بەرىك ءۋالي: اباي مەن الاش
قازاقپارات ماقالانىڭ تولىق ءماتىنىن جاريالايدى.
***
جاقىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەنىنەن جۇرتشىلىق جاپپاي حاباردار دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنت ماقالاسىندا اباي الەمىن بۇگىنگى كۇنمەن، مەملەكەت قۇرىلىسىمەن، ەل دامۋىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ كەڭىنەن تالداۋ جاسادى. بۇل بارشامىزعا اباي مۇراسىنا جاڭاشا قاراۋ كەرەكتىگىن اڭعارتتى. قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى العاش اينالىمعا ءتۇسىپ وتىرعان «پاراساتتى پاتريوتيزم» ۇعىمىنىڭ باستى شارتىن دا وسى ماقالاسىندا كورسەتتى. ونى «ءبىز ەندى ۇلتتى ابايشا ءسۇيۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۇلى اقىن ۇلتىن قاتتى سىناسا دا، تەك ءبىر عانا ويدى - قازاعىن، حالقىن تورگە جەتەلەۋدى ماقسات تۇتتى» دەگەن تۇجىرىمنان انىق بايقايمىز..
اباي مۇرالارى ەكى عاسىرعا تاياۋ ۋاقىتتا كوپ زەرتتەلدى. اباي تانۋدىڭ باستاۋى ⅩⅩعاسىر باسىنداعى قازاق تاريحىنىڭ وقشاۋ قۇبىلىسى الاش قوزعالىسى تۇسىنان باستالادى. دەگەنمەن، اباي مۇرالارىنا ساياسي فيلوسوفيا تۇرعىسىنان قاراۋ - ونىڭ جاڭاشا قىرلارىن اشا تۇسپەك. پرەزيدەنتتىڭ «ول ادىلەتتى قوعام قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەن. دەمەك، ابايدىڭ كوزقاراستارى ХХІ عاسىرداعى قازاقستان قوعامى، ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن اسا قۇندى. حاكىم اباي ۇستانىمدارى وركەنيەتتى مەملەكەت قاعيدالارىنا ۇندەسەدى» دەيتىنى سوندىقتان. وسى ارادا پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى تۇعىرى دا «ادىلدىك» ەكەنىن ەسكە سالۋ ارتىق بولماس ەدى.
اباي قۇنانباي ۇلى قازاقتىڭ وي اعىنىنىڭ تاريحي بۇرىلىسىن جاسادى. ول قازاق ادەبيەتىن عانا ەمەس، وزىنەن كەيىنگى تۇتاستاي ويلاۋ جۇيەسىن جاڭا ارناعا بۇرعان دانىشپان. ەندەشە، ابايدىڭ ءىزىن باسا الاشتىڭ تۋۋى زاڭدىلىق ەدى. ولار اباي اڭساعان «ادىلەتتى قوعام» عانا ەمەس، اباي جۇيەلەگەن كۇللى ادامدىق، كىسىلىك قۇندىلىقتاردى تۇتاس ەلدىك مىنەزگە اينالدىرۋدى مۇرات تۇتتى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ اباي تۋرالى تولعامدارىنان وسى اڭسار كورىنەدى.
