قىتايداعى ءداستۇرلى قازاق مەديتسيناسى ۇلكەن سۇرانىسقا يە: قازاقى ەتىكپەن ەمدەۋ، كيىز ءۇي ۇلگىسىندەگى تىگىس

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات- سانامىزدى سانسىراتقان قيلى زامان كەلمەسكە كەتىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان شاقتا ۇلتىمىزدىڭ اسىل جاۋھارلارىن الدىمەن ءوزىمىز تانىپ، بىلۋىمىزگە تۋرا كەلدى. وسى ۇردىسپەن تالاي دۇنيەمىز تۇگەندەلدى.

 ارينە، حالىق قازىناسى مول، ونى قازا تۇسسە عانا ارشىلادى. سول ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ اشىلماعان قىرلارىنىڭ ءبىرى - قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى.

قازاق مەديتسيناسى - قازاق ەمشىلىگى نەمەسە قازاق شيپاگەرلىگى دەپ اتالىپ كەلەدى. جۇرت اراسىندا «حالىق ەمشىلىگى» دەسە ۇركە قارايتىن، ونى باقسى، بالگەر، كورىپكەل دەپ قابىلدايتىن كوزقاراس بۇگىندە ساقتالىپ وتىر. ال، انىعىندا حالىق شيپاگەرلىگى وسى زامانعى مەديتسينا قالىپتاسقانعا دەيىن، عاسىرلار بويى ۇلتىمىزدىڭ ءوسىپ- ونۋىنە وزىندىك ىقپالىن تيگىزىپ كەلدى. سۇيتە تۇرا وسى ۋاقىتتارعا دەيىن تولىق تاريحى جازىلماعان، زەرتتەلىپ، بىرىزدىلەنبەگەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قابىرعالى، ماڭىزدى ءبىر سالاسى - قازاقتىڭ ەمشىلىك ونەرى.

الەمدىك وركەنيەتتە دەنساۋلىقتى ساقتاۋ جونىندەگى كوپتەگەن مالىمەتتەر شىعىستىڭ، مىسىردىڭ، قىتايدىڭ، گرەكتىڭ، تيبەتتىڭ ەجەلگى قولجازبالارىندا كوبىرەك ۇشىراسادى. سول زاماننىڭ وزىندە گيپپوكرات، اريستوتەل، يبن سينا، كورنەلي سەلس، ءال- فارابي سياقتى عالىم- فيلوسوفتار دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ تاسىلدەرىن زەرتتەگەن. دەسە دە، دۇنيەدەگى بارشا حالىقتار وزىنە ءتان ءداستۇرلى حالىق ەمشىلىگىن شاما- شارقىنشا دامىتىپ، ساقتاپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى دا بار.

تاريحي تانىممەن زەردەلەسەك، قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن اڭعارامىز. ول - حالقىمىزدىڭ اتا- تەگىن قۇرايتىن ساقتار، عۇندار، الاندار، قاڭلىلار، ۇيسىندەردەن جانە ودان دا ەرتە زاماننان باستاۋ الادى. بۇنى تاريحي زەرتتەۋلەر مەن ارحەولوگيالىق قازبا قالدىقتاردا راستاي ءتۇستى. سوعىستا جارالانعان ساق ساربازدارىنىڭ جاراسىن تاڭاتىن ەمشىلەردى «جارىقشى، قارىقشى، تاڭعىشى» دەپ اتاعانى تاريحي دەرەكتەردە ۇشىراسادى. سونداي- اق، اتاقتى عۇلاما عالىم ءال- فارابي دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ تاسىلدەرىن دە زەرتتەگەن. ونىڭ شيپاگەرلىك جونىندە جازعان شىعارمالارى وزىنەن كەيىنگى يبن سينا سەكىلدى عالىمدارعا ۇلكەن ىقپال جاساعانى ءمالىم. ال قازاق مەديتسيناسىنىڭ ءتۇپ كىتابى دەپ XY عاسىردا جازىلعان عۇلاما شيپاگەر وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ (1388-1478) «شيپاگەرلىك بايان» اتتى مەديتسينالىق ەنتسيكلوپەدياسىن اتاۋعا بولادى. «شيپاگەرلىك بايان» كىتابىندا وسىمدىكتەن الىناتىن 728 ءتۇرلى، جان- جانۋارلاردان الىناتىن 318 ءتۇرلى، مەتالل- مەتاللويدتاردان تۇزىلەتىن 318 ءتۇرلى شيپالىق قاسيەتى بار دارىلەردىڭ اتاۋى، 500 گە تارتا اناتوميالىق اتاۋلار كەزدەسەدى. وسى دايەكتەردىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ ەرتە ۋاقىتتاردا- اق جاقسى دامىعاندىعىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.

