ماعاۋين ميفى
ءبىر نەمىس فيلوسوفى ميفتى ويانار الدىندا كورگەن تۇسكە بالاعان ەكەن. تاعى ءبىر دانىشپان ميفتىڭ بىزگە كەرەگى شىندىقپەن قانشالىقتى سايكەس كەلۋى ەمەس، ونىڭ مازمۇنى دەگەن ءسوز قالدىرىپتى. سونىمەن بىرگە قوعامدا «انا ميف شىن با، مىنا ميف وتىرىك پە؟» دەگەن سۇراق ۇنەمى الدىمىزدان شىعىپ وتىرادى. دەمەك بەلگىلى ءبىر شامادا ميفتىڭ شىندىقپەن شەكتەسەر تۇستارى دا بار.
قازاق قوعامىندا ميفكە اينالعان تۇلعالار بالكىم الكەي مارعۇلان بولار، مۇمكىن باۋىرجان مومىش ۇلى شىعار. ولاردان باسقا دا توڭىرەگىندە ءتۇرلى ميف قالىپتاسقان ءبىراز تۇلعالاردى اتاۋعا بولادى. اتاقتى «الپىسىنشى جىلعىلار» دا وڭاي ەمەس. سولاردىڭ ءدۇمدىسى مۇحتار ماعاۋين ەكەنىن ايتساق، ەشكىم تالاسا قويماس.
بارلىعى «مۇحتار ماعاۋين جىراۋلار تاريحىن ءۇش عاسىر ارىعا جىلجىتتى» دەگەن اڭگىمەدەن باستالدى. جىراۋلار تاريحى ودان سوڭ بەس عاسىرعا، ودان كەيىن ارعى- بەرگىسىن قوسقاندا ءتىپتى جەتى عاسىرعا، ودان دا ءارى ەستە جوق ەسكى زامانعا قاراي كەرۋەن تارتتى. جارىق دۇنيەدەگى، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە دە اقيقات شىندىقتىڭ ءبارى ميفتەن باستالاتىنىنا بۇل دا ءبىر مىسال.
ءبىراق وسى جىراۋلار تاريحىنىڭ ءبارىنىڭ تەمىرقازىعى مۇحتار ماعاۋيننىڭ 1968 -جىلى باسپا ءجۇزىن كورگەن «قوبىز سارىنى» اتتى كىتابى بولىپ قالدى. مويىنداعىسى كەلمەگەندەرگە جازۋشىنىڭ ءوزى كەسىمدى ءسوزىن ايتقان: «شالكيىزدى، قازتۋعان، دوسپامبەتتى، قازاق حاندىعى كەزەڭىندەگى ۇلى جىراۋلار پوەزياسىن مەن اشتىم، ەندى مەنىڭ اتىممەن ايگى بولۋى كەرەك».
مۇحتار ماعاۋين تۋرالى ءبىرىنشى ميف وسىلاي تۋدى. ول ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا حاندار داۋىرىندەگى جىراۋلار ورتاسىنان جارىپ شىققان جارشىداي ەلەستەيتىن. بۇل ميفتى حالىق قالىپتاستىردى ما، الدە ماعاۋيننىڭ ءوزى قالىپتاستىردى ما، ماسەلە وندا ەمەس. قازىرگى زاماننىڭ قوسوباسى - سايت جەلىلەرىندەگى اتى- ءجونىن جاسىرعان كوممەنتشىلەردىڭ تالقىسىنا سالىپ كەپ جىبەرسەڭىز، ەكى تارابىن دا قولداي كەتەتىندەر جەتىپ ارتىلادى.
ءبىزدىڭ اۋەلگى مىندەتىمىز - وسى ءبىرىنشى ميفتىڭ باسىن اشۋ. بىردە جاسى جەتپىستەگى سەرىك نەگيموۆتىڭ ارحيۆتەن جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي القىلداپ كەلە جاتقانىن كوردىم. «ءبىر كەرەمەت جاڭالىق تاپتىم، ءبىراق پاراقتار ءبىر- بىرىنە جابىسىپ قالىپتى، وسىعان دەيىن بەتىن ەشكىم اشپاعان ەكەن»، دەدى. ءوزى ەتشەڭ ادام بوي- بوي بوپ تەرلەپ، بەت الپەتى كوگىستەنە دىرىلدەپ، تاپقان جاڭالىعىن كىمگە ايتارىن بىلمەي الابۇرتقان عالىم ءالى باستىقپاعان جاس جىگىتتەن بەتەر!
سىرت كوزگە توسىن اسەر ەتەتىن بۇل كەپتى الپىس التى، الپىس جەتىنشى جىلدارى ارحيۆ اقتارعان جيىرمانىڭ التاۋ- جەتەۋىندەگى تاپالتاق جىگىتتىڭ باسىنا كوشىرىپ كورىڭىزشى. كونە جيناقتان شالكيىزدىڭ ولەڭىن تاۋىپ العانداعى ماعاۋيننىڭ كۇيىن ويشا ەلەستەتىڭىز ەندى - «ءبىر ءسات مەنىڭ دەمىم ءبىتىپ قالعانداي بولدى» دەيدى. ال ەندى كوپتەن ىزدەگەن «قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى» دەگەن جازۋعا توتەننەن تاپ كەلگەندە باسىنا تۇسكەن ءحالدى قاراڭىز - «ەسكى بەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ بەل ورتاسىنان اسقان كەزدە ءدىر ەتە ءتۇستىم» دەپتى.
