امەريكا اسقان العاشقى قازاقتار - سوعىس تۇتقىنى بولعان مۇحتار قاراباي ا ق ش-قا قالاي باردى؟
كۇن اشىق، ءتۇس قايتقان ۋاقىت، تەمپەراتۋرا 20 گرادۋس شاماسىندا. مەترو ستانسياسىنان جيىرما مينۋت جاياۋ ءجۇرىپ ءبىر جەر ۇيگە جەتتىك.
ەسكەرتۋسىز كەلدىك، ۇيدە كىسىنىڭ بار-جوعىن بىلمەيمىز. ءبىراق ويلاعان اداممەن كەزدەسسەك، جولعا كەتكەن ەكى ساعات ۋاقىت ەسەلەپ اقتالاتىنداي. بيىكتىگى بەلدەن اسپايتىن تەمىر قاقپانى اشىپ، اۋلاعا كىردىك. كىرپىشتەن سوعىلعان ءبىر قاباتتى ەسكىلەۋ ءۇي ەكەن. ەسىگىن قاقتىق. ءومىرى كورمەگەن ادامنىڭ ءۇيى، ارعى اتامىزدى كورەتىندەي تولقىپ تۇرمىز. ەشكىم شىقپادى. ءۇن جوق. ون مينۋت كىدىرىپ، قايتۋعا وقتالعاندا، ءۇي ىشىنەن جەتەك ارباعا سۇيەنگەن اجەي شىقتى.
- ءرابيا قاراباي دەگەن ءسىز بە؟ - دەپ سۇرادىم اعىلشىن تىلىندە.
اجەي باسىن يزەپ، كىمسىڭدەر دەگەندەي يشارا ءبىلدىردى. قورقىڭقىراپ تۇرعانى بايقالدى، ەسىكتى اشپادى، تەرەزە ارقىلى سويلەسىپ تۇرمىز. جارتىلاي قازاق تىلىندە، جارتىلاي اعىلشىن تىلىندە كىم ەكەنىمىزدى، نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى ايتتىم.
- نوۋ ينگليش، نوۋ قازاق، ونلي تۇركيش، - دەدى ءرابيا اجەي. ءبىز سويلەگەن اعىلشىن جانە قازاق تىلدەرىن بىلمەيتىنىن، تەك تۇرىك تىلىندە سويلەيتىنىن ايتىپ تۇر.
بۇل اجە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇتقىندالىپ، بوساپ شىققان سوڭ ەلگە ورالماستان امەريكادان ءبىر- اق شىققان مۇحتار قارابايدىڭ جارى ەدى. مۇحتار اقساقال تۋرالى العاش رەت تاريحشى، دياسپورولوگ گۇلنار مەڭدىقۇلوۆادان ەستىدىم. تاريحشى 1994 -جىلعى امەريكاعا بارعان ساپارىندا اقساقالمەن ارنايى كەزدەسىپ، باستان كەشكەنىن قاعازعا تۇسىرگەن ەكەن. مەڭدىقۇلوۆانىڭ جازۋىنشا، امەريكالىق اتانعان وتانداسىمىز اقتوبە وبلىسى، ىرعىز اۋدانى، جاباساق سوۆحوزىنىڭ تۋماسى ەكەن. دۇنيەگە 1919 -جىلعى 7-قاراشادا كەلىپتى. گەرمانيانىڭ ك س ر و-عا باسىپ كىرۋىنەن ءۇش اي بۇرىن ۋكرايناعا اسكەرگە شاقىرىلىپ، جيتومير قالاسىنىڭ ماڭىنداعى بولىمشەدە بولعان. سوعىس باستالعاندا بىرنەشە رەت قورشاۋدا بولىپ، كەيىننەن حاركوۆ قالاسىنىڭ ماڭىندا نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەن.
كەڭەس اسكەرىنىڭ شابۋىلى كۇشەيگەن سوڭ، ميۋنحەنگە جىبەرىپ، قارا جۇمىسقا سالعان. سول جەردەن 1945 -جىلى وداقتاستار اسكەرى قۇتقارىپ الىپتى. امەريكانىڭ سوعىس تۇتقىندارىنا ارنالعان لاگەرىندە ءبىرشاما ۋاقىت وتكىزىپ، ەلگە قايتۋعا دايىندالىپ جاتقاندا، تۇتقىنداردى ەلگە الىپ بارا جاتقان پويىزدىڭ اپاتقا ۇشىراعانى تۋرالى حابار كەلىپ، جاس مۇحتار ەلگە قايتۋدان باس تارتىپ، اسكەري كوميسسياعا تۇرىكپىن دەپ، تۇركياعا جىبەرىلگەن.
سول ەلدە ۇيلەنىپ، بالالى-شاعالى بولىپ، 1964 -جىلى ا ق ش-قا قونىس اۋدارعان. مۇحتار اقساقال وسى جولمەن وتكەن جالعىز قازاق ەمەس ەكەن. تاريحشىنىڭ دەرەگىنە سەنسەك، 60-جىلدارى امەريكاعا نەمىس تۇتقىنىندا بولعان 13 قازاق وتباسىمەن كوشىپ بارعان. عالىمنىڭ توپشىلاۋىنشا، ولار اتاقتى تۇركىستان لەگيونىنىڭ مۇشەسى بولۋى ىقتيمال. ءبىراق وزدەرى ونى مويىنداي قويماپتى.
مۇحتار قارابايدىڭ ومىرىمەن تانىسۋ دۇنيە تانىمىمدى توڭكەرىپ جىبەردى. ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق بولماسا كورشى ەلگە بارۋى ەكىتالاي قازاقتىڭ مۇحيت اسىپ، امەريكانى مۇنشالىقتى ەرتە اشقانىن ەلەستەتۋ قيىن ەدى. ونىڭ ۇستىنە، اتامنىڭ سوعىستان قايتپاعان ەكى باۋىرى دا وسىلاي ءتىرى قالمادى ما ەكەن دەگەن ءبىر ساتتىك ءۇمىت وياندى. مۇحتار اقساقالدى كورسەم، اتامنىڭ باۋىرلارىن كورەتىندەيمىن. وكىنىشكە قاراي، بۇل مۇمكىن ەمەس ەدى.
اقساقال 2007 -جىلى قايتىس بولعان. ونىمەن تاعدىرلاس وزگە وتانداستارىمىز دا دۇنيەدە وزعان ەكەن. ءسويتىپ اتتەگەن-ايلاپ جۇرگەنىمدە اڭگىمە جازۋدى ۇيرەتكەن ۇستازىم مايكل شاپيرو: «ادامدى تانۋ ءۇشىن وزىمەن تىلدەسۋ شارت ەمەس، ونىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ كۋالىگى دە قۇندى»، دەگەن ەدى. وسى ءسوز قانات ءبىتىرىپ، جۋرناليستىك زەرتتەۋىمدى باستاپ كەتتىم.
تاڭداۋدىڭ مۇحتار قارابايدىڭ وتباسىنا ءتۇسۋى بەكەر ەمەس ەدى. تاريحشى مەڭدىقۇلوۆانىڭ جازۋىنشا، الگى 13 وتباسىنىڭ ىشىندە قازاقىلىققا مەيلىنشە جاقىن بولعانى دا وسى مۇحتار اقساقالدىڭ وتباسى ەدى. شەتتە جۇرگەن سوڭ، قازاق قىزعا ۇيلەنۋدىڭ رەتى بولا قويماعان سىڭايلى. مىسالى، كۇنتۋعان بايزەلبەك دەيتىن وزگە ءبىر وتانداسىمىز نەمىسكە ۇيلەنگەن ەكەن. مۇحتار قارابايدىڭ جارى ءرابيا دا قازاق ەمەس ەدى. ءبىراق ول ءتىلى مەن ءداستۇرى قازاقتىكىنە ۇقساس قىرىم تاتارى بولاتىن. تاريحشى ەڭبەگىندە ءرابيانىڭ دا، ونىڭ مۇحتار اقساقالدان تاپقان بالالارىنىڭ دا قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىنىن جازعان ەكەن.