اباي اينالاسىنا ۇلگى شاشىپ، ساۋلە ءتۇسىرىپ وتىرعان. زامانىندا ابايدىڭ اينالاسىندا ءجۇرىپ، ونەگەسىن كورگەن بەلگىلى اقىندار كوپ. بۇل تۋراسىندا قايىم مۇحاممەدحانوۆ اقساقال ارنايى زەرتتەۋ دە جاساعان. «ابايدان سوڭعى اقىندار» كەمەڭگەردىڭ ىڭعايىمەن باعدار الىپ، باعىت تاۋىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونداي اقىننىڭ ءبىرى - كوكباي. ول حاكىم تۋرالى ەستەلىگىندە وزىنە ابايدىڭ ارنايى تاپسىرما بەرىپ، كەنەسارى-ناۋرىزباي تاريحىنان داستان جازۋدى جۇكتەگەنىن ايتادى. ءتىپتى كوكباي ءوزىنىڭ ناۋرىزبايدىڭ اعىبايدان سىيعا العان اتاقتى «اعاۋىز» اتى تۋرالى شۋماقتارىن اباي جاقتىرماي، «مىناۋىڭ ناۋرىزباي مىنەتىن ات ەمەس» دەپ سىناپ، ەرتەسى «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» اتتى ولەڭىن جازىپ، ونى دا ۇناتپاي، «بۇل دا مەس بولىپ كەتتى» دەپ وكىنگەنىن دە جازادى.
بۇل جەردە ماسەلە ات تۋرالى ەمەس، بۇگىندە جۇرت تامسانىپ، ات سىنىنىڭ ۇلگىسىنە اينالدىرعان «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» ناۋرىزباي مىنگەن «اعاۋىزدىڭ» شەنىنە كەلمەسە، ناۋرىزباي مىنگەن ات قانداي بولعانى؟ ال ول اتتى مىنگەن ناۋرىزباي شە؟ ونىڭ اعاسى حان كەنە مىنگەن «كوكبۋرىل» قانداي؟ مەنىڭشە، اباي سوزىندە، سول ەرلەرگە دەگەن شەكسىز قۇرمەت پەن ءسۇيىنىش جاتسا كەرەك. ول رۋحتى باھادۇرلەرگە دەگەن قۇرمەتىن وسىلاي اڭعارتقانداي اسەر قالدىرادى. «جاپىراعى قۋراعان ەسكى ۇمىتپەن» ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەتىن نامىستى اڭسايتىن كوڭىلىنىڭ زارىعىن سولاي بىلدىرسە كەرەك.
اباي قۇنانباي ۇلى دا ءوز زامانىنىڭ پەرزەنتى. تۇتاستاي العاندا ازيالىق، بەرىسىن ايتساق، تۇركى-قازاقتىق ويلاۋ جۇيەسى جەكە تۇلعالاردىڭ جەتەكشىلىگىنە كوبىرەك سەنەدى. ءبىزدىڭ فولكلورىمىزدىڭ قاھارماندارى دا وسىنى اڭعارتادى. اڭداپ قاراساق، جىرلارىمىزدىڭ بارىندە جالعىز اتتى ەرلەر ەلدى تەڭدىككە جەتكىزىپ جاتادى. ەپوستىڭ ورتاسىندا تۋعان، باتىرلار جىرىنىڭ سارىنىمەن وسكەن ابايدىڭ دا وسىنداي رۋحپەن تاربيەلەنگەنى داۋسىز. ابىلاي حان ءداۋىرىنىڭ اسقاق داۋىسى ءالى قۇلاعىنان كەتە قويماعان زامان ءۇشىن كەنەسارىنىڭ قايعىلى ۋاقيعاسى سونداي توسىن ءارى جان تەبىرەنتەرلىك ەدى. وتارلىقتىڭ دا قوس وكپەدەن قىسقان شەڭگەلى ەندى باتىپ كەلە جاتقان ۋاقىتتىڭ تۋماسى وسى ءۇش ۇلكەن اعىننىڭ قۇيعانىندا، ءداۋىر ساپارىنىڭ بۇرىلىسىندا، تاريحي كەزەڭنىڭ ءولاراسىندا ەسەيدى.