ول وسىلاي ون ەكى جىراۋدى جارىققا قايتا شىعاردى. «ۇزاق زامان، اۋمالى عاسىرلار ىرىكتەگەن ون ەكى اسقار تۇلعانىڭ باس- اياعىن بايىپتادىم». مەن دە «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپاننان» ساناپ شىقتىم، ارتىق- كەمى جوق ون ەكى ەكەن: قازتۋعان جىراۋ ءسۇيىنىش ۇلى، اسان قايعى ءسابيت ۇلى، دوسپامبەت جىراۋ، شالكيىز جىراۋ تىلەنشى ۇلى، جيەمبەت جىراۋ بورتوعاش ۇلى، مارعاسقا جىراۋ، اقتامبەردى جىراۋ سارى ۇلى، ءتاتىقارا اقىن، ۇمبەتەي جىراۋ تىلەۋ ۇلى، بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى، كوتەش اقىن، شال اقىن قۇلەكە ۇلى. ماعاۋين وسى اتالعان جىراۋلاردىڭ ولمەس مۇراسىن قالىڭ شاڭ باسقان ارحيۆتەن ارشىپ الىپ، قازاق حاندىعى داۋىرىنە وشپەس رۋح دارىتتى.
مىنە، سودان باستاپ مۇحتار ماعاۋين دەگەن ەسىم- سوي دا دۋالى اۋىز بەن ءۋالى ءسوزدىڭ نىساناسىنا ىلىكتى. سول كەزدە ول بار- جوعى جيىرما سەگىز- اق جاستا بولاتىن. ودان سوڭ باسقا ەشتەڭە جازباسا دا تاريحتا قالاتىنىنا ەش كۇمان جوق. ءتىپتى سول جاسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتسە، قازاق اسپانىنان اعىپ تۇسكەن تاعى ءبىر جۇلدىز اتانارى بەك مۇمكىن ەدى. رۋحاني ورتا ونسىز دا جوعارى باعالاعان سول ەڭبەك، جازۋشىنىڭ ەلۋ سەگىز جاسىندا «مەن» اتتى رومان- حامساسى شىققاننان كەيىن ءبىرجولا ميفكە اينالدى. قالاي؟ !.
«قوبىز سارىنىنداعى» زار مەن «الداسپانداعى» شەردەن اسپان توڭكەرىلەدى. بۇل كىتاپتاردىڭ جارىققا شىعۋ حيكاياسى دا سول زار مەن شەردەن ءبىر كەم ەمەس. ءبىرىنشىسى، بۇكىل ادەبيەت ينستيتۋتى ەسكىشە حات تانىمايدى. ەكىنشىسى، تالقىلاۋعا قاتىسقان عالىمداردا بۇل تاقىرىپقا دەگەن ءتۇپ اتاسى بيماعلۇم وشپەندىلىك بار. ءۇشىنشىسى، كەدەيلەردىڭ وكىمەتىنە شەتىنەن ەل باستاعان، قول باستاعان، القالى جيىندا بيلىك ايتقان باي- شونجارلاردان شىققان جىراۋلاردىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. ءتورتىنشىسى، كونە جىرلاردان ساياسي قاتە ىزدەگەن قىراعى پارتيا قايراتكەرلەرى دە وڭاي- وسپاق ادامدار ەمەس. قالا بەردى، ەكىنىڭ ءبىرى: «سەن «الداسپاندى» شىعارعانسىڭ!» - ياعني، سەنىمسىز، كۇماندى ادامسىڭ دەپ كوزگە شۇقىعىسى كەلىپ تۇراتىن بولدى».
ءبىرىنشى ميف - وسى. جالپى، كەز كەلگەن جازۋشىعا شىعارماسىنا تىيىم سالىنسا، ودان اسقان باقىت جوق. ءبىراق شىعارما سوعان تاتي ما، تاتىماي ما، ونى ۋاقىت كورسەتەدى. كەڭەس زامانىندا پارتيالىق سىنعا ۇشىراعان، باسپاحانادا بەتتەرى قىرقىلعان، امان قالعاندارى جاسىرىن تۇردە تاراعان كىتاپتاردىڭ اراسىندا «الداسپاننىڭ» اڭىزى ۇزاققا كەتتى. بۇل كىتاپ ونىڭ زاتىن دا كەمەل قىلدى، اتىن دا داڭققا كەنەلتتى. ەگەر جىراۋلار تاريحىن ءۇش عاسىرعا ءارى جىلجىتپاسا، مۇحتار ماعاۋين قانداي تۇلعا بولار ەدى؟
وعان جازۋشىنىڭ ۇلكەن شىعارماشىلىق ەموتسيا ۇستىندە وتىرىپ ءوزى بەرگەن باعا وتە قاتال. «شالكيىز، دوسپامبەت، قازتۋعان، ودان سوڭ بۇقار جىراۋلار بولماسا، جۇرت بىلگەن مۇحتار ماعاۋين دەگەن جازۋشى دا بولماس ەدى، شامالى ورنەگى، شەكتەۋلى ءورىسى، تاپالتاق تۇرعىسى بار، جابايى جازارماننىڭ قاتارىن تولتىرار ەدىك». مۇنى وقىعاندا ول تۋرالى ءبىرىنشى ميف سەيىلىپ سالا بەرگەندەي بولادى. ءبىراق اڭىز ونىمەن بىتكەن جوق.