ءرابيا اجەيمەن جۇزدەسىپ تۇرمىز، قازاق ءتىلىن بىلمەيمىن دەپ تۇر، بۇل قالاي بولعانى، ۇمىتىپ قالدى ما ەكەن، الدە تاريحشى اسىرەلەدى مە دەپ ابدىراپ تۇرعانىمدا، مەنىمەن بىرگە ەرە بارعان تالعات دەيتىن جىگىت تۇرىك دوسى بار ەكەنىن، قوڭىراۋ شالىپ اۋدارماشى بولۋىن سۇراي الاتىنىن ايتتى. تالعات الگى تۇرىككە تەلەفون ارقىلى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ جاتقاندا، ءرابيا اجەي كۇتپەگەن جەردەن قازاقشا سويلەي باستادى. تۇرىكشە- تاتارشا اكسەنتپەن ايتىلعان سوزدەردىڭ قازاقتىكى ەكەنىن باسىندا اڭعارماي دا قالىپپىز. دەگەنمەن مۇقيات تىڭداساڭ، ويىن جاپ- جاقسى جەتكىزىپ تۇر.
- قازاق ءتىلىن جاقسى بىلمەيمىن، ۇمىتىڭقىراپ قالدىم. مۇحتار اعاڭ باردا كەلگەندەرىڭىزدە عوي، - دەدى ول.
قورقىنىشى باسىلىپ، كۇدىگى سەيىلگەن ءرابيا اجەي ەسىكتى اشىپ سىرتقا شىقتى دا، ەسىك الدىنداعى ورىندىققا جايعاسىپ، اڭگىمەسىن باستادى. ايتۋىنشا، 1932 -جىلى قىرىمداعى ودەسسا قالاسىندا تۋىپتى. ءۇش جاسىندا تۇركياعا كوشىپ، ەسكيشەحير قالاسىندا بوي جەتكەن. مۇحتار اقساقالمەن سول جەردە تانىسىپ، 1951 -جىلى ەكەۋى شاڭىراق كوتەرگەن.
- اعالارىڭ ەسكيشەحيرگە كەلىپ، قۇدا ءتۇسىپ الدى، - دەدى اجەي كۇلىمسىرەپ.
ءتورت بالا تۋىپتى: ۇشەۋى ۇل، بىرەۋى قىز. تۇڭعىشى مۇستافا ەكى ايلىعىندا قايتىس بولعان ەكەن. مۇحتار اقساقال ەسكيشەحيردەگى ۇشاق شىعاراتىن زاۋىتتا جۇمىس ىستەپتى. كۇنكورىس قيىن بولعان سوڭ، امەريكاعا كوشۋدى ويلاستىرىپتى.
- اعالارىڭ ءوزى جۇمىس ىستەيتىن زاۋىتتان ءبىر قىرىم تاتارىن تاۋىپ، سول ءبىزدىڭ امەريكاعا كەلۋىمىزگە كومەكتەستى، - دەدى ءرابيا اجەي. - وعان 1200 دوللار بەردىك. ول كەزدە ۇلكەن اقشا.
مەڭدىقۇلوۆانىڭ جازۋىنشا، 60-جىلدارى تۇركياداعى اسكەري توڭكەرىستەردىڭ، ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىقتىڭ اسەرىنەن جانە ا ق ش پەن كانادا سەكىلدى ەلدەردە شەتەلدىك جۇمىسشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا ارنالعان زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنان كوپتەگەن تۇركيالىق مۇحيت اسىپتى.
- مۇندا كەلگەندە كوپ قيىندىق بولدى، - دەدى اجەي. - سپيك ينگليش جوق. ينگليش بىلمەسەڭىز، جۇمىس بەرمەيمىز، دەدى. بالالار كىشكەنتاي، نە جۇمىس تاپساق، سونى ىستەدىك.
بۇگىندە ءرابيا اجەي ۇلكەن ۇلى التايدىڭ قولىندا ەكەن. ءبىز بارعان ءۇي سونىكى. ودان كەيىنگى ۇلى قادىر قالانىڭ ەڭ قىمبات اۋدانى مانحەتتەندە تۇرادى. ءوزىنىڭ ءىرى كومپانياسى بار.
- قىزدىڭ اتى گۇلزادە. كۇيەۋىم قارىنداسىنىڭ اتىن بەرگەن، - دەدى اجەي. - ەڭ كەنجەسى، كەنجە بولسا دا، 59 جاستا.
قازاقستانداعى ساياسي جاعدايلاردان حاباردار ەكەن.
- نازاربايەۆ كەتىپتى عوي؟ - دەدى اجەي.
- ءيا، ءۇش ايعا جۋىق ۋاقىت بولدى. بۇگىن سايلاۋ بولىپ جاتىر ەلدە. امەريكاداعى قازاقتار دا داۋىس بەرىپ جاتىر. كونسۋلدىقتان كەلە جاتىرمىز.
- جاڭا باسشى كىم؟
- ءالى سوڭعى ناتيجە شىقپادى، توقايەۆ بولاتىن شىعار.
- قالاي؟ حالىق قولداپ جاتىر ما؟
ەلدەگى جاعدايدى، قاي ءوڭىردىڭ تۋماسى ەكەنىمىزدى سۇراپ بارىپ، ەلدەگى جاعداي تۋرالى ويىن ايتتى.
سالدەن سوڭ اجەي ءبىزدى ۇيگە شايعا شاقىردى. جالعىز ءوزى ەكەن، اۋرەگە سالمايىق دەپ باس تارتتىق.
- قازاقتار قوناقجاي حالىق. ۇيگە كەلگەندى قۇر قول جىبەرمەگەن، شاي ىشكەندەرىڭىزدە بولار ەدى، - دەگەن اجەي ءۇي ىشىنەن ەكى بوتەلكە شىرىن الىپ شىقتى. - قۇر قول كەتكەندەرىڭىز ۇيات بولادى.
ءرابيا اجەيمەن قوشتاسىپ، قۋانىشىم قوينىماي سىيماعان كۇيى ۇيگە كەلدىم. نوۋتبۋگىمدى اشىپ، پوشتامدى تەكسەرسەم، اجەيدىڭ ەكىنشى ۇلى قادىر قارابايدان حات كەلىپتى. جازۋ سارىنى ونىڭ اشۋلى ەكەنىن اڭعارتتى.
«اكەمنىڭ ومىرىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقانىڭىزعا راحمەت، ءبىراق گۇلناردان ەستىگەنىڭىزگە قوساتىن ەشتەڭە جوق. اكەم 12 جىل بۇرىن قايتىس بولدى جانە ءوزىنىڭ وقيعالارىن جاريالاۋعا قىزىقپادى… مەن ءسىزدىڭ اناما، نەمەرە ىنىمە جانە ۇيىمدەگى كۇزەتكە قالدىرعان بارلىق سالەمدەمەڭىزدى الدىم. ءبىز اكەمنىڭ وقيعالارىن قايتالاپ ايتىپ بەرۋگە مۇددەلى ەمەسپىز…»، دەپ جازىپتى اعىلشىن تىلىندە.
بۇل ونىڭ جازعان حاتتارىما، شالعان قوڭىراۋلارىما جانە جىبەرگەن س م س-حابارلامالارىما العاشقى ءۇن قاتۋى ەدى. شاماسى، اناسىنىڭ ۇيىنە ەسكەرتۋسىز بارىپ، اڭگىمەگە تارتۋىم ەرسى كورىنىپ، جاۋاپ قاتپاسقا شاراسى بولماعان كورىنەدى.
نەگىزىندە، ءرابيا اجەيدەن گورى وسى قادىرمەن جولىعۋ ماقسات ەدى. قانشا دەگەنمەن جاستاۋ، ەستەلىكتەرى دە تىڭ بولار دەگەن وي بولدى. «تەرگەۋ جۋرناليستيكاسى» ساباعىندا مەڭگەرگەن ماشىقتاردى پايدالانىپ، تەلەفونى مەن ەلەكتروندى پوشتاسىن وڭاي تاپتىم. ءبىراق ناتيجە بولمادى: تەلەفوندى كوتەرمەدى، حاتتى جاۋاپسىز قالدىردى. الەۋمەتتىك جەلىدە اككاۋنتى بار ەكەن، ءبىراق بەلسەندى ەمەس. نەمەرە ءىنىسىنىڭ ونلاين وتىرعانىن كورىپ، وعان جازدىم، وقىدى دا، ءۇنسىز قالدى. ءبىر ايدان سوڭ ەلگە قايتۋىم كەرەك، ودان كەيىن امەريكاعا جول تۇسە مە، جوق پا بەلگىسىز. قايتكەن دە جولىعۋ قاجەت. نە كەرەك تاۋەكەلگە بەل بۋدىم. ۇيىنە باراتىن بولدىم.
سول كۇنى ءرابيا اجەيگە بارماس بۇرىن قادىردىڭ ۇيىنە سوققان ەدىك. قالانىڭ الەمگە ايگىلى مانحەتتەن اۋدانىنداعى كوپ قاباتتى ۇيدە تۇرادى ەكەن. ءبىرىنشى قاباتتا وتىراتىن كۇزەتشىگە ءمان-جايدى تۇسىندىرگەنىمىزدە، كوزىمىزشە قادىردىڭ پاتەرىنە قوڭىراۋ شالدى. وزىمەن سويلەسىپ تۇرعانىن بايقادىق. تۇتقانىڭ ارعى جاعىنداعى كىسىنىڭ ايتقانىنا توقتاۋسىز باس يزەپ تۇرىپ، كوز قىرىمەن بىزگە قارادى. ءبىر نارسەنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن ۇعا باستادىق. تۇتقانى قويىپ، «ول كىسى قازىر بوس ەمەس ەكەن، تەلەفون نومىرلەرىڭىزدى قالدىرساڭىزدار، ءوزى حابارلاسادى»، دەدى.
الدىن الا كەلىسپەي ۇيىنە بارعانىمىز ىڭعايسىزداۋ ەدى، ءسىرا. الايدا امەريكالىق جۋرناليستەر ءۇشىن بۇل ۇيرەنشىكتى تاجىريبە.
- ەڭ ءتيىمدى ءادىس - ەسىك قاعۋ، - دەدى بىردە جۋرناليستيكالىق تەرگەۋدى ۇيرەتكەن ۇستازىمىز. - حاتتى ەلەۋسىز قالدىرۋ وڭاي، تەلەفوندى تاستاي سالۋعا بولادى. جۇزبە-ءجۇز كەزدەسۋدىڭ رەتى بولەك. سۇحبات بەرۋگە كەلىسە قويماسا دا، تىم قۇرىعاندا كەيىپكەرىڭىزدىڭ سۇراعىڭىزعا دەگەن رەاكسياسىن كورەسىز.
قازاقى ۇياڭدىقتى ءبىر ءسات ۇمىتىپ، امەريكالىق بولۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن، ءۇيىنىڭ الدىنا بارىپ تۇرىپ كەزدەسە الماعانىمىزعا ازداپ قىنجىلىپ قالدىق. تەلەفونىمىزدى كۇزەتشىگە قالدىردىق-اق، ءبىراق قادىردىڭ حابارلاساتىنىنى كۇماندى ەدى. سوڭعى امال مۇحتار اقساقالدىڭ ۇلكەن ۇلى التايدىڭ ۇيىنە بارۋ ەدى.
* * *
قادىردىڭ اشۋلى حاتىنا ءبىر كۇن ءوتىپ كولەمدى جاۋاپ جازدىم. كىم ەكەنىمدى بىلمەي كۇدىكتەنگەن بولار دەپ، ءوزىم تۋرالى بۇكىل اقپاراتتى: قايدا تۋىپ، قايدا وسكەنىمدى، امەريكادا نە ىستەپ جۇرگەنىمدى، وتباسىلىق جاعدايىمدى جانە قاي جەرگە توقتاعانىمدى ءتىزىپ شىقتىم. سوڭىندا مۇحتار اقساقالدىڭ ءومىرى ءبىر ادامنىڭ ەمەس، ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ تاريحى ەكەنىن جازدىم. كەلەسى كۇنى جاۋاپ كەلدى.
«...ەكى اپتادان سوڭ حابارلاسىڭىز… كەزدەسۋدىڭ رەتى بولا ما، جوق پا سول كەزدە ايتارمىن»، - دەپتى.
شىلدەنىڭ بەسى كۇنى تۇسكە تامان مەترونىڭ 7-پويىزىنا وتىرىپ، مانحەتتەن ارالىنداعى Grand Central Terminal ۆوكزالىنا تارتتىم. بۇل ارالدىڭ ەڭ تىعىز ورنالاسقان ورتالىق اۋداندارىنىڭ ءبىرى ەدى. جارتى ساعاتتا جەتتىم. تەمپەراتۋرا 30 گرادۋس شاماسىندا، قاپىرىق، كەپتەلىس، قۇجىناعان ادام، كوشە تاعامىنىڭ ءيىسى. كوشەنىڭ ارعى بەتىنەن ءوتىپ، Pershing Square كافەسىنە كىردىم. قادىرمەن كەزدەسۋ ساعات 14:00 ۋاقىتىنا بەلگىلەنگەن ەدى.
ۋاعدالاسقان ۋاقىتتا كەلدى. ۇستەلگە جايعاسىپ ۇلگەرمەستەن: «مەن سەنى ك گ ب-نىڭ ادامى دەپ ويلادىم. ءبىز تۋرالى تۋرالى ءبارىن بىلەسىڭ عوي؟»، دەدى. قاي اقپاراتتى قايدان العانىمدى ءتۇسىندىرىپ جاتسام، «امەريكانىڭ سونىسى جامان، جەكە ادام تۋرالى تىم كوپ اقپارات بەرەدى، قاۋىپتى»، دەدى.
قۇر الاقان كەلمەپتى، قولىندا ءبىر بۋما ەستەلىك سۋرەتتەر. ءارقايسىسىنىڭ تاريحىن ايتىپ بەردى. جارتى ساعات دەپ جوسپارلانعان كەزدەسۋىمىز ەكى جارىم ساعاتقا سوزىلدى.
مەڭدىقۇلوۆانىڭ جازعانى عىلىمي ەڭبەك بولعان سوڭ، ول جەردە مۇحتار اقساقالدىڭ ءومىرى فاكتىلەر نەگىزىندە حرونولوگيالىق تارتىپپەن قىسقا ءارى نۇسقا سيپاتتالعان. كەشكەن قيلى ومىرىنە كوركەمدىك كەلبەت بەرەتىن دەتالدار از ەدى. قادىر نەنىڭ كەرەگىن سەزگەندەي، اكەسى ايتقان اڭگىمەلەر مەن ءوزى كورگەن جاعدايلاردى ادەمىلەپ بايانداۋعا كوشتى.
