موڭعوليا جازۋشىسى سۇلتان تاۋكەي ۇلى: ابايدى تانۋ ارقىلى قازاق ءوز بولمىسىن تابادى
وسى ماقالاعا وراي، قازاقستانداعى جانە شەتەلدەگى زيالىلار، قوعام قايراتكەرلەرى مەن تانىمال تۇلعالار ءوز پىكىرلەرىن دە ورتاعا سالۋدا. سولاردىڭ ءبىرى موڭعوليادا تۇراتىن قانداسىمىز، موڭعوليانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشى، دوكتور، پروفەسسور سۇلتان تاۋكەي ۇلىنىڭ پىكىرى. «قازاقپارات» ح ا ا موڭعولياداعى قانداس جازۋشىنىڭ پىكىرىن وقىرمانعا ۇسىنادى.
* * *
2020-جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قازاق حالقى ءۇشىن ماڭىزى زور ۇلكەن-ۇلكەن داتالى شارالار وتكىزىلمەك. اتاپ ايتساق، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىق، التىن وردانىڭ 750 جىلدىق، ابايدىڭ 175 جىلدىعى قاتارلى كوپتەگەن ايتۋلى مەيرامدار وتكىزىلۋى جوسپارلانىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ تۋعانىنا 175 جىلدىق مەرەي تويدىڭ ورنى الابوتەن. ول تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «اباي جانە ХХІ عاسىرداعى قازاقستان» اتتى تاماشا ماقالا جازدى. بۇل ماقالانىڭ ماڭىزى اسا جوعارى. ماقالاداعى نەگىزگى وي - توي وتكىزىپ قانا قويۋ ەمەس، حالىقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋ، ونداعى ولقىلىق بولسا، سونىڭ ورنىن تولتىرۋ. بۇل ەڭ دۇرىس باستاما.
مەنىڭشە، «اباي تويى دەگەنىمىز - اباي تانۋ» دەگەن ءسوز. «اباي تانۋ» دەگەنىمىز - «قازاقتى تانۋ» دەگەن ءسوز. ءبىز ابايدى تانۋ ءۇشىن، اۋەلى ابايدى وقۋىمىز كەرەك، ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، تۇبىنە تەرەڭ بويلاۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، اباي ارقىلى قازاقتىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن بىلۋگە ابدەن بولادى. «قازاق» دەگەندە ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى XIX عاسىرداعى قازاق پەن بۇگىنگى XXI عاسىرداعى قازاقتاردى قاتار تانيمىز. اينالىپ كەلگەندە «ابايدى تانۋ» دەگەنىمىز شىن مانىسىندە قازاقتىڭ ءوزىن- ءوزى تانۋى دەگەن ءسوز.
قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى «اباي الەمى بىرەگەي ۇلكەن قۇبىلىس» دەپ بەلگىلەدى. نەگە ۇلكەن قۇبىلىس؟ ويتكەنى اباي سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى. ول ناعىز تولىق ادام. تولىق ادام تۋرالى انىقتامانى جاساعان اقىن ءبىر ولەڭىندە: «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك» دەيدى. ياعني اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋىن توعىستىرا الماساڭ تولىق ادام بولا المايسىڭ دەگەن- ءدى. ال بۇگىنگى قازاق قوعامىندا قانشا تولىق ادام بار؟ وكىنىشتىسى، بۇگىنگى تاڭدا ونداي تولىق ادام تابۋ وڭاي شارۋا بولماي تۇر. ويتكەنى، قازاقتا ابايداي تولىق ادام نەكەن-ساياق.
اباي قاشىق بولاتىن بەس دۇشپاندى، اسىق بولاتىن بەس اسىل ءىستى جازىپ كەتتى. بۇنى دا تولىق ادامنىڭ سىپاتى دەپ ۇعىنعان دۇرىس. مىسالى: «وتىرىك، وسەك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق - بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز» دەيدى. ابايدىڭ ءوز باسى وسى بەس دۇشپاننان اۋلاق بولعان. ول پاك، جانى تازا ادام. ال، «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىم ويلاپ قوي - بەس اسىل ءىس بىلسەڭىز» دەپ ءوز بويىنا وسى بەس اسىل قاسيەتتى جيدى. سوندىقتان دا اباي ناعىز تولىق ادام. تولىق ادامنىڭ سىپاتىن بويىنا، قانىنا سىڭىرگەن جان. «ابايدان قالعان ءسوز جوق» - دەپ ىلگەرىدەگى قاريالار تامسانا ايتىپ وتىراتىن. ابايدى بىزدەن كورى ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز، بابالارىمىز جاقسى تۇسىنگەن. كەرىسىنشە بۇگىنگى قازاق ءسىز بەن ءبىز ابايدىڭ جانىن شالا تۇسىنەمىز. ەڭ وكىنىشتىسى كەيبىر جاستارىمىز ابايدى تۇسىنبەك تۇگەلى وقىماعان، تىپتى كەيبىرەۋى ەسىمىن دە بىلمەيدى.
مىنە، «اباي تانۋ» دەگەنىمىز ابايدىڭ ءومىر جولىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، شىعارماشىلىعىمەن تانىسۋ، ءپالساپاسىنا تەرەڭ بويلاۋ دەگەن ءسوز. ابايدىڭ جانىن ۇعۋ ارقىلى قازاقتىڭ جانىن ۇعامىز. سەبەبى، ابايدىڭ تۇلا بويىنا قازاقتىڭ بارلىق جاقسى قاسيەتتەرى توعىسقان. ونى ءبىز ابايدىڭ شىعارماسىنان دا تابامىز. ابايدىڭ شىعارمالارىنان، اسىرەسى تۇڭعىش «عاقليا» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن ءپالساپالىق قارا سوزدەرىنەن كوپ پايدالى نارسە كەزىكتىرۋگە بولادى. مۇندا اباي XIX عاسىرداعى قازاقتىڭ پروبلەماسىن كوتەرەدى. سويتە تۇرا، XXI عاسىردا ابايدىڭ كوتەرگەن پروبلەماسى سول قالپىندا ماڭىزىن جويعان جوق.