سەبەبى ءبارى الدىن الا اقىلدى باسپەن قۇرعان جوسپارمەن كەلە جاتىر. بۇل جەردە ايتسا نانعىسىز، ومىردە بولماسا سەنگىسىز جاعداياتتار بار. ونىڭ باسىنداعىداي جەتىستىككە جوسپارسىز جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. بەرتىندە جارىق كورگەن قازاق تاريحى تۋرالى كىتاپ جازۋدى جيىرما جاسىندا ىشكە ءتۇيىپ قويعانى دا ءبىر قىزىق دەرەك. جيىرما بەس جاسىندا اسپيرانتۋرا بىتىرەتىنى، جيىرما سەگىز جاسىندا «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىمەن عۇلامالىققا قادام باساتىنى، وتىز جاسىندا عىلىمدى تالاق ەتىپ تاستاپ كەتەتىنى، ءبارى دە الدىن الا جاسالعان جوسپاردا تۇزىلگەن.
ماعان سەنبەسەڭىز، «مەندى» وقىڭىز. ءوزىنىڭ جازۋىنشا «شىن فاناتيك ۇلتشىل، ۇلى ۇستاز بەيسەمباي كەنجەبايەۆتان» تاپسىرما الىپ تۇرىپ، ونىڭ يىعىنان اسا قاراۋعا قانداي شاكىرتتىڭ ءداتى بارادى. ول جانە جازۋشىنىڭ كامەلەتتىك جاستان جاڭا اسقان ستۋدەنتتىك شاعى كورىنەدى. «ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ، اسپيرانتۋراعا الىپ قالام، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەتتى زەرتتەيسىڭ، دايىندالا بەر»، - دەپتى ۇلى ۇستاز. ودان كەيىنگى: «مەن دايىندالدىم، بولاشاق عىلىمي جۇمىستارعا عانا ەمەس، ۇلكەن جازۋشىلىققا»، - دەگەن سويلەمگە لەپ بەلگىسىن قويعىڭىز كەلىپ، قولىڭىز جۇگىرىپ- اق كەتەدى.
جازۋشىنىڭ ومىرىندە مۇنداي جوسپاردىڭ بولعانى «مەن» عۇمىرنامالىق رومان- حامساسىندا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. ءتىپتى ونىڭ جوسپارىنا «جىگىت اعاسى جاسىنا جەتپەي ءۇزىلىپ كەتەتىن شىعارمىن» دەگەن وي دا كەدەرگى بولا الماعان. «ول كەزدە مەن جيىرما سەگىز، جيىرما توعىز جاستان اسپايمىن دەۋشى ەدىم» دەيدى ءوزى. ونىڭ ويىنداعى بۇل جاس «قوبىز سارىنىنىڭ» جارىق كورۋىمەن سايكەس كەلەدى. جوعارىدا «سول جاسىندا ءولىپ كەتسە، قازاق اسپانىنان اعىپ تۇسكەن ءبىر جۇلدىز اتانار ەدى» دەگەنىمىز - سودان.
ءبىراق ونىڭ العا قويعان جاڭا ءورىس - «جازۋشىلىق ەڭبەك تۇرعىسىندا سونشاما زور - قىرىق جىلدىق ناقتى جوسپارى» دا بولعان. «الاساپىران» رومانى سول جوسپاردىڭ ىشىندە، اسپيرانت كەزىندە- اق ويلاستىرىلعانى نەگە تۇرادى. باسقاسى باسقا، قولىنا قالام ۇستاعان اقىن- جازۋشىلاردىڭ اراسىنان تاعدىرىما نە جازىپتى ەكەن، قانشا جىل ءومىر سۇرەدى ەكەم دەپ، الاقانىنا كىم شۇقشيىپ قاراپتى دەيسىز. «مەنىڭ الاقانىمداعى ءومىر سىزىعى تىم قىسقا، باس بارماقتىڭ بۇلشىعىنا قاراي قىسقا تارتىپ، كەلتەسىنەن ۇزىلەدى ەكەن»، - دەيدى مۇحتار ماعاۋين. سوعان سەنگەنى سونشا، «قازىر ويلايمىن، مۇمكىن ماعان اۋەلدە بەرىلگەن جاس - سول، ءوزىم شامالاعان جيىرما سەگىز- جيىرما توعىز شىعار»، - دەيدى تاعى دا.