تاقسىز حان، تاقتالى بي قۇنانبايدىڭ اۋىلى قانداي دانىشپان ويلار مەن داڭسالى اڭسارلاردىڭ توعىساتىن جەرى بولعانى ونسىز دا تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ءبىراق اباي تولىسا كەلە:
«ارزان، جالعان كۇلمەيتىن، شىن كۇلەرلىك،
ەر تابىلسا جارايدى قىلسا سۇحبات...» - دەيدى. ابايدىڭ ەرى كىم؟ جاقسىسى قانداي؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىزگە اباي تۇلعاسىن عانا ەمەس، كەشەگى زامان سۋرەتىن، بۇگىنگى كۇننىڭ كەلبەتىن، بولاشاقتىڭ سۇلباسىن كورۋگە سەپتەسەرلىك انىق باعدار بولار ەدى.
«تۋعىزعان اتا-انا جوق،
تۋعىزارلىق بالا جوق.
تۋىسقان، تۋعان، قۇربىلاس،
قىزىعىمەن جانە جوق...»، - دەپ جانە ناليدى. تاعى دا سۇراق. اباي اڭساعان «تۋعىزارلىق بالا» كىم؟ ول قانداي ازامات بولماق؟
حاكىمنىڭ سوزدەرىن سارالاساق، بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابى الدىمىزدان شىعادى. ابايدىڭ شىعارمالارىن زەردەلەپ وقىساق «ادىلدىك، ارلىلىق، ماحاببات» ۇعىمى سايراپ تۇر.
«مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،
حاراكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.
ەجەلدەن كوپتىڭ قامىن ءتاڭىرى ويلاعان،
مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن».
«پايداسى كوپكە تيەتىن» حارەكەت عىلىم مەن ءبىلىم. ابايدىڭ تۇتاس مۇراسىندا تەڭدىككە جەتۋدىڭ، ەلدى قاتارعا قوسۋدىڭ جالعىز جولى - ءبىلىمدى ەرلەر ەكەنى وزەككە اينالعان. پرەزيدەنت ماقالاسىندا دا «اباي قازاقتىڭ دامىلسىز وقىپ، ۇيرەنگەنىن جان-تانىمەن قالادى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەپ، ءبىلىمدى يگەرمەيىنشە، بيىكتىڭ باعىنا قويمايتىنىن ايتتى. ول «ءبىز عىلىمدى ساتىپ مال ىزدەمەك ەمەسپىز»، - دەپ تۇجىرىمداپ، كەرىسىنشە، ەل داۋلەتتى بولۋ ءۇشىن عىلىمدى يگەرۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارادى»، - دەگەن پايىم بار.
اباي وسى جولدا ءوزى دە، قۇنانباي اۋلەتى ۇرپاقتارىن دا جەتەلەيدى. ءىنىسى حاليوللانى ءوز قاراجاتىمەن وقىتتى. ءتىپتى قىزدارىنا دەيىن سەمەيگە اكەلىپ زاماننىڭ وقۋىنا كىرگىزدى. دەسە دە، ەڭ ءۇمىت كۇتكەن بالاسى ءابىش ەدى. ءبىراق عۇمىرى قىسقا بولعانى بارشاڭىزعا بەلگىلى. بۇل قازا ابايعا وتە اۋىر سوقتى. «كەشەگى وتكەن ەر ءابىش» دەپ كۇڭىرەندى. وسى كۇڭىرەنىس تۇسىندا ءبىز جوعارىدا ايتقان «ابايدىڭ ەرى كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ شىعادى. ابايدىڭ ەرى - زامانىنىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىن يگەرىپ، ءبىلىمنىڭ شىڭىنا شىققان ءابىش سياقتى ازاماتتار. ءابىش سياقتى ازاماتتا كەنەسارىنىڭ رۋحىن، ابايدىڭ ءبىلىمىن تۇتاستاي تۇلا بويىنا جيناقتاعان جاڭا زاماننىڭ ءور ۇلاندارى بولاتىن. ەندىگى زامان بىلەكتىڭ ەمەس، ءبىلىمنىڭ زامانى ەكەنىن قاپىسىز ۇققان، قايراۋسىز جانىلعان تۇتاس بۋىن كەلە جاتىر ەدى.