ءتىپتى قازىرگى كۇنى قوعامدا وزەكتى بولىپ وتىرعان بيلىك پەن حالىق اراسىن جاقىنداتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، مۇنى دا كەزىندە ءبىرىنشى بولىپ اباي كوتەرگەن. قوعامنىڭ دەرتىنە اينالعان «بارماق باستى، كوز قىستىلىقتى جويۋ قاجەت، حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ ماڭىزدى» دەدى ۇلى ويشىل.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ماقالاسىندا اسا ماڭىزدى تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول - بيلىك پەن قوعام اراسىندا تۇراقتى ديالوگ ورناتۋ. بيلىك حالىقپەن ساناسادى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشەدى. بۇل تەك ايتىلىپ قانا قوياتىن دۇنيە ەمەس. قازىر دە قازاقستاندا پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن كوپتەگەن شەشىمدەر دە شىعارىلدى. كوپ بالالى انالار مەن جاس وتباسىلاردى جانە تۇرمىس تىرشىلىگى تومەن وتباسىلاردى مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋ، تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ، ەڭبەكاقى، زەينەتاقى، شاكىرتاقىنى قوسۋ قاتارلى يگىلىكتى ىستەر قولعا الىندى. بۇنىڭ بارلىعى قوعامدى دامىتۋ ماسەلەسى. كەزىندەگى ابايدىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى. «اباي 40 جاسىنان باستاپ ءوندىرىپ جازعان» دەيدى مۇحتار اۋەزوۆ. الايدا از جازسا دا كوپ نارسەنى تولعادى. بارلىق سالاداعى پروبلەمالاردى قوزعادى.
اباي الەم دەڭگەيىندەگى ادام. ۇلكەن عۇلاما. «حاقىم» دەگەنىمىز دانا، عۇلاما دەگەن ءسوز. ءاربىر ۇلت پەن ەلدى تانىتاتىن حاكىمدەر بار. موڭعول ەلىن الەم شىڭعىسحان ارقىلى بىلەدى. قاي ەلگە بارساق تا، موڭعولدان كەلدىك دەسەك «شىڭعىسحاننىڭ ەلىنەن بە؟ » دەپ سۇراپ جاتادى. ءبىز قازاقستاندى اباي ارقىلى تانىپ، ابي ارقىلى الەمگە تانىتۋىمىز قاجەت. قازاقپىن، قازاقستاننان كەلدىم دەسە، «ا ا، ابايدىڭ ەلىنەن كەلدىڭ بە؟» دەپ شەتتەگى ەلدەر سۇرايتىن دارەجەگە كەلسە عوي... ويتكەنى اباي الەمدىك دەڭگەيدە ويلاعان، تولعاعان ادام.
ابايدىڭ ءپالساپاسى وتكەن داۋىردەگى سوكرات، اريستوتەل، پلوتاندارمەن دەڭگەيلەسەدى. قاراسوزدەرىندە «سوكراتپەن سىرلاسۋ» اتتى ءبولىم بار. اباي XIX عاسىرداعى باتىستىڭ فيلوسوفتارىن تۇتاس وقىپ، زەرتتەگەن. ءوزىنىڭ تولعانىستارى دا سولاردىڭ تۋىندىلارىمەن قاتار دارەجەدە. الەمدىك دەڭگەيدە ويلاۋ دەگەن وسى. ابايدىڭ پوەزياسى، قاراسوزدەرى، تۇتاس سول قالپىنشا ءپالساپا. بارلىعى تاربيەلىك مانگە يە. وندا بوس ءسوزدى ۇيقاستىرىپ جيىپ-تەرىپ جازعان ولەڭدەر جوق.
ابايدى الەم دەڭگەيىنە تانىتۋ قاجەتتىگىنىڭ ءبىر نەگىزى - قازاقستاندى دا اباي ارقىلى الەم دەڭگەيىنە كوتەرۋ. ءبىراق تا، الدىمەن ونىڭ ءوزىمىز، ءوز قازىعىمىز تولىق تانىپ الايىق. ءوزىمىز بىلمەي جاتىپ باسقا ەلگە تانىتامىز دەگەنىمىز بوس قيال، دالباسالىق. ابايدى تانۋ ءۇشىن قازاقي بولمىس پەن قازاقي زەردە، مىنەز كەرەك. ابايداي بولماسا دا ۇقساپ باعاتىن زيالى قاۋىم قاجەت. اباي بۇرىن دا وقىلعان، ناسيحاتتالعان. دەگەنمەن ولاردىڭ بارلىعى ءۇستىرت جاسالعان قورىتىندىلار ەدى.
ابايدى العاش تانىعان، العاش باس يە مويىنداعان - الاش قايراتكەرلەرى بولسا، الەمگە تانىتقان - اۋەزوۆ. وسىنداي وزەكتەردەن تۇراتىن «اباي تانۋ» سالاسى جان-جاقتى عىلىم. ءۇستىرت وقىپ، ەكى ولەڭىن جاتتاۋ ارقىلى ۇلى ويشىلدىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي المايمىز. «اباي تانۋدىڭ» شىت جاڭا نەگىزىن قالاۋىمىز قاجەت. ماقالانىڭ ماڭىزدىلىعى دا وسىندا.