ەندى مىناعان قاراڭىز. ول ءوز جوسپارى بويىنشا ءالى ەلۋ جىل عۇمىر كەشۋگە ءتيىس، الداعى قيىن ىستەر مەن اۋىر كۇرەستەردە جەڭىلمەس ءۇشىن، دەنساۋلىعى دا مىقتى بولماسا بولمايدى.
ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ قازاقتىڭ جاستارى كەشە دە، بۇگىن دە ەسكەرە بەرمەيتىن، اركىمگە ساباق بولاتىن ءسوز وسى ارادا ايتىلادى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتورتىنشى كۋرسىندا وقيتىن جيىرما ءبىر جاستاعى ستۋدەنت اسقازانىن ءبىر قابىندىرىپ العاننان كەيىن تەمىردەي تارتىپكە كوشىپتى: «سۇلتانماحمۇتتىڭ، شوقاننىڭ، تاعى باسقا دا ۇلى دارىنداردىڭ كەلتە تاعدىرى كوپكە ءمالىم - ءوزىمدى ءوزىم قاتتى كۇتەتىن بولدىم. استى مەزگىلىمەن، دامدەپ، تالعاپ، ءنارلى، قىمباتىنان ىشەتىن بولدىم. تاڭەرتەڭ اش قارىنعا، كەشكە توسەككە جاتاردا ەكى- ءۇش قاسىقتان تازا بال جەيمىن. قانشا تىعىز جۇرسەم دە سەگىز- توعىز ساعاتتان ۇيىقتايمىن» ...
وسىدان كەيىن مەن بۇل كىسى جاسى ۇلعايعان شاعىندا شەتەلدە تۇرۋدى دا بۇرىننان- اق جوسپارلاپ قويعان ەكەن- اۋ دەگەن ويعا كەلدىم. ول وتىزعا جەتپەي ولەرمىن دەپ سۇلتانماحمۇتقا ءبىر ۇقساعىسى كەلسە، كيىم كيىسى مەن ءجۇرىس- تۇرىسى جاعىنان ءومىرىن ەۋروپادا وتكىزگەن مۇستافا شوقايعا ەكى ۇقساعىسى كەلگەن ءتارىزدى. ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى سىرتقى بولمىسىنان كورىنىس تاباتىنى راس بولسا، بۇعان يمانداي سەنە بەرۋىڭىزگە بولادى.
ول ىشكى جان دۇنيەسىمەن دە، سىرتقى كەسكىن- كەلبەتىمەن دە ۇلكەن اكەسىن ءىستى، ءوز اكەسىن سوتتى قىلعان كەڭەس ادامىنا ەش ۇقساعىسى كەلگەن جوق. ونىڭ وسى بولمىسى «قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى جىراۋلار تاريحىن ءۇش عاسىرعا جىلجىتتى»، «بەس عاسىردى جىرلاتتى» دەگەن تاقىرىپتارمەن تاڭبالانعان ءبىرىنشى ميفپەن ۇيلەسە كەتىپ تۇر.
جازۋشى جان تەرەڭىندەگى بۇل سىردى پوستمودەرنيستىك تاسىلمەن: «اۋلەتىمىزدە ءۇش ادام اتىلعان، الدەنەشە ازامات جالاعا كەتكەن، قانشاما جان مەشىن جىلعى اشتىقتا قۇربان ءشايىت، سونىڭ ءبارى ەس بىلگەننەن ويىمدا، كوز اشقاننان كوكىرەگىمدە تۇرعان، مەنەن شەرلى، مەنەن زارلى، مەنەن قايعىلى كىم بولدى ەكەن»، دەپ بەرەدى. ءوز قايعىسىن ۇلت قايعىسى، ۇلت قايعىسىن ءوز قايعىسى ەتىپ شەندەستىرە كورسەتەدى. قارا سوزبەن جازعان سويلەمىنىڭ سوڭى ءوزى جاتقا سوعاتىن جورىق جىرلارىنىڭ قايىرىمىنا ۇقساي كەتكەنى دە تەگىن ەمەس.
ادەتتە ءبىرىنشى ميفتى ادام ءوزى جاسايدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى، ودان سوڭعى ميفتىڭ ءبارى حالىقتىكى. سول حالىقتىڭ ويىنشا ونىڭ كوركەم شىعارمالارى دا الدەقانداي ءبىر قارسىلىققا ۇشىراۋعا ءتيىس سەكىلدى. جيىرما ءتورت جاسىندا جازعان «كەشقۇرىم» اتتى العاشقى اڭگىمەسى «جۇلدىز» جۋرنالىنا وتپەي- وتپەي زورعا ءوتىپ، كەيىن بۇكىلوداقتىق «وگونەك» جۋرنالىنان سىيلىق الىپ قانا جۇلدىزى جانىپتى. ءبىراق باسقا اڭگىمە، پوۆەست، روماندارى ۇلكەن سىنعا ۇشىراعانىن كورگەمىز دە، ەستىگەمىز دە جوق. الايدا، جازۋشىنىڭ ءوزى العاش ءتورت- بەس كوركەم كىتاپ شىعارعانىن، سونىڭ ءبىر دە بىرەۋىنە رەتسەنزيا جاريالانباعانىن ايتادى. «ارحيۆ حيكاياسى» اتتى شىعارماسىنىڭ ورىس تىلىندە شىققان قازاق جازۋشىلارىنىڭ تاڭداۋلى اڭگىمەلەرىنىڭ جيناعىنا قاراۋلىقپەن كىرگىزىلمەي قالعانىن جازادى.