مىنە، وسىلايشا عاسىرلار كەرۋەنىندە سۇرىپتالىپ، كەمەلدەنىپ جەتكەن ءداستۇرلى ونەرىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى دە شوقتىعى بيىك تۇرعانىن ايتقىمىز كەلىپ وتىر. اسىرەسە قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ورتاسىندا بۇل ونەر ءوز ومىرشەڭدىگىن ساقتاپ، قوعامدا قاجەتتىلىك تۋعىزىپ، دامىپ جاتىر.

قىتايدا 7 ۇلتتىڭ حالىقتىق مەديتسيناسى جاقسى دامىعان. وعان قىتاي، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر، ح ونگ (مياو) ، كورەي جانە قازاق ەمشىلىكتەرى كىرەدى. قازاق حالىق ەمشىلىگى ءۇشىن 1985 -جىلى قىتايدىڭ التاي قالاسىندا قازاق مەديتسيناسىن دامىتىپ، پراكتيكالىق تۇرعىدان قولدانىسقا ەنگىزۋ ءۇشىن «قازاق مەديتسينالىق اۋرۋحاناسى» اشىلعان. اۋرۋحانادا 213 قىزمەتكەر جۇمىس ىستەگەن. بۇل قازاق مەديتسيناسىمەن جۇمىس ىستەيتىن دەربەس كلينيكانىڭ ءدارى- دارمەك جاسايتىن زەرتحانالىق بولىمدەرى دە بولعان.

وسى ۇلتتىق ورتالىقتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، 1979-1994 -جىلدارى ق ح ر التاي ايماعىنىڭ (قۇرامىندا 7 اۋدان بار) اكىمى بولعان قادىس ءجانابىل ۇلىنىڭ «قازاقپاراتقا» بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا اۋرۋحانا قالاي اشىلعانى تۋرالى ايتقان بولاتىن.

«مەن 1985 -جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا ش ۇا  ر- ءنىڭ جەتىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن تالقىلاۋعا قاتىستىم. سول بەسجىلدىق جوسپاردا «ۇيعىر مەن موڭعول ۇلتتارىنا ءداستۇرلى ۇلتتىق ەمحانا سالىنادى» - دەپ جازىلىپتى. مەن جوسپاردى ازىرلەگەن جاۋاپتى ادامدارعا «شىڭجاڭدا ۇيعىر ۇلتىنان كەيىن قازاقتار كوپ قونىستانعان، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ەمحاناسىن سالۋعا نەگە قارجى بولمەيسىزدەر؟ » - دەپ سۇراق قويدىم. ولار «قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسى بار بولسا، الدىمەن وزدەرىڭىز باستاپ، باسقالارعا تانىتىڭىزدار» دەگەن پىكىر ايتتى. التايعا كەلگەن سوڭ «قازاق ەمحاناسىن» سالدىرۋدى قولعا الدىم. كەدەرگىلەر دە كوپ بولدى. جۇمىسىمىزعا سول كەزدەگى ش ۇ ا ر ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىدىرباي ءمۇرسالىم ۇلى بارىنشا قولداۋ كورسەتتى. 1987 -جىلى التايعا ساپارلاي كەلگەن ق ح ر دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيستىرى ءسۇي يۋلي دە سالىنىپ جاتقان ۇلتتىق ەمحانانى كورىپ، قىزعۋشىلىق تانىتتى. ول، ەمحانانى كەڭەيتىپ زامانعا ساي، كەمەلدى ورتالىق ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا نۇسقاۋ بەردى. بۇرىنعى بولىنگەن قارجىعا ۇستەمەلەپ 3 ميلليون يۋان اقشا قوسىپ بەردى. وسىلايشا تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن، ناعىز زامانعا ساي ءداستۇرلى قازاق ەمحاناسى بوي كوتەردى»، - دەدى قادىس ءجانابىل ۇلى.

