا ەدى. ايداۋدا جۇرگەن ەسەنقۇل قۇرت اۋرۋىمەن اۋىرىپ، سول دەرتتەن ايىقپاعان كۇيى كوز جۇمادى. وسى ەلدە حاليدانىڭ ەكى كىشى ءىنىسى شەتىنەيدى. قالعان وتباسى مۇشەلەرى 1932 -جىلى الماتىعا ازەر ورالدى.
حاليدا ەسەنقۇل قىزى اتا جولىمەن، ءبىلىم قۋعىسى كەلەدى. اۋەلى قىسقا كۋرستاردا، ودان كەيىن تەحنيكۋمعا، سوسىن مەديتسينا ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. ءبىراق «بايدىڭ قىزى» حاليدانىڭ تەگىن بىلگەن سوڭ ونى وقۋدان جانە كومسومول قاتارىنان شىعارادى. الايدا، ءتۇرلى سىناقتاردان ءوتىپ، وقۋىن قايتا جالعاۋعا مۇمكىندىك العان حاليدا وسى وقۋ ورنىن ءساتتى ءبىتىرىپ شىعادى.
حاليدا وقۋدا وقىپ جۇرگەندە دە، ودان بۇرىنعى جانە كەيىنگى ۋاقىتتاردا دا حاليدانىڭ اناسى اركەز «قاشان ايداۋعا اكەتەر ەكەن» دەگەن كۇدىكپەن قوس شابادانعا كيىمدەرىن، كەرەك- جاراقتارىن سالىپ، اركەز كەشكە قاراي الگى شاباداننىڭ ءبىر بۇرىسىنا كىشكەنە نان سالىپ، اۋىستىرىپ، كۇدىكپەن عۇمىر كەشىپ جاتادى. حاليدانىڭ وتباسىنداعى بۇل ۇرەيلى كۇي 1958 -جىلعا دەيىن جالعاسادى.
حاليدا ەسەنقۇل قىزى 1941 -جىلى قازاق مەديتسينا ينستيتۋتىن «ەمدەۋشى- دارىگەر» ماماندىعى بويىنشا اياقتايدى. عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتى بولىپ، وقۋىن جالعاستىرماق بولادى. ءبىراق ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ، 1942 -جىلدىڭ اقپانىندا سوعىسقا اتتانادى. مەديتسينا ينستيتۋتىن بىتىرگەن ءار تۇلەككە بەرىلۋى ءتيىس كىشى لەيتەنانت شەنى حاليدا مامانوۆاعا بۇيىرمايدى. ءتىپتى سوعىس دالاسىندا مەدبيكە بولىپ جۇمىس ىستەۋگە دە رۇقسات ەتىلمەيدى. سەبەبى، ول «باي تۇقىمى» ، سەنىمسىز ەلەمەنت. ءسويتىپ، حاليدا سوعىس دالاسىندا بەيىت پەن وكوپ قازۋ جۇمىسىنا جەگىلەدى.
مىنە، وسى ۋاقىتتا حاليدا مامانوۆا ستالينگە حات جازادى. حاتتىڭ مازمۇنى «حالىق جاۋى بولسام، ايىپكەرلەر روتاسىنا جىبەرىڭىز. ءتىرى قالسام، مەنەن جانە تۋىستارىمنان بۇكىل ايىپتى الىپ تاستاڭىز» دەگەنگە ساياتىن. وسىلايشا، حاليدا ايىپكەرلەر باتالونى - شترافباتقا كەتەدى. بۇنى ستالينگە قويعان ۋلتيماتۋم دەۋگە بولادى( كەڭ ماعىناسىندا ۋلتيماتۋم - استارىندا سەس كورسەتۋ جاتقان ءۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ قويۋ).
سوعىستان ورالعان سوڭ دا حاليدا مامانوۆا شترافباتتاعى ازابى تۋرالى ەشكىمگە اقتارىلىپ سىرىن اشپاپتى. حاليدا بەرلينگە دەيىن ءتىرى جەتەدى. اسكەري قىزمەتى 821-باتالوندا جالعاسىپ، مامانوۆا امبۋلاتوريا باستىعى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل باتالون ستالينگراد تۇبىندەگى كەسكىلەسكەن شايقاسقا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسقانى بەلگىلى.
ودان سوڭ، 4- ۋكراينا، 3- بەلارۋس مايدانىنىڭ قۇرامىندا بالتىق جاعالاۋىن ازات ەتىپ، 1 جانە 2- ۋكراينا مايداندارىنىڭ قۇرامىندا پولشا، چەحوسلاۆاكيا، گەرمانيا، اۆستريانى ازات ەتتى. 1943 -جىلى حاليدا ەسەنقۇل قىزىنا مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ اعا لەيتەنانتى دەگەن شەن بەرىلدى.