ءبىر عانا «ارحيۆ حيكاياسى» اڭگىمەسىنە جەكە توقتالساق، ونىڭ دا ىزىنەن كىشىگىرىم اڭىز ەرگەن تۋىندى بولعانىنا ءوزىمىز دە كۋامىز. ارحيۆكە باسىمەن جۇتىلىپ كەتكەن عالىمداردىڭ اراسىندا «ارحيۆ اۋرۋى» دەگەن تۇسىنىك بار. ماعاۋيننىڭ ءوزىنىڭ دە ارحيۆتە وتكىزگەن جىلدارى سوعان كەلەدى. تاپقان جاڭالىعىن بىرەۋ ءبىلىپ قويا ما دەپ كۇدىكتەنۋ، قاي جەردە قانداي قولجازبا بار ەكەنىن ەشكىمگە ايتپاۋ، قانشا ءىشىن جارىپ بارا جاتسا دا مەرزىمى جەتپەي ەش جەردە جاريالاماۋ جايىندا ايتقان ويلارىنىڭ اڭىسى دا سول. بۇل باسقانىڭ ەمەس، مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءتول تاقىرىبى دەپ ەرىكسىز ەن سالاسىز.
ارحيۆتەن «ماعجاننىڭ جەكەلەگەن ولەڭدەرىن وقىماي تۇرا المايتىن شاقتارى»، «جاسىل شابدار ءتۇستى مۇقابامەن تۇپتەلگەن، ءجۇز جىلدىق ەسكىلىكتىڭ سۇيكىمدى ءيىسى اڭقىپ تۇرعان ادەپكى كەسىمدى عاجايىپ كىتاپپەن» قاۋىشقان كەزدەرى، رەسپۋبليكالىق كىتاپحانانىڭ كونە دە سيرەك، كەيبىرىن اشىپ كورۋگە دە تىيىم سالىنعان كىتاپ قويماسىنا جاسىرىن جول تاۋىپ تۇسكەن ساتتەرى، ءبارى- ءبارى دە قيال- عاجايىپ ەرتەگىگە بەرگىسىز وقيعالار. بۇل - اڭگىمە سيۋجەتى ەمەس، ماعاۋيننىڭ ءوز باسىنان وتكەن جايتتار.
ديحان اقساقالمەن اراداعى اڭگىمەسى تىپتەن عاجاپ. ول كىسى «سوعىستان بۇرىن بۇقار جىراۋ تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەك جازىپ، قولجازباسىن ارحيۆكە تاپسىرعان سياقتى ەدىم، سونى تابا الماي جۇرگەنىم»، - دەيدى. سوندا مۇقاڭ: «كولەمى سەكسەن بەت، لاتىنشا ماشىڭكە، ناشارلاۋ، سارعىش قاعازعا ەنسىز باسىلعان، ۇستىنەن كوك سيامەن جۇرگىزىلگەن تۇزەتۋلەرى بار - سولاي ما؟ « - دەپ تابان استىندا سارت ەتكىزەدى. «قالاي جازىلعانى ەسىمدە جوق»، - دەيدى ديحان اقساقال مىنا تاڭعاجايىپقا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي. سەبەبى ارادا قىرىق جىل ءوتىپ كەتىپتى، ال مۇقاڭنىڭ ول قولجازبانى كورگەنىنە جيىرما ءۇش جىل بولىپتى. ال كەرەك بولسا!
«ارحيۆ حيكاياسى» اڭگىمەسى اۆتوردىڭ ءوز باسىنان وتكەن وسى وقيعالارعا ۇقساس، ءتىپتى رۋحتاس دەسە دە دالەل جەتەرلىك. كەيىپكەرلەردىڭ اراسىنداعى پسيحولوگيالىق كۇرەس جاعىنان عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ايگىلى «ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسىن» ەسكە سالادى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءوزى دە بۇل شىعارماسىن كلاسسيكالىق اڭگىمە دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي شىعارمالار كەزەڭدىك ءبىر كورىنىستەردى بەرەتىن حرەستوماتيالىق تۋىندىلار قاتارىنا جاتادى. وقىرمان ەسىندە جۇرەتىن بەلگىلى دۇنيەلەردىڭ ىشىندە دە بۇل ەكى اڭگىمەنىڭ شوقتىعى مۇلدەم بولەك. «ارحيۆ حيكاياسىنىڭ» سيۋجەتىن اڭگىمەلەپ بەرۋ قاجەت ەمەس، ونى تۇشىنىپ وقۋ كەرەك.
