ابايدىڭ سوزدەرى كەلەشەكپەن دە ۇندەسىپ جاتىر - پروفەسسور اقسەرىك ءايتىموۆ
- ءبىز 21 - عاسىردا ءومىر سۇرۋدەمىز. بولاشاققا باراتىن كوش- كەرۋەنىمىز قانداي بولماق؟ الەم ەلدەرى قارقىندى ەكونوميكاسىمەن، وزگەلەرگە ۇلگى بولاتىن مادەنيەتىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ جاتقاندا، ءبىز دە دامۋدىڭ داڭعىل جولىنان شىعىپ قالماي، وركەنيەتكە ۇمتىلۋىمىز شارت، - دەدى عالىم.
- اقسەرىك سارى ۇلى، جالاڭ ەكونوميكالىق دامۋ حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرا المايتىنى انىق. بۇل رەتتە ءار ەلدىڭ، ءار حالىقتىڭ ارقا سۇيەيتىن ۇلى ويشىلى، تانىمال تۇلعاسى بولادى. ەندەشە، حالقىمىز ءۇشىن ورنى ايرىقشا اباي حاقىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءيا، ۇلى اقىنىمىز ولەڭدەرىندە جانە قاراسوزدەرىندە ەلدىڭ، حالىقتىڭ العا باسۋىنا قاجەتتى باعىتتاردى اتاپ كورسەتەدى. كەمشىلىكتەردى وتكىر سىناۋ ارقىلى ادامداردى جاعىمسىز مىنەز- قىلىقتاردان ارىلۋعا ۇگىتتەيدى. اباي شىعارمالارى ادەبي تۋىندى بولۋىمەن قاتار، جول سىلتەۋشى، اقىل- كەڭەس بەرۋشى قاسيەتتەرىمەن قۇندى. وسى تۇرعىدان العاندا، جاڭا دامۋ جولىنا ءتۇسىپ، جاڭعىرۋ پروتسەسىن وتكەرىپ جاتقان تاۋەلسىز مەملەكەتىمىز ءۇشىن ابايدىڭ قاعيدالارى اۋاداي قاجەت.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ جۋىردا جارىق كورگەن «اباي جانە 21- عاسىرداعى قازاقستان» ماقالاسىندا ەلىمىزدى دامىتۋ ءۇشىن ۇلى اقىننىڭ پاراساتتى پايىمدارىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋىمىز قاجەت ەكەندىگىن العا تارتادى. ويتكەنى اباي ءسوزى ەش ۋاقىتتا وزەكتىلىگىن جويماق ەمەس. پرەزيدەنت «اباي ءسوزى ۇرپاقتىڭ باعىت الاتىن تەمىرقازىعىنا اينالۋى قاجەت» دەپ اقىن مۇراسىنىڭ ءدال قازىرگى ۋاقىتتا، ىرگەلى ەل بولامىز دەپ جاتقان تۇستا قانشالىقتى ماڭىزى زور ەكەنىن اتاپ وتكەن.
- قاي قوعامعا دا ەڭبەك ەتەتىن، ءتارتىپ پەن تىنىشتىقتى ساقتايتىن، ىنتىماقتا ءومىر سۇرەتىن حالىق كەرەك. ءبىزدىڭ مەملەكەت تە زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، اسىل قاسيەتتەردى ساناسىنا، جان دۇنيەسىنە سىڭىرگەن ادامدى قالىپتاستىرۋ مىندەتىن العا قويىپ وتىر. وسى ماقساتتى جولدا ۇرپاق ونەگەسىنە كوڭىل ءبولۋ ءۇشىن اباي شىعارمالارىنداعى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارعا نازار اۋدارعانىمىز ءجون دەيسىز عوي؟
- ارينە، وعان ءسوز بار ما! اقىن، اعارتۋشى، ۇلى ابايدىڭ:
«سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تا بار قالان»، - دەگەن ۇندەۋىندە «سول سۇرلەۋى جوق زاماننىڭ وزىندە ۇرپاقتىڭ جولىن اشىپ، بەتىن تۇزەپ، ءار ادام ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلۋى ءتيىس» دەگەن ءتۇيىندى ويدىڭ جاتقانى انىق كورىنەدى.
«اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ ارقالان» دەگەن پايىمىندا جاس ۇرپاققا «تاعدىر جولىن تاڭداۋعا كەلگەندە وعان جەڭىل- جەلپى قاراي سالماي، ومىردەگى باعىتىڭدى دۇرىس تاڭدا، ەڭبەك ەتىپ، ءوزىڭدى جەتىلدىرە بەر، ماقساتىما جەتەمىن دەسەڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنان جيعان جۇگىڭ سالماقتى، تولىمدى بولسىن» دەگەن ۇلاعات جاتىر.
«سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ»، - دەگەن جولداردا ءار ادام ءوز بويىنداعى اقىل، قايراتىنا جۇگىنۋ كەرەكتىگىن جانە ونىڭ سەبەپ- سالدارىن ۇعىندىرىپ بەرەدى.
اباي ون جەتىنشى قارا سوزىندە ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەردىڭ جيناقتاۋشىسى ۇشەۋ: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋىنىڭ ايتىسىن بەرۋ ارقىلى ولەڭ جولدارىندا ورىلگەن ويدى كەمەلدەندىرە تۇسەدى. ادام ساناسىن وياتىپ، وي سالۋدىڭ بۇل دا ءبىر تاپتىرماس ءتاسىلى. حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، كوكىرەگىنە ساۋلە تۇسكەن سايىن ۇرپاق تاربيەسى باستى مۇراتتىڭ بىرىنە اينالارى ءسوزسىز. مۇندايدا تاعى ابايدى ىزدەيمىز، ابايعا قول سوزامىز، يەك ارتامىز، وقىعان سايىن جاڭالىق تابامىز، تامسانامىز، تاڭىرقايمىز.
- اباي سوزدەرى ءبىزدىڭ الدىمىزدا كۇن سايىن جول سىلتەپ تۇرۋى ءتيىس دەيسىز عوي؟
- ونىڭ ەشقانداي ارتىقتىعى جوق. ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىنا دەن قويۋ ارقىلى ومىرگە، قوعامعا ويلانا قارايسىڭ. ادامنىڭ تاعدىرى دا بۇرالاڭى مەن بۇلتارىسى، ويى مەن قىرى، جازىعى مەن ءورى الماسىپ وتىراتىن دالانىڭ جولى ىسپەتتەس. وسى ۇزاق جولدا توقتاپ قالماۋ ءۇشىن، ءسۇرىنىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءوز بويىڭداعى ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەگىڭە سەنىم ارتاسىڭ. مۇنداي قاسيەتتەرگە جۇگىنە الماساڭ، زامانا كوشىنە ىلەسە الماي، كوش سوڭىندا قالاتىنىڭ ءسوزسىز. ەندەشە، اباي اڭساعان ۇرپاق تا تەرەڭ ويلى، «جەتپەسە بىرىنىكىن ءبىرى جەتكىزەتىن» قايىرىمدى، يماندى، يناباتتى ۇل مەن قىز. ولار ۇستاناتىن قاعيدانى دا اباي جۇرەك ساۋمالىنداي سۇرىپتاپ ايتىپ كەتكەن. مىسالى:
«جۇرەگىڭە سۇڭگى دە ءتۇبىن كوزدە،
سونان تاپقان - شىن اسىل، تاستاي كورمە».
«كەمدى كۇن، قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە، بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز!
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بول شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز!»
«پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە» .
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز
تالاپتىعا بولسىن كەز».
«اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا».
«جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان ءبارى - تۇل،
دوسسىز اۋىز تۇشىماس».
«دوسىڭا دوستىق - قارىز ءىس
دۇشپانىڭا ءادىل بول».
«اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باس»
«بۇل ءسوزدى بىرەۋ ۇقپاس، بىرەۋ ۇعار»، - دەپ كەۋدەسىندە ساۋلەسى بار جاندارعا «ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشىپ» كەتكەن ابىز، اقىلگوي اباي ادام اتىن اسقاقتاتاتىن قاسيەتتەردى ايتىپ، تەبىرەنە تولعانادى، جانى جانشىلىپ، جاماندىقپەن الىسادى. وكتەمدىكتىڭ وتكىر جەلىنە توتەپ بەرىپ، ۇرپاقتى ءوز زامانىنىڭ ايار ساياساتىنان الاستاپ، پاراسات بيىگىنە، ادالدىققا، ابزال كىسىلىككە شاقىرادى.
«جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك».
«تاتۋلىق، تالاپتى، شىدامدىلىق
بۇل قايراتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك».
«بويدا قايرات، ويدا كوز،
بولماعان سوڭ، ايتپا ءسوز»
«ادامزاتقا نە كەرەك:
سۇيمەك، سەزبەك، كەيىمەك،
حارەكەت قىلماق، جۇگىرمەك،
اقىلمەن ويلاپ سويلەمەك».
«اقىل سەنبەي سەنبەڭىز،
ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز».
«جۇرەكتىڭ اقىل - ساۋاتى»
«قايرات پەن اقىل جول تابار
قاشقانعا دا قۋعانعا»، - دەگەن سياقتى وي تۇيىندەرى دانالىقتىڭ داريا تەڭىزىنە جەتەلەيدى.