ودان بولەك، «ستالينگرادتى قورعاعانى ءۇشىن»، «1941-45 -جىلدارى ۇلى وتان سوعىسىندا گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن جانە قىزىل جۇلدىز وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
حاليدا ەلگە كاپيتان شەنىمەن قايتادى. 1946 -جىلى قازاق مەديتسينالىق اكادەمياسىندا پاتولوگيالىق فيزيولوگيا كافەدراسىنا جۇمىسقا تۇرىپ، 1950 -جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ بىتەدى. ءبىراق، حاليدا مامانوۆا بۇل جۇمىسىن قورعاي المايدى. سەبەپ - باي تۇقىمى. سول ۋاقىتتا حاليدا مامانوۆانىڭ عىلىمي جەتەكشىسى گلوزمان شاكىرتىنە عىلىمي ەڭبەگىن ك س ر و- نىڭ وزگە ەلىندە قورعاپ قايتۋعا كەڭەس بەرەدى. ناتيجەسىندە ح. مامانوۆا عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن ماسكەۋدە قورعاپ، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن اتاق الدى.
1959 -جىلى اقتوبە قالاسىندا جاڭادان مەديتسينا ينستيتۋتى اشىلىپ، بۇل وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى بولىپ تاعايىندالعان بايىرعى كۋرستاسى حاليدانى كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە شاقىردى. مامانوۆا سول قىزمەتتە جيىرما جىل جۇمىس ىستەيدى، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى.
نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى پاتولونولوگيا، فيزيولوگيا ماسەلەلەرىنە ارنالعان. حاليدا ەسەنقۇل قىزى مامانوۆا ءار ءتۇرلى اۋرۋ كەزىندە اعزادا تۋاتىن ارنايى ەمەس رەاكسيالارعا سيپاتتاما بەردى. ونىڭ قاتەرلى ىسىك تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرى پاريجدە وتكەن حالىقارالىق كونگرەستە وقىلادى.
حاليدا ەسەنقۇل قىزى ستۋدەنتتەر اراسىندا حالىق اسپاپتارى انسامبلىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولعانى ءۇشىن «ۇلتشىل» دەپ ايىپتالىپ، «سوتسياليستىك اعارتۋ جانە ءبىلىم بەرۋگە قاۋىپ تۋعىزۋشى» رەتىندە باعالانادى.
حاليدا مامانوۆاعا مەكسيكا جانە ورتالىق امەريكاعا شاقىرتۋ كەلگەندە ك س ر و سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رۇقسات بەرمەيدى. ەسەسىنە سوتسياليستىك بولگارياعا شىعۋىنا قارسىلىق تانىتپاعان. اقتوبە دارىگەرلەرىنىڭ دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولگارياعا اتتانعان حاليدا مامانوۆانىڭ بىرنەشە كۇن دەمالىستان سوڭ سۋعا كەتكەن دەنەسى تابىلعان.
سۋدمەدەكسپەرتتەر ونىڭ كەشقۇرىم سۋعا كەتكەنىن ايتادى. ال تۋىستارى، تانىستارى ونىڭ ءدال سول مەزگىلدە سۋعا تۇسكەندى ۇناتپايتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. مارقۇمنىڭ دەنەسىنەن كوگەرگەن ۇلكەن داق بايقالعان. ونى دارىگەرلەر سۋعا كەتكەندە بىردەڭەگە ۇرىپ الۋى مۇمكىن دەپ بولجام جاساعان. بالكىم، الدەكىم ۇرعان دا بولار؟ مارقۇمنىڭ دەنەسىن تەك ەكى اپتا وتكەن سوڭ عانا تۋىستارىنا بەرگەن...
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 -جىلى 14-ساۋىردە شىققان «رەپرەسسيا قۇرباندارىن جاپپاي اقتاۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، حاليدا ەسەنقۇل قىزى مامانوۆا رەپرەسسيادان زارداپ شەگۋشى دەپ تانىلىپ، اقتالدى.
قازىرگى تاڭدا اقتوبە قالاسىنداعى وڭتۇستىك- باتىس اۋدانىنىڭ ءبىر كوشەسى حاليدا ەسەنقۇل قىزى مامانوۆانىڭ اتىنا بەرىلگەن.
ق. سەرىك قىزى
oinet.kz