مۇحتار ماعاۋين تۋرالى جۇرت ويلاپ تاپقان ءۇشىنشى ميف - «ونىڭ جاۋى كوپ» دەگەن اڭگىمە. كەيىنگى جازعان مەيىرىمگە تولى ەستەلىكتەرىن وقىپ وتىرىپ قايران قالدىم. اسىرەسە مۇقاعالي ماقاتايەۆ تۋرالى ەسسەسى جۇرەگىمدى قوزعاپ جىبەرگەندەي بولدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ادامي قارىم- قاتىناستى سونشالىقتى جىلى سەزىممەن جازعان. ونى جاقىن بىلمەيتىن ادام مىنا كىسى وزىنە ءوزى ۇقسامايدى عوي دەۋى دە مۇمكىن. ماعان ماعاۋين شىندىعىندا ءوزى ايتا بەرەتىن «بالشەبەكتىككە» قانى قاتىپ قالعان، سودان دا ونى- مۇنىعا ءداتى بەرىك، ءبىراق ار جاعى ەل جايلاۋعا كوشكەندەي ءسان- سالتاناتى جاراسقان، بەرەكەسى مەن مەرەكەسى تەڭ قاتار ادام سەكىلدى ەلەستەيدى.
ءبىر جولى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ اراسىندا كەزدەسىپ قالدىم. وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ فويەسىندە، كيىم وتكىزەتىن جاققا قاراي تۇسەتىن باسپالداقتىڭ الدى. قاسىندا جەڭگەمىز بار، ەكەۋى دە سىرت كيىممەن تۇر. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ قالامداستار بولسا دا، بەيتانىس ورتادا تانىس بىرەۋدى ۇشىراتقانداي ءىشتارتا كۇلىمسىرەدى. ول كەزدە كورىنگەن جەردە سۋرەتكە تۇسىرە بەرۋگە بولاتىن ۇيالى تەلەفون اتىمەن جوق كەز عوي دەيمىن. ايتەۋىر ءبىر فوتوگراف كەلە قالدى دا، جەڭگەمىز ۇشەۋمىز قاتار تۇرىپ سۋرەتكە تۇستىك. سونداعى فوتوسۋرەت مەندە ءالى بار، ول سىناعاندا بالا دەمەي، شاعا دەمەي، كىمدى بولسىن قوساق اراسىنا قوسىپ جىبەرەتىن اقار- شاقار ادامنىڭ بەينەسى ەمەس.
ەل نە دەسە، و دەسىن، ءبىراق بۇل كىسىنىڭ جۇرەگى ءبارىبىر جۇمساق. مۇزداي قاتادى، قارداي ەريدى. مۇحتار ماعاۋينگە قاراعاندا، شەرحان مۇرتازانىڭ قاباعى قاتۋلاۋ قايتا. شەرحان مۇرتازا ەكەۋىن ءبىر- بىرىمەن سىيلاسپايدى دەپ ويلايدى. بىرەۋلەر سونى پايدالانعىسى كەلەدى. «وھ، شىركىن، ەكەۋى شايناسا كەتسە، ودان ۇلكەن مايدان بولمايدى» دەيدى. شىن مانىسىندە قالاي بولدى؟
ماعاۋين ءوز ەستەلىگىندە «ءبىر گازەت مەن تۋرالى جاقسى ماقالا بەردى، ونداي ماقالانىڭ باس رەداكتور شەرحان مۇرتازانىڭ قولداۋىنسىز بەرىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى» دەپتى. بۇل از دەسەڭىز: «قوبىز سارىنى» شىقتى. ماداقتالىپ جاتىر. «قازاق ادەبيەتىندە» مارعۇلان سويلەدى. تاعى ءبىر باسىلىمداردا راحمانقۇل بەردىبايەۆ جانە باسقا زيالى، ءبىلىمدار ازاماتتار. مەن رەنجىپ جۇرگەن «لەنينشىل جاس» (باس رەداكتورى - شەرحان مۇرتازايەۆ) بارىنەن وزىپ، «جاس عالىم اشقان جاڭالىق» دەگەن تاقىرىپپەن، بۇرىن ەشكىمدە بولماعان جاعداي - سۋرەتىمدى قوسا باسىپ، اياۋلى اعام بۇركىت ىسقاقوۆتىڭ جاقسى ماقالاسىن جارقىراتىپ بەردى»، - دەگەن جازباسى جانە بار. شەرحان مۇرتازا مۇحتار ماعاۋيندى سىيلاماسا، سونداي قادامعا بارا ما؟ مۇحتار ماعاۋين شەرحان مۇرتازانى قۇرمەتتەمەسە، قىرىق جىلدان كەيىن وسىنداي ەستەلىكتى جازا ما؟
ماعاۋين تۋرالى ءتورتىنشى ميف - شىعارماشىلىق باسەكەگە باس تىككەن جانكەشتى ءومىر، ارحيۆتەن جيعانى مول ءبىلىمدارلىق، وينامايتىن- كۇلمەيتىن كىرپيازدىق، بابى كەلىسكەن بەكزاتتىق، بويىنا شاڭ جۋىتپايتىن اقسۇيەكتىك. «تۋرا ەكى اپتا بويى جاس قىمىز ءىشتىم. كۇنىگە ون- ون ەكى ساعاتتان ۇيىقتادىم»، - دەپتى ۇلكەن جۇمىستى باستار الدىندا. «توڭكەرىسكە دەيىن جارىق كورگەن بەس ءجۇز كىتاپتى جانە سودان بەرى جيناقتالعان مىڭ سەگىز ءجۇز قولجازبانى تۇگەل اداقتاپ شىعام»، - دەپتى عىلىمعا اتويلاپ ات قويعان شاعىندا. «ءبارىبىر ماعان جەتپەيدى، ءبارىبىر مەن ارتىق جازام دەگەن سەنىم بولدى»، - دەپتى عىلىمنان كەتىپ، جازۋشىلىققا بەت قويعان كەزىندە.