مىنە وسىدان باستاپ قىتاي جەرىندە ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى جاڭا سۇرىلەۋمەن، قارقىندى دامۋ جولىنا قادام باستى. 1992 -جىلى قىتايدا قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسىن زەرتتەۋگە، جۇيەلەستىرۋگە جول سالۋ ءۇشىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق قازاق شيپاگەرلىك- دارىگەرلىك قوعامىن» قۇرىپ، «ىلە مەديتسيناسى» ، «قازاق شيپاگەرلىگى» سەكىلدى جۋرنالدار اشتى. ال 2008 -جىلى التايداعى مەديتسينالىق كوللەدجدە «قازاق ەمشىلىگى» ماماندىعى وقىتىلا باستادى. 2011 -جىلى قىتايداعى الدىڭعى قاتارلى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى شىڭجاڭ مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتىنىڭ قابىرعاسىندا «شىڭجاڭ قازاق مەديتسينالىق فاكۋلتەتى» قۇرىلدى. فاكۋلتەتتى قۇرۋدىڭ الدىندا قازاق مەديتسيناسىنىڭ نازىريالىق (تەوريالىق) نەگىزدەرى، ىشكى اۋرۋ، سىرتقى اۋرۋ، اناتومياسى، فيزيولوگياسى، ءشوپ دارىلەرى، ەمدەۋ ادىستەرىنىڭ بارلىعى زەرتتەلىپ قىتاي تىلىندە جانە قازاق تىلىندە بىردەي وقۋلىقتارعا ەنگەن. بۇل وقۋ قۇرالدارى قىتايدىڭ مەديتسينا جانە وقۋ- اعارتۋ مينيسترلىگى تەكسەرۋىنەن وتكەن. وعان «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ نەگىزدىك نازارياسى (تەورياسى)»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ اناتومياسى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ رەتسەپت جيناعى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ ءدارى ماتەريالدارى»  «قازاق دارىگەرلىك شەجىرەسى»، «شيپاگەرلىك قازىنا» سەكىلدى كوپتەگەن وقۋلىقتار ەنگەن.

قازىرگى كۇنى شىڭجاڭ كولەمىندە ۇلكەندى- كىشىلى 20 دان اسا ۇلتتىق مەديتسينانى نەگىز ەتكەن قازاق اۋرۋحاناسى، 4 عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى بار. 2011 -جىلى ۇكىمەت 10 ميلليون يۋان اقشا ءبولىپ، «شىڭجاڭ- قازاق شيپاگەرلىك ءدارى زەرتتەۋ ورتالىعىن» قۇردى. ورتالىق ناقتى تاجىريبەلەر جۇرگىزە وتىرىپ، دارىلىك شوپتەردىڭ قۇرامىن تەكسەرىپ، قاراپايىم ەمشىلەر جاسايتىن دارىلەردى مەملەكەت دەڭگەيىندە مويىندالاتىن دارىلىك ونىمگە اينالدىردى. قازاق شيپاگەرلىك ءدارى زەرتتەۋ ورتالىقتارى دايىنداعان 40 قا جۋىق ءدارى ءونىمى شىڭجاڭداعى اۋرۋحانالاردا قولدانۋعا بولاتىن ءونىم بولىپ بەكىتىلگەن.