-2019 -جىلدىڭ ەلىمىزدە جاستار جىلى رەتىندە وتكەنى ءمالىم. بيىل ەرىكتىلەرگە كەزەك كەلىپ وتىر. ابايدىڭ سوزدەرى وسى جاستار ءۇشىن دە وزەكتى عوي؟
- ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەڭ الدىمەن جاستارىمىز ابايدى وقىپ، ءتالىم، تاعىلىم الا ءبىلۋى ءتيىس. ويتكەنى ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز وسى جاستاردا. ولار ار ءىلىمىن مەڭگەرىپ، ابايشا تولعانىپ، ءار قادامىن بايىپپەن جاساي بىلسە، حالقىمىز دا، ءسوز جوق، العا باسادى. ويتكەنى اباي ءوزىنىڭ جۇرەكتەن شىققان جاۋھار سوزدەرىن، جان سىرىن جاستارعا ارنايدى. سولاردان ءۇمىت كۇتەدى، اتالى سوزبەن ادامدىقتىڭ اسقار بيىگىنە شىعۋ قاجەتتىگىن ايتادى. جەتىنشى قارا سوزىندە «ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام دەگەن ءتان قۇمارلىعى مەن بىلسەم، تانىسام، كورسەم دەگەن ءسابيدىڭ تابيعي تالپىنىسىن» ايتا كەلىپ، جان قۇمارلىعىنىڭ قۋاتىن وربىتپەي، تانگە باس ۇرعىزعان حايۋاندىق سەزىمدى قاتتى سىنعا الادى. كوزبەن كورىپ، تانىپ، ءبىلىپ، ءورىستى ۇزارتىپ، جان ازىعىن تولتىرۋدى قۇپتايدى.
گۋمانيست، ويشىل، اعارتۋشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن اقىن وسەر ۇرپاققا ونەگەلى ءسوز ايتىپ، ءومىر ەرەجەسىن، تاربيە تاعىلىمىن ۇسىنادى.
«تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راقىم ويلاپ قوي» - دەپ بەس اسىل قاعيدانى انىقتاپ بەرەدى.
ۇرپاق جانىنا وسىلايشا جاقسىلىقتىڭ ءدانىن سەۋىپ، ءار ءىستى اقىلعا جەڭدىرىپ، شىندىققا جۇگىنۋگە شاقىرادى. جاس ۇرپاقتى ماقتانشاق، وسەك، وتىرىك، ەرىنشەكتىك، مال شاشپاق سياقتى كەسەلدى مىنەزدەن بەزدىرەدى، جيرەندىرەدى. سوندا عانا ۇرپاق جانى يگى ىستەرگە ۇمتىلىپ، دۇنيە عىلىمىن ۇيرەنۋگە بەت بۇراتىنىن، وعان اپاراتىن جول ەڭبەك ەكەنىن جەتكىزەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى العا جەتەلەۋ ءۇشىن دە ءار ازاماتتىڭ ابايدىڭ وسى قاعيدالارىن ۇدايى ەستە ۇستاعانى ابزال.
«تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان،
جاسىنان وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان».
«تاماعى توقتىق،
جۇمىسى جوقتىق
ازدىرار ادام بالاسىن».
«ەڭبەك قىلساڭ ەرىنبەي،
تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، - دەگەن سياقتى تۇيدەك- تۇيدەك، ءتۇيىندى، وتكىر، كەلەلى ويلارى تۇيسىگى مول جاننىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ قالاتىنى بەلگىلى.
ۇلى اباي جۇرەگى - اينا، كوڭىلى وياۋ ۇرپاقتان ءۇمىت كۇتتى. وسى ورايدا:
«ەجديھاتسىز، ميحناتسىز
تابىلماس عىلىم ساراسى» - دەپ ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دا ۇلكەن ەڭبەكپەن كەلەتىنىن ەسكەرتتى.
ەڭ باستىسى، كەمەڭگەر اباي وسيەتى ارقىلى جاستاردىڭ ساناسىندا قوعامداعى الەۋمەتتىك- مادەني ورتامەن ۇيلەسىمدى بايلانىسىن، ىشكى جان دۇنيەسىندەگى مادەنيەتتىلىگىن، بىلىمگە، عىلىمعا، ەڭبەككە قۇمارلىعىن جانە ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك، تاعاتتىلىق، اقىل، ەرىك، سەنىم، اسىل ءسوز، ماحاببات، ار- نامىس، ابىروي، كەڭپەيىلدىلىك، جومارتتىق سياقتى قاسيەتتەر مەن ۇعىمداردى قالىپتاستىرا الساق، ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ماقالاسىنداعى ۇلى ابايدىڭ ادام بولۋ ارمانىن ورىنداۋعا قوسقان ۇلەسىمىز دەپ ويلايمىن.
اۆتور: ەلجان ەرالى