- اكەمنىڭ ايتۋىنشا، - دەيدى قادىر، - قازاق، وزبەك سەكىلدى ۇلتتىڭ ادامدارىن اراق بەرىپ، الدىڭعى شەپكە قويىپتى. سوعىس الاڭىنا قاتار- قاتار بولىپ اتتانىپتى، سوڭعىلارىندا مىلتىق تا بولماعان. الدىڭعى قاتارداعى سولداتتار قازا تاپسا، سولاردىڭ قارۋىن الۋعا ءماجبۇر بولعان. اكەمنىڭ جولى بولىپ، كەيىنگى قاتاردا جۇرگەن، سونىڭ ارقاسىندا امان قالعان.
كەڭەس سولداتتارىنىڭ بارىندە بىردەي قارۋ بولماعانى ءجيى ايتىلادى. ءتىپتى كوركەم ادەبيەتتە دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «تال ءتۇس» رومانىندا سابىت اقساقالدىڭ كۇيەۋ بالاسى بايمۇقاننىڭ: «سوعىستىڭ باسىندا اسكەرگە قارۋ جەتپەگەن. كەيبىر اسكەر قارۋسىز وتىرىپ-اق قىرىلىپ قالعان. ەكى ادامعا، ءۇش ادامعا ءبىر مىلتىق. اۆتومات دەگەن كەيىن كەلدى»، دەيتىن جەرى بار.
قادىر اكەسىنىڭ سوعىستا ءجيى جاراقاتتانعانىن ايتتى: «گوسپيتالدا جاتقانىندا ءبىر بوتەلكە اراق، ءبىر قوراپ تەمەكى جانە ءبىر بولكە نان بەرەدى ەكەن. اكەم نانىن جەپ، اراق پەن تەمەكىنى ساقتاپ قويىپ جۇرگەن. دارىگەر جاراسىنا لەيكوپلاستىر جابىستىرسا، وڭاشا قالعاندا ونى اشىپ قويادى. ۇزاعىراق جازىلسىن دەگەنى عوي. دارىگەر ونىسىن بايقاپ قويسا، جيناعان اراعى مەن تەمەكىسىن ۇسىنادى ەكەن».
تاپقىرلىعىمەن بىرگە اقجولتايلىعى دا بار كورىنەدى. قادىردىڭ ايتۋىنشا، بىردە گراناتا ءتۇسىپ، اكەسى عانا ءتىرى قالىپ، قاسىنداعى سولداتتاردىڭ ءبارى قايتىس بولىپتى. 1980 -جىلدارى رەنتگەنگە تۇسىرگەندە سول گراناتانىڭ جارىقشاعى دەنەسىندە قالىپ قويعانى بەلگىلى بولعان.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءوز ادامىن اياماعانىن، اينالانىڭ ءبارىن شپيون كورگەنىن بىلگەن سوڭ، مۇحتار اقساقالدىڭ نە سەبەپتى ەلگە قايتقىسى كەلمەگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس ەدى. ازاپتاۋدان قورىققان بولۋى كەرەك.
- ازاپتاۋ ەمەس. ولار تۇتقىنداردى ازاپتاپ اۋرە بولماعان. كەلگەن ۆاگونداردى سىرتىنان قۇلىپتاپ، تىرىدەي ورتەگەن. مۇنى اكەمە قازاق گەنەرالى ايتىپتى، - دەدى قادىر.
اقپاراتتى جەتكىزگەن ادامنىڭ گەنەرال بولۋى ەكىتالاي، گەنەرال بولسا دا، قازاق بولماۋى مۇمكىن. سەبەبى سوعىس كەزىندە قازاقتان شىققان گەنەرال كوپ بولماعان. گەنەرال- مايور سابىر راقىموۆ 1945 -جىلعى 26-ناۋرىزدا قازا تاپقان، ال شاكىر جەكسەنبايەۆ سوعىس اياقتالعاندا پريبالتيكا مايدانىندا بولعان ەكەن. كىم بىلەدى، بالكىم شەنى گەنەرالدان تومەن اسكەري بولار.
كونستانتين بوگۋسلاۆسكي دەيتىن تاريحشىنىڭ «ازاتتىق» راديوسىنىڭ رەسەيدەگى بيۋروسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتقانىنداي، نەمىس تۇتقىنىنا تۇسكەن ك س ر و ازاماتتارىنىڭ سانى 4 ميلليوننان 6 ميلليونعا دەيىن اۋىتقيدى. ونىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى قازا تاپقان ەكەن.
تۇتقىنداردىڭ مۇنشالىقتى ۇلكەن كولەمدە قازا تابۋىنىڭ سەبەبى، گەرمانيانىڭ دا، ك س ر و-نىڭ دا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى جەنەۆا جانە گااگا كونۆەنسيالارىن ساقتاماۋى. ول كونۆەنسيالارعا سايكەس، تۇتقىنداردى اۋىر جۇمىسقا سالۋعا بولمايتىن.
ولاردىڭ دۇرىس تاماقتانۋعا، مەديتسينالىق قىزمەت الۋعا جانە تۋىستارىنا حات جازۋعا قۇقىقتارى بولۋشى ەدى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كەيىنگى جىلدارى گەرمانيا جانە ونىڭ وداقتاستارى تاراپىنان تۇتقىندار جونىندە ءبىرشاما باستاما جاسالعان، ءبىراق كەڭەس وداعى ەشقانداي مامىلەگە بارماپتى.
تاريحشى بوگۋسلاۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، 1941 -جىلعى جەلتوقساندا گەرمانيا، ۆەنگريا، رۋمىنيا، يتاليا جانە سلوۆاكيا ەلدەرى ك س ر و-عا حابارلاما جىبەرىپ، تۇتقىندارمەن الماسۋدى ۇسىنعان. كرەمل باس تارتقان.
تاريحشى سونداي-اق حالىقارالىق قىزىل كرەست كوميتەتىنىڭ ك س ر و سىرتقى ىستەر حالىق كوميسسارى ۆياچەسلاۆ مولوتوۆقا جىبەرگەن ەكى تەلەگرامماسىن تاۋىپ العان. بىرىندە شۆەيتساريالىق بانك ەسەبىنەن نەمىس تۇتقىنىنداعى كەڭەس سولداتتارى ءۇشىن افريكادان ازىق- تۇلىك الدىرتۋعا مۇمكىندىك بار ەكەنى ايتىلسا، ەكىنشىسىندە سول تۇتقىندارعا قانت تاراتۋعا بولاتىنى جازىلعان.
ءبىراق ول ءۇشىن ك س ر و تاراپى دا وزدەرىندەگى نەمىس سولداتتارىنا سول شاماداعى ازىق- تۇلىكتىڭ بەرىلۋىنە رۇقسات ەتۋى كەرەك بولدى. كەڭەس بيلىگى ءسىرا بۇعان دا كەلىسىم بەرمەدى. كەلىسسە، قىزىل كرەست وكىلدەرىنىڭ ەلگە كىرۋىنە رۇقسات بەرىپ، نەمىس سولداتتارى ۇستالعان لاگەرلەردىڭ جايىن كورسەتۋگە ءماجبۇر بولار ەدى.
ونىڭ ۇستىنە ستاليننىڭ جاۋعا بەرىلمەۋدى، بەرىلگەن ادامنىڭ كوزىن جويۋدى تالاپ ەتكەن 1941 -جىلعى 16-تامىزداعى №270-بۇيرىعى بار.
«بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار» دەيتىن ۇستانىم وسىدان كەيىن پايدا بولسا كەرەك.
دەمەك، ميلليونداعان كەڭەس سولداتىنىڭ نەمىس لاگەرىندە قازا بولۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كرەمل دە جاۋاپتى بولدى.
سوعىس ءبىتىپ، تۇتقىننان ساۋ شىققانداردىڭ ودان كەيىنگى ءومىرى دە وڭاي بولمادى. نەمىستىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ءتىرى قالعانداردى كەڭەس بيلىگى جاپپاي فيلترلەۋ لاگەرلەرىنە جىبەرىپ، ول جەردە قاتاڭ تەرگەدى.
تاريحشى ارايلىم مۇساعاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، تۇتقىنعا تۇسكەن كەڭەس سولداتتارىن تەكسەرۋ جۇمىستارى پولشادا ءجۇردى جانە كوبى ماگادان مەن كولىما سەكىلدى جەرلەرگە 25 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە جىبەرىلگەن ەكەن.
- 1956 -جىلعى XX سەزدەن كەيىن عانا سوعىس تۇتقىندارى اقتالا باستادى، - دەيدى مۇساعاليەۆا. - ءبىراق تۇركىستان لەگيونىندا بولعاندار وسى كۇنگە دەيىن اقتالعان جوق.
* * *
مۇحتار اقساقالدىڭ ءتىرى ەكەنىن ونىڭ اۋىلىنداعى تۋىستارى 1961-1962 -جىلدارى ءبىر-اق بىلگەن ەكەن. قادىردىڭ ايتۋىنشا، سول جىلدارى اكەسىنىڭ تۇركياداعى تانىسى قازاقستانعا ىسساپارمەن بارعاندا، ەلدەرىڭدە قازاقتار بار ما دەپ سۇراپتى. ول جالعىز قازاقتى بىلەتىنىن جانە ونىڭ مۇحتار قاراباي ەكەنىن ايتقان كورىنەدى.
- الگى ادام، - دەدى قادىر، - اكەمنىڭ باۋىرى ساپانى تانيدى ەكەن. اكەمە سول تانىسى ارقىلى سالەم جولداپ، ساپاعا حات جازۋىن سۇراپتى. اكەم حاتتى جازدى دا. ءبىراق ول حات جاباساققا جەتكەنشە، ساپا كوشىپ كەتكەن ەكەن. قۋانىشقا وراي ءۇيدىڭ جاڭا يەسى ساپانىڭ دوسى بولىپ، حاتتى جەتكىزىپتى. سودان بەرى حات الماسىپ تۇردىق. اكەم ونى ا ق ش-قا ءجيى شاقىراتىن.
ءبىراق ساپانىڭ ا ق ش-قا بارۋىنا كەڭەس وكىمەتى رۇقسات بەرمەپتى. ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتتارى شەتەلگە شىعۋى ءۇشىن بارار ەلدىڭ ۆيزاسىمەن قاتار ءوز وكىمەتىنىڭ كەتۋ ۆيزاسىن (ۆىەزدنايا ۆيزا - رەد.) دا الۋعا ءتيىس بولعان.
1972 -جىلى ساپادان قۋانىشتى حات كەلىپتى: كەڭەس وكىمەتى اقىرى رۇقسات بەرگەن ەكەن، 45 كۇنگە كەلەتىن بولىپتى.
- ساپا كەلگەندە اكەم عانا ەمەس، ءبارىمىز قۋاندىق. قىرىق بەس كۇن ىشىندە ابدەن قىدىرتتىق، - دەدى قادىر. ەمپاير- ستەيت بيلدينگ پەن 2001 -جىلعى 9 -قىركۇيەكتە تەرروريستىك شابۋىل كەزىندە قيراعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ورتالىعى عيماراتتارىن كورسەتىپتى.
- ءبىر قىزىعى، ءبىز ونى ەشقالاي تاڭعالدىرا المادىق. «قاراڭىز، مىنا ەگىز عيمارات 110-قاباتتان تۇرادى. ومىرىڭىزدە مۇندايدى كوردىڭىز بە؟»، دەپ سۇرادىم. ءمىز باقپاستان: «بىزدە مۇندايدىڭ تورتەۋى بار»، دەدى. بۇل قالاي بولعانى دەپ تاڭىرقاپ قالدىق.
ساپا تاعى ءبىر قىلىعىمەن تاڭعالدىرىپتى. كوشەدە جۇرسە، ارتىنا بۇرىلىپ قاراي بەرگەن. ۇيدە وتىرسا، ون بەس مينۋت سايىن تەرەزەدەن دالاعا سىعالاپ قويادى ەكەن.
كۇندەر ءوتىپ، ساپانىڭ قايتۋى جاقىنداعاندا، قادىر ك س ر و ەلشىلىگىنە بارىپ، كوكەسىنىڭ ۆيزاسىن سوزدىرىپ الىپتى.
«كوكەمنىڭ ۇيدە جۇرگەنى اكەمە قۋانىش سىيلادى. توسىن سىي جاسايىن دەدىم. كەڭەس ەلشىگىنە بارىپ، «اكەم باۋىرىمەن بىرگە ۇزاعىراق بولعىسى كەلەدى، ۆيزانى ۇزارتىپ بەرەسىزدەر مە؟»، دەپ سۇرادىم. ەلشىلىك كەلىسە سالدى. مەن بولسام قۋانىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا جولدان شامپان شارابىن الىپ، اتاپ ءوتۋدى ويلاستىرىپ قويدىم. ۇيگە كەلىپ، جاعدايدى ايتسام، ول: «جوق، جۇمىس قالىپ بارادى. مال بار، شارۋا بار»، دەدى.
ەستەلىكتىڭ ءبارىن اعىلشىن تىلىندە بايانداپ وتىرعان قادىر اعاسىنىڭ وسى سوزدەرىن قازاق تىلىندە ناقىشىن كەلتىرىپ ايتتى. ايتۋىنشا، ساپا اقساقال كەتەرىندە اپەرگەن كيىمدەرىن دە الماي كەتىپتى. قالاي كەلسە، سولاي قايتقان ەكەن.
* * *
ساپا اقساقال كەلىپ كەتكەن سوڭ، ەلدەگى قازاقتارمەن قاتىناس كۇشەيگەن. قادىردىڭ ايتۋىنشا، سول جىلدارى ۇيىندە نيۋ-يورككە تاعىلىمدامادان وتۋگە بارعان كوپجاسار نارىبايەۆ پەن تورەگەلدى شارمانوۆ بولعان ەكەن. ءبىرى قازاق ك س ر-ىنىڭ ءبىلىم ءمينيسترى بولسا، ەكىنشىسى دەنساۋلىق ءمينيسترى بولعان.
- امەريكاعا باراردىڭ الدىندا بىزگە ول جاقتا قازاقتار تۇراتىنىن، ءبىراق ولاردان الشاق ءجۇرۋىمىز كەرەك ەكەنىن ايتتى، - دەدى شارمانوۆ. - ولار وتاندى ساتقاندار، جولىقساڭدار، سەندەر دە ساتقىن بولاسىڭدار دەپ قورقىتتى.
ءبىراق بۇل شارمانوۆتى توقتاتپاپتى. مۇحتار اقساقالمەن ءبارىبىر جولىققان. باسىندا سىرتتا كەزدەسىپ، كەيىن ۇيىنە بارعان ەكەن. سودان بەرى ءبىر- بىرىمەن جاقسى ارالاسىپ تۇرادى. شارمانوۆتىڭ ۇلى الماز بەن قادىر دوس بولىپ كەتكەن.
- مۇحتاردىڭ جۇرەگى قازاق دەپ سوعىپ تۇر، ءبىراق قازاق ءتىلىن ۇمىتا باستاعان ەكەن، - دەدى شارمانوۆ العاش كەزدەسكەنىن ەسكە الىپ. - نەمىستەرگە ۇستالدى، ودان كەيىن تۇركيادا بولدى. قازاقتارمەن قارىم- قاتىناس بولماعان. جاستايىنان كەتكەن. ورىس ءتىلىن دە بىلمەيدى. ا ق ش-تا جۇرگەنىمەن، قارا جۇمىس ىستەپ، اعىلشىن ءتىلىن دە دۇرىس ۇيرەنبەپتى. ءبىراق ءسويتىپ ءجۇرىپ بالالارىن اياققا تۇرعىزدى.
قازاقتارمەن قاتىناسپادى دەۋگە بولماس. ويتكەنى مۇحتار اقساقال ول كەزدە نيۋ-يوركتەگى جالعىز قازاق بولماعان. مۇحتار اقساقالدىڭ تاعدىرلاس قۇرداستارى بار ەدى. قادىردىڭ ايتۋىنشا، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارىپ، ءجيى جينالىپ تۇرعان.
- اپتا سايىن كەزدەسەتىنبىز. ءارقايسىسى كەزەك-كەزەك ۇيىنە شاقىراتىن، - دەدى قادىر.
جاس مۇحتار اسكەرگە ورىس ءتىلىن بىلمەي اتتانىپتى. ەر جەتكەنشە اۋىلىنان شىقپاعان كورىنەدى. اسكەردە ورىس سولداتتار بىردەڭە دەسە، تۇسىنبەيدى ەكەن. الگى سولداتتار ونىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەيتىنىنە سەنبەي، قۋلىق جاساپ ءجۇر دەپ ويلاپ، ءبىر كۇنى تەكسەرمەك بولادى.
- تاڭعى ساعات 3 شاماسىندا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن ۇستىنە مۇزداي سۋ توگىپ جىبەرىپتى. قىسىلتاياڭدا ورىسشا بوقتايدى دەپ ويلاعان، - دەدى قادىر.
الگى ورىس سولداتتار كۇتكەن ءسوزدى ەستىمەگەن سوڭ، ودان كەيىن تيىسپەيتىن بولىپتى.
نارىبايەۆ پەن شارمانوۆتان كەيىن قازاقستاننان كەلەتىن قوناق ۇزىلمەگەن ەكەن. ول ۋاقىتتا شەتەلگە، اسىرەسە ا ق ش-قا ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەيتىن، بارسا تەك عالىم نە لاۋازىمدى تۇلعالار باراتىن. سول سەبەپتى مۇحتار اقساقال داستارقانىنان ءدام تاتقان قازاقتىڭ ءبارى ەلدە بەدەلى بار ازاماتتار ەدى.
ءبىراق ەلدەن كەلگەننىڭ ءبارىن قۇشاق جايا قارسى العان مۇحتار اقساقال، تۋعان جەرىنە بارۋعا باتىلى جەتپەپتى. - ستاليننەن، قالا بەردى كەڭەس وداعىنىڭ وزىنەن قاتتى قورىقتى، - دەيدى قادىر اكەسى تۋرالى.
امەريكاعا ساپا اقساقالدان كەيىن تۋىستاردان ەشكىم كەلمەگەن. تەك حات الىسىپ تۇرعان. 1991 -جىلى ك س ر و- نىڭ ىدىراۋىنان بىرنەشە اي بۇرىن مۇحتار اقساقال ماڭىزدى شەشىم قابىلداپتى.
- ولتىرەر بولسا، ولۋگە دايىنمىن، قازاقستانعا بارامىن، - دەدى. كەڭەستەر ءالى دە سوتتاۋى نەمەسە ءولىم جازاسىنا كەسۋى مۇمكىن دەپ ويلادى. اكەمنىڭ بۇل قالاۋىن ورىنداۋ مەن ءۇشىن ابىروي ەدى. ءوزىم اپاراتىن بولدىم، - دەدى قادىر. - انام دا بىرگە بارعىسى كەلەتىنىن ايتتى.
قادىردىڭ ايتۋىنشا، جولعا 1991 -جىلعى 17-شىلدەدە شىعىپتى. باعىت - نيۋ-يورك - ماسكەۋ - الماتى - اقتوبە. الدىمەن Pan Am اۋە كومپانياسىنىڭ ۇشاعىنا وتىرىپ ماسكەۋگە تارتقان.
- اكەم ماسكەۋگە قونعان بويدا قولىنا كىسەن الىپ، تۇرمەگە اكەتەدى دەپ كۇتتى. ءبىراق ەشكىم كەلمەدى. جەڭىلدەپ قالدىق، - دەدى قادىر. - ورىس ءتىلىن بىلمەيمىز، كيريلل قارپىن تانىمايمىز. سودان دوسىمنان كۇتىپ الۋدى سۇرادىم.
امەريكالىق قوناقتاردى ماسكەۋ اۋەجايىنان كۇتىپ العان قادىردىڭ دوسى گرەك-ريم كۇرەسىنىڭ پالۋانى داۋلەت تۇرلىحانوۆ ەدى.
قادىر تۇرلىحانوۆپەن 1989 -جىلى تانىسقانىن ايتتى. سول جىلى پالۋان ك س ر و قۇراماسى ساپىندا امەريكاعا جارىسقا بارعان. قۇراما جاتتىقتىرۋشىسى قىرىم تاتارى ەكەن. ال ول ۋاقىتتا نيۋ- يوركتە قىرىم تاتارلارىنىڭ ۇلكەن اسسوتسياتسياسى بولعان. جاتتىقتىرۋشى ءوز جىگىتتەرىمەن سول اسسوتسياتسياعا سوققان كەزدە، ونداعىلاردىڭ ءبىرى تۇرلىحانوۆتىڭ قازاق ەكەنىن ەستىپ، مۇحتار اقساقالمەن تانىستىرىپتى. سودان بەرى جاقسى ارالاسادى ەكەن.
ماسكەۋدە ءبىر كۇن بولىپ، تۇرلىحانوۆپەن بىرگە الماتىعا ۇشقان. ول جەردەن مۇحتار اقساقالدىڭ ءىنىسى ساپا قارسى العان.
- ۇشاقتان تۇسكەنىمىزدە اكەم جەردى ءسۇيىپ، كوزىنە جاس الدى، - دەدى قادىر. - الماتىدا ەشقاشان بولماعان. ءتىپتى اقتوبەنى دە كورمەگەن-اۋ شاماسى. اسكەرگە كەتكەنشە اۋىلدان شىقپاعان عوي.
قادىردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاباساققا جەتكەندە، مىڭداعان ادام جينالعان ەكەن. جالعىز اقتوبە ەمەس، وزگە وبلىستاردان دا كەلىپتى. كوبىنىڭ قولىندا كەزىندە سوعىسقا اتتانىپ، ءبىراق ورالماعان تۋىستارىنىڭ سۋرەتتەرى. مۇحتار اقساقالدان تۋىسىن كوردى مە ەكەن سونى سۇرايدى.
«ءبىر جەتپىسكە تاياعان ايەل ەسىمدە قالىپتى. كۇيەۋى سوعىسقا ايەلىنىڭ جۇكتى ەكەنىن بىلمەي كەتىپتى. ورالماعان. - ءۇمىتىمدى ون جىل ءوتتى ۇزبەدىم، جيىرما جىل ءوتتى ۇزبەدىم. وتىز جىل ءوتىپ ءۇمىتىم ۇزىلە باستاعاندا سەن كەلىپ تۇرسىڭ. ءۇمىتىم قايتا وياندى»، دەدى.
تاريحشى مۇساعاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، سوعىسقا قازاقستاننان 1 ميلليون 200 مىڭداي ادام اتتانعان. ونىڭ جارتىسى قايتپاعان. ولاردىڭ قاتارىندا قازا تاپقانى دا، جوعالعانى دا، مۇحتار اقساقال سەكىلدى تۇتقىننان بوساپ شىعىپ، شەتەلدە قالىپ قويعانى دا بار.
اقتوبەگە بارعانىمدا ساپادان: «كوكە، ءوزىڭىز ايتقان ءتورت بيىك عيماراتتى كورسەتىڭىزشى قانە»، دەپ سۇرادىم نيۋ-يوركتە ايتقانىن ەسىنە سالىپ. قولىن ءبىر سىلتەدى. ا ق ش-قا جىبەرمەس بۇرىن ماسكەۋگە الدىرتىپ، ابدەن دايىنداعان ەكەن. ەشنارسەگە تاڭدانىس بىلدىرمە، نە كورسەتسە دە، بىزدە ەكى ەسە كوپ دەي بەر. ءاربىر قادامىڭدى اڭدىپ وتىرامىز، بولمەدە 6-7 ادام بولسا، سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ اگەنت بولاتىنىن ۇمىتپا دەپ قورقىتىپ قويعان ەكەن.
ساپا اقساقال ەلگە ورالعان سوڭ دا، امەريكا تۋرالى اۋىز تولتىرىپ اڭگىمە ايتا الماعان. امەريكا وزىپ كەتىپتى دەگەن ءسوز تاراماۋى قاجەت. اكەسىنىڭ اۋىلىندا ەكى اپتا بولعان قادىر الدىمەن الماتىدا، ودان كەيىن قىرىمدا بىرنەشە كۇن بولىپ، ماسكەۋگە باعىت العان. قاسىندا دوسى داۋلەت بولعان.
- ماسكەۋگە جەتكەنىمىزدە، داۋلەت ەكەۋمىز قىزىل الاڭعا بارعانبىز. سويتسەك الاڭدا تانكىلەر تۇر، ادام كوپ، - دەدى قادىر.
قادىر مەن داۋلەتتىڭ تاپ بولعانى 1991 -جىلعى 18-21 -تامىز كۇندەرىندەگى «تامىز بۇلىگى» بولاتىن.
نازاربايەۆپەن كەزدەسۋ
- 1990-جىلداردىڭ باسىندا نازاربايەۆ 120 قازاقپەن بىرگە امەريكاعا كەلدى. ەرلان ىدىرىسوۆ ەكەۋمىز اۋەجايدان كۇتىپ الۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولدىق، دەدى قادىر.
قادىر قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قازاق كاسىپكەرلەرىمەن بىرگە بارعان ساپارىن مەڭزەگەن بولۋى كەرەك. نازاربايەۆ 2015 -جىلى جارىق كورگەن دەرەكتى فيلمدە وسى ساپاردى ەسكە الدى. جاڭا قۇرىلعان ەل بولعان سوڭ جانە ەلىمىزدى ەشكىم تانىماعان سوڭ، ازداپ وتىرىك ايتقانىن، مىسالى كولىك جوندەۋ ستانسالارى نۇرلان سماعۇلوۆتى امەريكالىقتارعا كولىك جاساۋشى ماگنات دەپ، كيىم ساتىپ جۇرگەن بولات ءابىلوۆتى ساۋدا الىبى دەپ تانىستىرعانىن ايتقانى بار.
قادىردىڭ ايتۋىنشا، نازاربايەۆپەن سول كۇتىپ الۋ كەزىندە تانىسىپتى.
- اكەم تۋرالى ايتقان ەدىم، قاتتى تاڭعالىپ، كەزدەسكىسى كەلەتىنىن ايتىپ، توقتاعالى وتىرعان قوناقۇيگە ەرتىپ اكەلۋىمدى سۇرادى - دەدى قادىر. - اكەمە ءمان-جايدى ايتقان ەدىم، تولقىپ كەتتى. تۋعان ەلىنىڭ باسشىسىمەن كەزدەسۋدى مارتەبە كوردى.
سول ساپاردا نازاربايەۆ دەلەگاتسياسىمەن بىرگە نيۋ-يوركتەگى الەمگە ايگىلى Waldorf Astoria دەيتىن قوناقۇيگە توقتاعان ەكەن. قادىردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان پرەزيدەنتى مۇحتار اقساقالمەن ەكى-ءۇش ساعات اڭگىمەلەسكەن.
- سول كۇنى نيۋ-يوركتە ۇلكەن قازاق پاتي (ساۋىق كەشى - اۋد. ) بولدى. ءجۇز ەلۋ ادامداي بولدى. امەريكادا قازاقتار مۇنداي كولەمدە العاش رەت جينالعان ەدى، دەدى قادىر.
وسى كەزدەسۋدەن كەيىن قازاقستانداعى ب ا ق وكىلدەرى مۇحتار اقساقالعا جانە ونىڭ ۇلى قادىرعا نازار اۋدارا باستاعان. ماسەلەن، 2014 -جىلى «سۇحبات» دەيتىن گازەتتىڭ 12-18-شىلدە ارالىعىندا جارىق كورگەن №28-سانىندا قادىردىڭ كولەمدى سۇحباتى شىعىپتى.
اقجاردان قىز العان قادىر
ۇلتتىڭ ءبارى تەڭ، ءوز ۇلتىڭنان عانا جار تاڭداۋ شارت ەمەس دەيتىن امەريكا قوعامىندا وسكەن قادىردىڭ قازاقستاننىڭ تۋماسىنا ۇيلەنگەنىن ەستۋ تاعى ءبىر تاڭسىق جاڭالىق ەدى.
- قازاقستانعا بارعان سايىن، - دەدى قادىر، - دوستارىم، تۋىستارىم سول جاقتىڭ قىزدارىمەن تانىستىرۋعا اۋەس بولاتىن. سونىڭ ىشىندە ءبىلىم مينيسترلىگىندە جۇمىس ىستەيتىن ءبىر قىزدى ءجيى ايتاتىن. ۇندەمەي قۇتىلاتىنمىن. ءبىر كۇنى قويمادىڭدار عوي، تانىستىرىڭدار، دەدىم.
تاڭداۋ شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى، اقجال اۋىلىنان شىققان جانار ەسىمدى قازاقتىڭ قىزىنا ءتۇسىپتى. توي 1997 -جىلى الماتىدا وتكەن.
- ءامىرجان قوسانوۆتى بىلەسىڭ عوي؟ - دەپ سۇرادى قادىر. - مەنىڭ تويىمدا بولىپ، تىلەك ايتقان. ءبىر بەت قاعازعا ءار جولى «ق» ارپىنەن باستالاتىن ولەڭ جولدارىن جازىپ اكەلىپتى. «قۇرمەتتى، قادىر!» دەپ باستالىپ، «قۇرمەتپەن، قوسانوۆ» دەپ اياقتالادى. اراسىندا «قۇتتىقتايمىنى» بار.
تويدا تىلەك ايتقانى، قالاي تانىسقانى قوسانوۆتىڭ دا ەسىندە بار ەكەن. ايتۋىنشا، قادىرمەن ول ۇيلەنەردەن ءبىر-ەكى جىل بۇرىن تانىسىپ، سودان بەرى دوس رەتىندە ارالاسادى.
- 1995 -جىلى ما الدە 1996 -جىلى ما، ا ق ش پەن كاناداعا رەسمي ساپارمەن باردىق، - دەپ باستادى قوسانوۆ اڭگىمەسىن. - ول كەزدە مەن پرەمەر-ءمينيستردىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى بولاتىنمىن.
ساپار اياسىندا ۇكىمەت باسشىلىعى امەريكادا تۇراتىن قازاقتارمەن كەزدەسكەن. كوبى كاسىپكەرلەر مەن قارجىگەرلەر. اراسىندا قادىر دا بولعان.
- ەستە قالعانى، ورىسشا بىلمەيدى ەكەن، - دەدى قوسانوۆ. - بىزدە سول زاماندا ءبارى ورىسشا بىلەتىن ەدى عوي. قازاقشا، اعىلشىنشا سويلەپ، ورىسشا بىلمەگەنى مەنى تاڭعالدىردى.
قوسانوۆ ا ق ش-قا ساپارىندا قادىردىڭ ۇيىنە توقتاپ، مۇحتار اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعانىن ايتتى.
- اۋىلدان شىققان بالا، سوعىس تراگەدياسىن كورگەن، بىرنەشە ەلدە تۇرعان. ءومىردى قابىلداۋى مۇلدەم بولەك. مىنا ءبىزدىڭ ارداگەرلەر كوممۋنيستىك ناسيحاتتىڭ قۇربانى بولىپ، ستاليندى ءپىر تۇتادى. سول ۇرپاقتان ستاليندى قارعاعان، سىناعان وسى كىسى بولدى. ويتكەنى اۋلەتىنە، ەلىنە، اۋىلىنا جەتە الماي قالدى - دەدى ول.
قوسانوۆتىڭ ايتۋىنشا، اقساقال جىراقتا جۇرسە دە، قازاقىلىعىن ۇمىتپاپتى. دومبىرا تارتىپ، جىر- داستانداردى جاتقا ايتقان ەكەن. شەجىرە تارقاتىپ، تاريحي وقيعالارعا باعا بەرىپتى.
- ءبىر عيماراتتى كورسەتىپ، سونىڭ كۇندىز تەرەزەسىن جۋعانىن، كەشكە ءىشىن تازالاعانىن ايتتى، - دەيدى قوسانوۆ. - قادىردىڭ اكەسىنە دەگەن قۇرمەتىنە ريزامىن. سوڭعى بارعانىمىزدا مانحەتتەندەگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاسىنان پاتەر الىپتى. نەگە ول پاتەر دەسەڭىز، بالكونىنان اكەسى ءومىر بويى جۇمىس ىستەگەن الگى عيمارات كورىنىپ تۇر ەكەن.
نيۋ-يورك پاركتەرىندە ورىندىقتارعا كىسى اتى جازىلعان تاقتايشا قاعىپ قويۋ تاجىريبەسى بار. قوسانوۆ قادىردىڭ ءوز ءۇيىنىڭ جانىنداعى ءبىر پاركتەگى ورىندىققا اكەسىنىڭ قۇرمەتىنە سونداي ءبىر تاقتايشا ورناتقانىن ايتتى.
- قادىر سونداي ۇلتجاندى ازامات. ءوزى امەريكادا تۋىپ، سوندا وسسە دە، قازاقتا بار بارلىق قاسيەت بويىنان تابىلادى. مەنىڭ قۋاناتىنىم، ءوزى دە، جۇبايى دا بالالارىنا سول ۇلكەن قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ جاتىر، - دەدى قوسانوۆ.
قادىر ءوزىنىڭ قازاققا جاقىن بولۋى اناسى ءرابيانىڭ ارقاسى ەكەنىن ايتتى.
- انام ءبىزدى قازاقىلىققا تاربيەلەدى، - دەدى قادىر. جاستايىنان ءوزىن امەريكالىقتارعا قازاق دەپ تانىستىرادى ەكەن. - كەڭەس وداعى كەزىندە قيىن بولاتىن، قازاقپىن دەسەم ەشكىم بىلمەيدى. قازاقستان تاۋەلسىز ەل اتانعاننان كەيىن بارىپ، ۇلتىمنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ جەڭىلدەي ءتۇستى.
قازاقستانعا كوشىپ، سوندا بيزنەس اشۋ جونىندەگى قادىرعا كوپ ۇسىنىس جاسالىپتى. ەلمەن تىعىز بايلانىس ورناتۋدى قۇپ كورسە دە، ءبىرجولا كوشىپ بارۋعا كەلىسپەگەن. امەريكادا جەكە كومپانياسى بار، سول ەلدىڭ زاڭىنا، سول ەلدىڭ ەرەجەسىنە بەيىمدەلگەن. ءبىراق قازاقستان ازاماتى بولۋعا نيەت بىلدىرگەن ەكەن.
- قازاقستاننىڭ ادىلەت ءمينيسترى ناعاشباي شايكەنوۆتى تانيتىن ەدىم. سوعان ايتتىم. ول قازاقستاندا قوس ازاماتتىققا تىيىم سالىنعانىن ايتتى، - دەدى قادىر. - قوس ازاماتتىق كوپ ەلدە بار. مىسالى مەن ا ق ش جانە تۇركيا ازاماتىمىن.
قادىردىڭ كەزدەسۋىمىزگە ارنايى اكەلگەن سۋرەتتەرىنىڭ ىشىندە اتى اتالعان كىسىلەردىڭ بارلىعى بار ەكەن. مىناۋ پالەنشە، مىناۋ تۇگەنشە دەي كەلە، ءبىر سۋرەتكە تاپ بولدىق. رەستورانداعى ۇستەل، ەكى جاعىندا ەكى ادام. ءبىرى قادىردىڭ ءوزى، ەكىنشىسىن تانىمادى. قازاقستاننان كەلگەن جۋرناليست ەكەنىن، ءبىراق اتىن ۇمىتىپ قالعانىن ايتتى. قادىرعا قاراما-قارسى وتىرعان قازاقستاننىڭ مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى بولعان دارحان مىڭباي ەدى. قادىر مىڭبايدىڭ اتىن بىلمەسە دە ماماندىعىن ءدال تاۋىپتى. سۋرەت ەسكى، 1990-جىلدارى تۇسكەن بولۋى كەرەك. دارحان مىڭباي ول كەزدە راسىمەن دە ب ا ق سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن.
ءامىرجان قوسانوۆپەن دوس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ونىڭ ەلدەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسقانىن ايتا باستاپ ەدىم، «توقايەۆتى دا تانيمىن»، دەدى قادىر. ءرابيا اجەيمەن كەزدەسكەن كۇنى قادىر قوس تانىسىنىڭ قازاقستانداعى تارتىسىن باقىلاپ وتىرعان ەكەن.
- 2003 -جىلى الدە 2004 -جىلى ما، ەسىمدە جوق. ۇلىم دۇنيەگە كەلىپ، ناعاشىلارىنا كورسەتەيىن دەپ قازاقستانعا باردىق، - دەدى قادىر.
- قايتار كەزدە ىستانبۇل ارقىلى ۇشاتىن بولدىق، Turkish Airlines ۇشاعىنىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا بيلەت العانمىن. رەيس جارتى ساعاتقا كەشىكتىرىلدى. بىزگە تەحنيكالىق ماسەلەلەر بار دەپ ايتتى. ءبىر ۋاقىتتا قاسىم-جومارت توقايەۆ كىرىپ كەلدى. التى ساعات بويى بىرگە ۇشىپ باردىق.
قادىردىڭ ايتۋىنشا، قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆپەن مۇنىڭ الدىندا، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە تانىسقان ەكەن.
- قازاقستانعا بارساڭىز، ەلگە سالەم ايتىڭىز»، - دەدى قوشتاسىپ جاتىپ.
دارحان ومىربەك
باسقى سۋرەتتە: (سولدان وڭعا قاراي) كۇنتۋعان بايزەلبەك، ءرابيا قاراباي، مۇحتار قاراباي جانە ءرابيانىڭ باۋىرى.
نيۋ-يورك، 1994 -جىل.