«ءبىسسىمىللا» دەمەي ءىس باستامايتىن مۇسىلمان بالاسىنىڭ سالتى سالتاناتىنا اينالعان مۇنداي قالامگەر كەمدە- كەم. ءار كىتابىن جازاردا الامان بايگەگە تۇسەتىندەي باپتاناتىنىڭ ءوزى جاتقان ءبىر حيكايا. ءار جولى قاجىلىققا جۇرەتىندەي قامداناتىن سەبەبى، جازاتىن كىتابى ەرمەك ءۇشىن دە، اتاق ءۇشىن دە ەمەس. ەگەر سولاي بولماسا، «قوبىز سارىنى» مەن «الداسپاندى» بىلاي قويىپ، «الاساپىرانداي» اسقاق رۋحتى رومان قايدا، «شاقان شەرىدەي» شيرىققان شىعارمانىڭ دا ءجونى باسقا، «شىڭعىس حانداي» ءتورت تومدىق عيبراتتى كىتاپ جازىلار- جازىلماسى دا نەعايبىل ەدى. دەمەك، جوعارىدا اتاپ وتىلگەن ءتورتىنشى ميف تە تاقىر جەردەن پايدا بولعان جوق، ول ماعاۋيننىڭ ۇلت ءۇشىن جاسار ەڭبەگىنىڭ وزىندىك ءھام ومىرلىك ريتۋالىنان تۋعان دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز.
ول وسىنداي جانكەشتى ەڭبەگىمەن ءبىزدىڭ قوعامداعى جازۋشىنىڭ ورنىن ناق تا نىق بەلگىلەپ بەردى.
بەسىنشى ميف - «وعان نە ايتساڭ دا جاقپايسىڭ». سونى بىلگەن قالامداستارى ونى ماقتاۋعا دا قورقادى. مەن دە وسى جايىندا ويلاندىم. بەكەجان تىلەگەنوۆ تۋرالى جىلى پىكىرىنە تاڭقالدىم. ماعاۋيننەن باسقا بىرەۋدەن بەكەجان تىلەگەنوۆ دەگەن ۇلكەن جازۋشى بار دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. سويتسەم بەكەجان تىلەگەنوۆ «تۇيىق ءومىردىڭ قۇپياسى» دەگەن كىتابىندا ءوزى ورتالىق كوميتەتتە قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە مۇحتار ماعاۋينگە قارسى جاسالعان ءبىراز قياناتتى الاقانعا سالىپتى دا بەرىپتى. «الداسپان» جيناعىنداعى «پانيسلاميستىك، ۇلتشىلدىق، كەرتارتپالىق» يدەيالاردى قالاي اشكەرەلەگەندەرىن وزدەرى ەمەس، باسقا بىرەۋلەر ىستەگەندەي تاپتىشتەپ تۇرىپ جازىپتى. جازۋشىلار وداعىنىڭ جيىنىندا جاپ- جاس كۇنىمدە ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەندى، ەندى كوزىممەن كورىپ تاڭىرقاماسقا امالىم دا قالماي وتىر.
ايتايىن دەگەنىم، ماعاۋينگە ماقتاۋ جاقپايدى ەمەس، شىندىقتى ايتپاعان جاقپايدى. ول ومىرگە، قوعامعا، اينالاسىنا وتە سەرگەك قارايدى، بار بولعانى سول. الدىنان «ءوزىنىڭ دەڭگەيىندە ماقتاي المادىم» دەپ ماڭدايلارى تاسقا ءتيىپ شىققاندار، سوزدەرىن «مۇقاڭنىڭ دەڭگەيىندە شىندىقتى ايتا المادىم» دەپ تۇزەتسە بەك جاقسى بولار ەدى. ايتپەسە «مۇقاڭا قالاي ماقتاساڭ دا جاقپايسىڭ» دەگەن ءسوزدىڭ بەكەر ەكەنىن مەن دە بىلەم، سۇراعان ادام بولسا بالكىم وڭاشادا ايتىپ تا بەرەرمىن.
