ار ءىلىمى ءھام ارىلۋ
قازاقپارات جۋرناليستىڭ ابايدىڭ ار ءىلىمى تۋرالى ويلارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
***
ليەۆ تولستوي اتاقتى «ارىلۋ» (ۆوسكرەسەنيە) رومانىندا كەزىندە جىگىتتىك جەلىكتىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاس بەكزادانىڭ كۇنادان ارىلىپ، سول ارقىلى كىسىلىك كەمەلدىككە جەتۋىنىڭ كەزەڭدەرىن كەرەمەت سۋرەتتەيدى. روماندا ارىنا داق تۇسىرگەن ماسلوۆانىڭ الدىندا اقتالۋدان باستاپ، قوعامنىڭ شىنايى كەيپىمەن ءھام ءوزىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىمەن بەتپە- بەت كەلىپ، ارپالىسۋ ارقىلى ارىلعان، تۇلعالىق تولىسۋدىڭ ساتىلارىنان سۇرىنبەي وتكەن نەحليۋدوۆتىڭ تالايلى تاعدىرى ارقىلى ابايشا ايتقاندا «تولىق ادامعا» اينالعان تولستويدىڭ ءوزىن كورگەندەيمىز. سوندىقتان بۇل شىعارما بىزگە ۇلى جازۋشىنىڭ باستى تۋىندىسى بولىپ كورىنەدى.
«ويىندا جوق ءبىرىنىڭ، سالتىكوۆ پەن تولستوي» دەپ جىرعا قوسقان سۇيىكتى قالامگەرىنىڭ 1899 -جىلى جارىق كورگەن بۇل رومانىن ابايدىڭ وقىپ- وقىماعانى بىزگە بەلگىسىز. بىزگە بەلگىلىسى، اقىل ازابىن ارقالاپ، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاپ، «ادىلەت پەن اقىلعا، ساناتىپ كورگەن- بىلگەنىن» اقىننىڭ ار تارازىسى ارقىلى ارىلىپ، «اينىمايتىن اسىل ادامعا» اينالعانى. «ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى» دەپ ادام بالاسىنىڭ حۇسني سيپاتى، جاۋھار قازىناسى تازا جۇرەگىندە ەكەنىن ايگىلەگەن ويشىلدىڭ ار ءىلىمىن ءبىر عانا قايناردان الماعانى تاعى انىق، ول «جانىم - ارىمنىڭ ساداقاسى» دەگەن حالىق دانالىعىنا، كامىل ادامدى ارداقتاعان يسلامنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرىنە جانە باتىستىڭ بىلىمىنە ۇندەستىكپەن ءۇڭىلىپ تاپقان اقيقاتى! مۇنى ابايدىڭ ءومىر جولىنان دا، شىعارماشىلىق ارقاۋىنىڭ ونە بويىنان دا ايقىن اڭعارۋعا بولادى. اۋەلى بوزبالا بوپ، كەيىن بيلىككە ارالاسىپ، سوسىن ءتۇڭىلىپ، ءتىپتى تەرەڭ تىعىرىققا تىرەلىپ، ەلىنىڭ ەرتەڭىنە كۇمانمەن قاراعان ول اقىرى اقيقاتىن تابادى، ار ىلىمىمەن ارىلىپ، اعارتۋشىلىق جولعا تۇسەدى. سول ارقىلى اۋىلدىڭ اۋماعىنان شىعىپ، ادامزاتتىق اۋقىمداعى اقىلمان اتانادى. مۇندايدا الاشتىڭ ءسوزىن تۇزەتكەن، ءوزىن كۇزەتكەن دانىشپاننىڭ «قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ، بىز دە ەل بولىپ، حالىق قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەنى ەسكە تۇسەدى.
ارىلۋ - پەندەلىك كۇنادان تازارۋ، اعارۋ، جاڭارۋ عانا ەمەس، ول - مەيلىنشە ءمىنسىز كەمەل كىسىلىك قالىپقا جاقىنداۋ. سوندىقتان ول ءسات سايىن، ۇزدىكسىز جۇرەتىن قۇبىلىس. شىڭعىس ايتماتوۆ «ادامعا ەڭ قيىنى - كۇن سايىن ادام بوپ قالۋ» دەگەندە، وسىنى مەڭزەسە كەرەك.