سول ۇلكەن قازانىڭ ۇستىندە حاكىم:
«جاڭا جىلدىڭ باسشىسى ول،
مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم.
قايعى دەگەن اششى سول،
سۇيەككە ءتيدى قارت ەدىم»، - دەپ تولعانادى. ءيا، جاڭا جىلدىڭ باسشىسى ابىشتەر ەدى. ءبىراق جالعىز ءابىش قانا ما؟ دانىشپان ابايدىڭ ءوزى ايتقان «كىم جامان بولسا زامانداسى كىنالى». ەندى مۇنىڭ كەلەسى جاعى بار. ەگەر جاقسى بولسا...
ءابىشتىڭ زامانداستارى ءاليحاندار مەن احمەتتەر ەدى. قارا ورمانداي قاۋلاپ كەلە جاتقان الاش قوزعالىسىنىڭ بوزداقتارى بولاتىن. ولار قازاقتىڭ «قايتا ورلەۋ» ءداۋىرىن تۋعىزۋعا كەلە جاتقان تۇتاس بۋىن. «جاڭا جىلدىڭ جارشىسى» بولعان ولار قازاقتىڭ العاشقى گازەتىن شىعارىپ، تۇتاس تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىردى. قازاق عىلىمى تۇتاستاي سول الاش قوزعالىسى تۇسىندا قالىپقا ءتۇستى. قازاقتىڭ ادەبيەت تەورياسى، لينگۆيستيكاسى، تۇتاستاي جاراتىلىستىق عىلىمى، شىعىستانۋ، تۇتاس اكادەميالىق عىلىمىنىڭ سالاسىندا الاش ارىستارى تۇر. قازاقتىڭ العاشقى پارتياسىن قۇرىپ، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان دا سولار.
دانىشپان اباي وسىنى سەزگەن. حاكىم ونى عانا ەمەس، ولاردىڭ قايعىلى تاعدىرىن دا سەزگەن سياقتى. «كوك تۇمان كەلەدى ايداپ كوپ سۋرەتتى»، - دەيدى. اۋليەلىك دەرسىز...
الاش ازاماتتارى دا ەندى تەك عىلىم مەن ءبىلىم عانا جەڭەتىن زامان كەلگەنىن قاپىسىز ۇقتى. عىلىمعا شولىركەي ۇمتىلدى. ءبىزدىڭ دە زامانىمىز سولاي. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ زامانى. ال عىلىم مەن ءبىلىم ماڭداي تەرلەمەي كەلمەك ەمەس. ХХІ عاسىرداعى قازاقستانعا حاكىم اباي ⅩⅨعاسىردان وسىنداي وسيەت ايتادى. ول وسيەت ەسكىرمەيدى.
الاش ازاماتتارى سياقتى وسيەتكە ادال بولۋ ءبىزدىڭ دە مىندەتىمىز. پرەزيدەنت «الەمدىك مادەنيەتتە ابايدى قانشالىقتى جوعارى دەڭگەيدە تانىتا الساق، ۇلتىمىزدىڭ دا مەرەيىن سونشالىقتى اسقاقتاتا تۇسەمىز»، - دەدى ماقالاسىندا.
بۇل دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدىڭ باسىم باعىتى ەكەنى داۋسىز. ەندىگى مىندەت - الاشتى الەمگە اباي ارقىلى تانىتۋ، جاڭا عاسىرداعى قازاقستاننىڭ، جاس ۇرپاقتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن، باعىت-باعدارىن اباي مۇراسى مەن ونەگەسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاستىرۋ. بۇل جولدا تۇتاس قوعام بىرىگىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي جۇمىلىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەگەن ويدامىز.
ويتكەنى ءبىز وسى ارقىلى ءوز بولاشاعىمىزدىڭ، ەل كەلەشەگىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، شاڭىراعىن تىكتەي تۇسەمىز.
بەرىك ءۋالي،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى