قوعام كەلبەتىن كورسەتكەن كەيىپكەرلەر

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تريلوگياسى وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسىنداعى ساياسي جاعدايلاردى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى، ادامدار اراسىنداعى قارىم- قاتىناستى ۇلكەن تولعانىسپەن كەڭ اۋقىمدا ورگەن ءىرى شىعارما.

بۇل شىعارماسى ءۇشىن جازۋشى كەڭەستەر وداعىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىن الدى.

«قان مەن تەر» ەڭ الدىمەن ورىس تىلىنە، سوسىن الەمنىڭ بىرنەشە تىلىنە اۋدارىلىپ، جەر شارى اتتى ورتاق ءۇيىمىزدىڭ ءتىلى مەن ءدىنى باسقا بولسا دا، جانى ىزگىلىكتى اڭساعاندا ادەبيەت ايدىنىنان سۋسىنداعان وقىرماندارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولىنا ءتيدى.

ءبىراق سول وقىرمانداردىڭ بارلىعى «قان مەن تەردى» جانى قازاق، قانى قازاق ءدال وزىمىزدەي ءتۇسىنىپ، دالالىق بولمىستان اجىراي قويماعان كەيىپكەرلەرىن ءدال ءبىز سياقتى جاقسى كورىپ، شىنايى اياپ، شىنايى قابىلداي الماعان بولار؟ قالاي دەسەك تە ءىرى ساياسي- الەۋمەتتىك رومان بولعان سوڭ «قان مەن تەر» ءوز زامانىندا اسا تانىمال بولدى ءارى ول شىعارمانى وقىماعان نەمەسە تريلوگيا جەلىسىندە تۇسىرىلگەن «قان مەن تەر» كوركەم ءفيلمىن سول تۇستا كورمەگەن قازاق بالاسى جوق بولۋى ءتيىس. ەلامان مەن اقبالانىڭ، تاڭىربەرگەن مەن سۇيەۋ قارتتىڭ بەينەلەرىن شىنىن ايتقاندا ۇيدە نەمەرە باعىپ وتىرعان مەنىڭ شەشەم دە ۇمىتا قويعان جوق.

ۇلكەن جازۋشىنىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر بەينە تاسقا قاشالعانداي ايقىندىعىمەن، كورنەكىلىگىمەن كوز تارتادى. مۇندا ەلەۋسىز وبراز جوق. تريلوگيانىڭ ديناميكاسى وتە جوعارى. ديناميكانىڭ جوعارىلىعى، ءارى قاراي باسەڭدەمەيتىنى «ءا» دەگەندە- اق كورىنەدى. ويتكەنى ءبىردى بىرگە ايداپ سالىپ، ودان ءلاززات الاتىن، ايتقان اڭگىمەسىنىڭ ءارى قاراي دەرەۋ كىشىگىرىم بولسا دا وقيعاعا اينالۋىن تىلەيتىن قاراقاتىننىڭ ۇيگە سۇيرەڭدەي كىرۋى ءارى قارايعى وقيعالاردىڭ «وڭاي» بولمايتىنىن بايقاتىپ تۇر.

وشاق باسىنا جەتىپ سىرتتىڭ وسەگىن جەتكىزەتىن نەمەسە وسەك ايتۋ ءۇشىن قايقى قۇيرىعىن ءبىر قاعىپ ءۇي ارالاي جونەلەتىن قاراقاتىن جيناقتالعان، ابدەن جەتىلگەن كۇشتى بەينە. ز. قابدولوۆتىڭ «ءسوز ونەرىندە» وعان ارنايى توقتالۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى. سونداي-اق ءناتى جۋاس، بولمىسى ادال ەلامان، سىرتى سۇلۋ، ءىشى سۇمپايى تاڭىربەرگەن، سوزگە ساراڭ، سەزىمگە باي سۇلۋ اقبالا، قاندالا شاقسا دا، ماسا شاقسا دا ويبايلاپ ەس-اقىلدى الىپ جىبەرەتىن سۋدىر احمەت، قارا كۇش پەن نازىك ونەردى بويىنا تەڭ دارىتقان كالەن، تومىرىق دوس، سوپىسىنعان الدابەرگەن، نەسىن ايتاسىڭ، باسقا دا قانشاما وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مەنمۇندالاپ تۇرعان ناعىز كەيىپكەرلەردى جيناقتاعان وسىنداي باي شىعارما قازاق ادەبيەتىندە بۇدان كەيىن تۋا ما، جوق پا ول جاعىنا ساۋەگەيسي المايمىز. ءبىراق اقتار قاشىپ، قىزىلدار قۋعان تار كەزەڭگە ءتان وتە جوعارى ديناميكا ەندىگى شىعارمالاردا بولماۋى دا مۇمكىن.

ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىزىن» وقىپ شىققانداعى كوڭىل- كۇيىمىز مۇلدە بولەك. ادام جانىنىڭ قالتارىس- بۇلتارىسى نەتكەن كوپ ەدى دەيسىڭ. ادامنىڭ ءتۋابىتتى بولمىسى اقيقاتقا، شىندىققا ىڭكار بولا تۇرا نەگە ءبىر-بىرىنە قيانات جاسايدى دەپ ناليسىڭ.

اقيقات، شىندىعىڭىز بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ساناۋلى پىسىق ادامداردىڭ قيتۇرقى ءىس-ارەكەتتەرىنە تاۋەلدى بولعان سياقتى راي كورسەتكەنىمەن، سوڭىرا قاراساڭىز، ەشكىمنىڭ باسىنا تۇراقتاماعان تاكاپپار باقتىڭ كەيپىنە ەنىپ، سوڭى «يت تارتقان تەرىدەي جىرىم- جىرىم» تىرشىلىكتى مەنسىنبەي كەتەتىن سياقتى ما قالاي؟ قالامگەردىڭ جادىگەردىڭ كوزىمەن، جادىگەردىڭ پايىمداۋىمەن بەرىلگەن تەرەڭ دە نازىك پسيحولوگيزمى، ياعني «سوڭعى پارىز» رومانى ادام جانىنا ءۇڭىلۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى ىسپەتتى.

جالپى، ءوز باسىمىز قالامگەردىڭ قوس شىعارماسىنان ءبىرشاما ۇقساستىق تاپتىق. وعان قوسا ەلەۋلى ەرەكشەلىكتەردى دە ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ارينە العاشقىسى ءىرى ساياسي- الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ارقاۋ ەتكەن ۇلكەن شىعارما. ەكىنشىسى دە ودان وسال ەمەس. مۇندا دا ادامنىڭ جان دۇنيەسىنەن بولەك ارال پروبلەماسى بار. تارتىلىپ بارا جاتقان ارالدى، وعان قوسا ءناپاقا ىزدەپ تۋعان جەردەن قوتارىلا كوشكەن حالىقتىڭ جان ايقايىن جەتكىزەدى.

ءتىپتى «سونداي دا ءبىر ءتۇن بولعان» بولىگىندە مۇز ۇستىندە قالىپ، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسكەن ۇشەۋدىڭ ارەكەتى ارقىلى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ استارىن كورۋگە دە بولاتىنداي ما؟ ءبىراق ءبىز ىزدەگەن ۇقساستىق پەن ەرەكشەلىكتەر نەگىزىنەن كەيىپكەرلەر جەلىسىنەن بوي كورسەتتى. بولمىستاعى ارتىقشىلىق پەن مىنەزدەگى مىندەر ارقىلى كورىندى.

ءيا، ەكى ءتۇرلى ادىسپەن جازىلعان ەكى بولەك رومان. «قان مەن تەر» رەاليزم ادىسىمەن جازىلعان كلاسسيكالىق تۋىندى. «سوڭعى پارىز» ءتول ادەبيەتىمىزدە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا پايدا بولعان پسيحولوگيزم ادىسىمەن ورنەكتەلگەن كورنەكتى شىعارما. العاشقىسىندا قالامگەر وقيعالاردى سىرتتاي تىزبەكتەسە، كەيىنگىسىندە وقيعالار باس كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىندە وتەدى. كەيىپكەر سول وقيعالارعا وزىنشە باعا بەرەدى، وزىنشە جوريدى. راس، العاشقى شىعارمادا كەيىپكەرلەر وتە كوپ. كەيىپكەرلەر گالەرەياسى وتە باي.

سوڭعىسىندا ساناۋلى عانا كەيىپكەر بار. ەكى شىعارمادا ەكى بولەك زامان، ەكى بولەك قوعام. سويتە تۇرا بولمىستاعى ارتىقشىلىق پەن مىنەزدەگى مىننەن دە بولەك ۇقساستىقتار رەتىندە وقيعالاردىڭ ءبىر وڭىردە ءوتۋىن اتاۋعا بولادى. جەر- سۋ اتتارىنداعى ۇقساستىق. مىسالى، ارال، بەل- اران، قاراتۇپ سياقتى اتاۋلار قوس روماندا دا كەزدەسەدى.

ەكى شىعارمانىڭ دا كەيىپكەرلەرى اداي، جاقايىم، ءالىم رۋلارىنىڭ كىسىلەرى. قوس شىعارماداعى دا نەگىزگى پەرسوناجدار بالىقشىلار. باس كەيىپكەرلەر جونىنەن ايتقاندا دا «قان مەن تەردەگى» ەلامان مەن «سوڭعى پارىزداعى» جادىگەر ءبىر- بىرىنە وتە ۇقساس بەينە. ەكەۋى دە جۋاس، ادال، ەڭبەكقور ادامنىڭ سيمۆولى. تاڭىربەرگەن مەن ءازىم ۇقسايدى.

سەرىلىكتەرى، مانساپقۇمارلىقتارى، كىسىگە جوعارىدان تومەن قاراي استامسي قارايتىندارىنا دەيىن ۇقساس. سونداي- اق كۇيەۋى ءىستى بولىپ، اباقتىعا جابىلعاندا سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتەتىن اقبالا مەن كۇيەۋىن تاستاپ العاشقى جىگىتىمەن قوسىلۋعا نيەت ەتكەن باكيزات بەينەسىندەگى ۇقساستىق تا «مەنمۇندالاپ» تۇر. سۋدىر احمەت پەن سارى شايا بەينەسىندەگى ۇقساستىقتى تا ەشكىم جوققا شىعارا الماسا كەرەك.

ءبىراق جوعارىدا ايتقانىمىزداي تريلوگياداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءبارى تاستان قاشاپ جاسالعانداي ايقىن، كلاسسيكالىق بەينەلەر دە، سوڭعى شىعارماداعى كەيىپكەرلەر ۇقساستىرىلعان، السىزدەۋ بەينەلەر سياقتى اسەر بەرەدى. بۇل «السىزدىكتىڭ» سىرىن ءوز باسىمىز كەڭەستىك جۇيەدەن ىزدەدىك. ورتالىق كوميتەتكە، بەسجىلدىق جوسپارلارعا تاۋەلدى ادامداردىڭ مىنەزدەرىندەگى ۇلكەن ءمىن رەتىندە ەركەكتىڭ بوركەمىكتىگى، شاراسىزدىعى الىنعان.

ءتىپتى الدىڭعى شىعارمادان مىنا شىعارماعا «ءتىرى جەتكەن» اداي شالدىڭ ءوزى جادىگەردىڭ قاس- قاباعىنا قاراپ جاۋتاڭدايدى. قىزمەتىنەن الىنعان ءازىم دوسىنىڭ ايەلى باكيزاتتىڭ قوينىنا «تىعىلادى» . جادىگەر جالعىز قالىپ، مۇڭ كەشۋگە ءماجبۇر.

ايتار ءسوزىن دەر كەزىندە ايتا المايدى. جاساۋى ءتيىس ارەكەتتى جاساي المايدى. قىسقاسى، مۇنداعى كەيىپكەرلەر شىدەرلەۋلى اتتار سياقتى. ال «قان مەن تەردە» قانداي ەدى؟ ەڭ ءبىر جۋاس دەگەن ەلاماننىڭ ءوزى نامىسىن تاپتاتپايدى. بالىقشىلارعا تىزەسى باتقان فەدوروۆتى ءولتىرىپ قاسقايىپ قاراپ تۇرماي ما؟ ەلامان باستاعان كالەن، تاڭىربەرگەن، قاراتاز، ەبەيسىن، جاساعانبەرگەن، كىشى فەدوروۆتار بۇلاردىڭ ءبارى شەتىنەن كوكجال سياقتى كۇرەسكەر ادامدار. ولاردىڭ ارەكەتتەرىنەن ەركىندىكتىڭ ءيسى اڭقيدى. قىردىڭ كادىمگى ەركىن ادامدارى...

ناعىز جازۋشى ءوز زامانىنىڭ كەيىپكەرلەرىن سومدايدى دەپ ءجۇرمىز. ءوزى ءومىر سۇرمەگەن قوعامنىڭ ادامدارىنا ءتان مىنەز- قۇلىقتى، بولمىستى سۋرەتتەي الاتىن قالامگەرلەردى حاس تالانت دەسەك جاراساتىنداي.

ونداي قالامگەرلەر بىزدە وتە كوپ ەمەس ەكەنى دە بەلگىلى. سول ساناۋلىلاردىڭ بىرەگەيى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ شىعارمالارى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ- مارجاندارى قاتارىندا ءالى تالاي- تالاي زەرتتەۋگە نىسان بولاتىنى انىق.

ايگۇل سەيىلوۆا

egemen.kz