اباي ادامدىق ارىلۋدى ءھام كىسىلىك كەمەلدىكتى «بەندەلىكتىڭ كامالاتى» دەسە، قوعامنىڭ، ادامزاتتىڭ ارىلۋىن دا «ينسانياتتىڭ كامالاتتىعى» دەپ بەلگىلەگەن ەكەن. سوندىقتان، كەز كەلگەن قوعامنىڭ جەكەلەگەن ادامداردان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، قوعام دا ارىلۋى ءتيىس! ماسەلەن، دەكولونيزاتسيا جۇرمەگەن، سوتسياليستىك فورماتسيادان ارىلماعان، كەرىسىنشە، «جابايى كاپيتاليزم» تۇسىندا جات قىلىقتاردى جاماپ العان قوعامدى «ارىلعان، تازارعان» دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ءال- فارابي بابامىز «ادامنىڭ دەنە مۇشەسى اۋرۋ بولسا دارىگەر ەمدەيدى، ال قوعامنىڭ جان دۇنيەسىنە تۇسكەن سىرقات وراسان كەسەلدى بولادى دەگەندى» ەسكەرتكەن ەكەن. قوعامنىڭ سىرقاتىنان ايىقتىرىپ، ارىلۋعا باستايتىندار زيالى قاۋىم ەكەنى بەلگىلى. ال ءبىز، ار جۇگىن ارقالاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى - ءوزىمىز تولىق ارىلا بىلدىك پە؟ اباي ايتقان «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» سياقتى ادامدىق قاسيەتى بار، ءوزىن زيالى سانايتىن ءاربىر ازاماتتى تولعاندىرار ماسەلە وسى بولسا كەرەك.
بۇل تۇرعىدان العاندا، جادىنى جاڭعىرتىپ، سانانى سىلكىنىسكە، قوعامدى ارىلۋعا باستايتىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» سىندى باعدارلامانىڭ جۇرتشىلىققا بەرەرى كوپ ەكەنى انىق. ەل گازەتى «Egemen Qazaqstan» جارىق كورگەن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «اباي جانە 21-عاسىرداعى قازاقستان» دەگەن ماقالاسى بىزگە وسى باعدارلامانىڭ زاڭدى جالعاسىنداي كورىندى.
ۇلى ابايدىڭ وسى «تولىق ادام» تۇجىرىمىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلت ومىرىنە قولداناتىن ومىرشەڭ كونتسەپتسياعا اينالدىرۋعا بولاتىنى تۋرالى كوشەلى وي ايتقان قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى ويشىلدىڭ مۇراسىنان تاعىلىم الۋعا شاقىرادى.
«.. . ۇلىلىقتىڭ تويى ۇلت الدىنداعى ۇلى مىندەتتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدىڭ جولىن ىزدەۋگە ۇمتىلدىرۋى ءتيىس. ءار ازامات وسى تويدىڭ الدىندا ەلىمىز، ەلدىگىمىز جونىندە تەرەڭ ويلانسا دەيمىز. اباي بىزگە نەنى اماناتتادى؟ اباي بىزدەن نەنى تالاپ ەتتى؟ اباي بىزدەن نەنى كۇتىپ ەدى؟ اباي ەلدىڭ قاي ىسىنە ءسۇيىنىپ ەدى؟ سول سۇيىنگەن ىسىنەن ۇيرەنە الدىق پا؟ اباي قازاقتىڭ قاي ىسىنە كۇيىنىپ ەدى؟ سول كۇيىنگەن ىسىنەن جيرەنە الدىق پا؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اقىن ايتقان بەس اسىل ءىستى جۇزەگە اسىرىپ، بەس دۇشپاندى بويدان قاشىرىپ جاتىرمىز با دەگەن ويدىڭ توڭىرەگىندە تولعانساق تا تالاي جايعا قانىعا الامىز. اباي مۇراسى - ءبىزدىڭ ۇلت بولىپ بىرلەسۋىمىزگە، ەل بولىپ دامۋىمىزعا جول اشاتىن قاستەرلى قۇندىلىق. جالپى، ءومىردىڭ قاي سالاسىندا دا ابايدىڭ اقىلىن الساق، ايتقانىن ىستەسەك، ەل رەتىندە ەڭسەلەنەمىز، مەملەكەت رەتىندە مۇراتقا جەتەمىز» ، دەيدى قازاقستان پرەزيدەنتى. راس ءسوز!
ەندەشە، اباي جىلى - ار ءىلىمى سالتانات قۇرعان ارىلۋعا باستايدى دەپ سەنەمىز!
دارحان قىدىرالى
«ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتى» ا ق باسقارما ءتوراعاسى