ال التىنشى ميف مۇحتار ماعاۋيننىڭ اتىندا، ياعني ەسىم- سويىندا بولىپ تۇر. «اتىڭ ۇلكەن ەكەن» دەپتى عابيت مۇسىرەپوۆ العاش تانىسقان كەزدەرىندە. مىڭ سىرلى تەرەڭ ادام مۇحتار اۋەزوۆتى عانا ەمەس، ابايدىڭ ۇلى ماعاۋيانى دا، سول ارقىلى اباي توپىراعىن دا مەڭزەسە كەرەك. شىندىعىندا دا ماعاۋيا دەگەن ەسىمنىڭ ءبىر تىلسىم سيقىرى بارداي كورىنەدى. اۋەلگىدە ول ومىردەن ەرتە كەتكەن بوزداق سياقتى ەلەستەۋشى ەدى، كەيىن ومىربايانىمەن جاقىن تانىسا كەلە ءبىراز سىرعا ءبىز دە قانىقتىق. ادامنىڭ ومىرىندە ونىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىنىڭ دە ىقپالى از بولمايدى دەگەن جالپى راس ءسوز. ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ دە اتالارى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، كوڭىلى سارا ادامدار بولعانى دا كوپ جايدان حابار بەرسە كەرەك.
ال بۇدان، مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەسىم- سويىنان نە ميف كورىپ وتىرسىڭ دەۋىڭىز مۇمكىن عوي. ونى ايتقان سەبەبىم، قالامگەر ءوزى «ءبىر اتانىڭ ارۋاعىن ارقالاعان جالعىزبىن» دەيدى. ءوزىنىڭ باسىنداعى جالقى تاعدىردى بارشا قازاقتىڭ باسىنا تەلىپ ايتادى. شىنىندا دا قازاقتىڭ اسىل سۇيەگىن اق پەن قىزىلدىڭ قىرعىنىنان، ىلە- شالا بولعان ەكى بىردەي اشارشىلىقتان، ودان كەيىنگى ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىننەن امان قالعان جالعىزدار جالعاستىردى ەمەس پە. سونىڭ ءبىرى بۇكىل سىيلىقتارىن اتاپ ايتپاي- اق تا قويۋعا بولاتىن مۇحتار ماعاۋين بۇگىندە سوناۋ امەريكادا تۇرىپ جاتىپ جاسى سەكسەنگە تولىپ وتىر.
قازاقتىڭ قاسيەتتى سانى جەتىنشى ميف وسىدان شىقتى. بىرەۋلەر «وكپەلەپ كەتتى»، ەندى بىرەۋلەر «بالالارىن ساعالاپ كەتتى» دەيدى. سودان «ويباي، اناۋ ەكەن»، «ويباي، مىناۋ ەكەن» دەگەن تاعى ءبىر ميف قالىپتاستى. ونىڭ ءبارىن بىردەي جوققا شىعارا دا بەرۋگە بولمايدى. ءبىراق تاپ وسى سۇراققا مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءوزى الدەقاشان جاۋاپ بەرىپ قويعان سياقتى. «ديسسيدەنت ەمەسپىز - بۇدان سوڭعى دۇنيەدەن دە ءۇمىت بار»، - دەگەن ەكەن جازۋشى كەڭەس زامانىنداعى قۋعىن- سۇرگىنگە قاتىستى ايتىلعان ءبىر سوزىندە. ءبىزدىڭ دە ءىشىمىز قيمايتىن ءبىر ءسوزدىڭ ءتۇيىنى وسىندا جاتقانىن نەسىنە جاسىرامىز.
مىنە، ءسويتىپ ءبىر زاماندا جيىرما جەتى، جيىرما سەگىز جاستان اسپايتىن شىعارمىن دەگەن قالامگەر سەكسەنگە ۇلكەن شىعارماشىلىق قۇلشىنىسپەن قادام باستى. «ميمەن كوپ جۇمىس ىستەگەن ادام ۇزاق جاسايدى» دەگەن مەنىڭ ءوزىمنىڭ ءپالساپام بار ەدى. مۇحتار اعامىزدى وتىزدىڭ وتكەلەگىنەن امان وتكىزگەن بەس عاسىرلىق جىراۋلار تاريحى بولسا، بۇگىندە سەكسەنگە جەتكىزگەن ءتورت تومدىق «شىڭعىس حان» اتتى تاريحي رومانى بولۋى دا بەك مۇمكىن- اۋ.
ءوزى قالىپتاستىرسا دا، وزگەلەر قالىپتاستىرسا دا، كوزى تىرىسىندە ميفكە اينالۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەر دەيسىز. كەيدە شىندىق ۇمىتىلسا دا، ميف ۇمىتىلمايدى. مۇحتار ماعاۋين بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ميفكە اينالعان تۇلعا، ول جازعان اتىشۋلى «مەن» دە - ميف. ءبىزدىڭ ورتا سول ميفكە ەندى قانشا ەرەرىن ءبىر اللا عانا بىلەدى.
اۆتورى جۇسىپبەك قورعاسبەك