بۇدان بولەك اۋداندىق دەڭگەيدە دە قازاق مەديتسيناسىمەن ەم جاسايتىن اۋرۋحانالار كوپتەپ سالىنا باستاعان. 2013 -جىلى تارباعاتاي ايماقتىق ۇكىمەت تولى اۋدانىندا قازاق مەديتسينا اۋرۋحاناسىن سالۋعا 32 ميلليون 500 مىڭ يۋان قارجى ءبولىپ، ول 2016 -جىلى شىلدەدە پايدالانۋعا بەرىلگەن.

سوڭعى مالىمەتتەر تۋرالى ايتار بولساق، 2020 -جىلدىڭ 1- قاڭتار كۇنى، قىتايدا ەڭ العاش قۇرىلعان «التاي ايماقتىق ءداستۇرلى قازاق مەديتسينالىق اۋرۋحاناسى» جاڭا ءارى ەرەكشە عيماراتقا كوشكەنى تۋرالى اقپارات جارىققا شىقتى. مەملەكەتتىك 2- ءشى دارەجەلى ۇلتتىق اۋرۋحانا اتاعىنا يە «التاي ايماقتىق ءداستۇرلى قازاق مەديتسينالىق اۋرۋحاناسى» مەملەكەتتىڭ «12- بەسجىلدىق» دامۋ جوسپارىندا ءتۇيىندى دامىتىلاتىن ۇلتتىق ەمحانالاردىڭ قاتارىنا ەنگەن. سونداي- اق، 2015- جىلى قىتايدىڭ «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جوباسىنىڭ اياسىندا «حالىقارالىق قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسىمەن ەمدەۋ ورتالىعى» بولىپ قۇرىلعان.

وسى ۇلتتىق مەديتسينالىق ورتالىقتىڭ باسشىسى باتيما قاراقۇل قىزىنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا عيماراتقا كوشۋ ارقىلى اۋرۋحانا ناۋقاستارعا بۇرىنعىدان دا جاقسى، زامان تالابىنا ساي ساپالى مەديتسينالىق قىزمەتتەر ۇسىنا الاتىن بولعان.

«التاي ايماقتىق ءداستۇرلى قازاق مەديتسينالىق اۋرۋحاناسى» جاڭا قونىسقا كوشكەننەن كەيىن، مەديتسينالىق جابدىقتارى جاڭارىپ، تولىقتانىپ، دياگنوستيكا جانە ەمدەۋ تەحنولوگياسى زامانعا ساي كەمەلدەندى. ورتالىقتا دارىلىك بۇلاۋ ۆاننالارى، ىشكى اۋرۋلار ءبولىمى، گينەكولوگيا، دەرماتولوگيا، ريەۆماتولوگيا، ورتوپەديا ت. ب بولىمدەر جۇمىس ىستەيدى. جاڭا اۋرۋحانا عيماراتىنىڭ جالپى اۋدانى 39000 شارشى مەتردى قۇرايدى»، - دەيدى باتيما قاراقۇل قىزى.

شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، م. ع. د.  «شىڭجاڭ- قازاق شيپاگەرلىك ءدارى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» جەتەكشىسى ءاسيا بەيسەنباي قىزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇدان كەيىن ءداستۇرلى قازاق ەمشىلىگىن - «حالىق ەمشىلىگى» دەپ اتاماي، ونى «قازاق مەديتسيناسى» دەپ اتاعان ءجون دەيدى.

«قىتاي ەلىندە ءداستۇرلى قازاق ەمشىلىگىن سوڭعى كەزدەردە حالىق ەمشىلىگى دەمەي، قازاق مەديتسيناسى دەپ تانىدىق. ويتكەنى قازاق شيپاگەرلىگى جۇيەلەنىپ، مەديتسينا عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ قالىپتاستى. نەگە دەسەڭىز، بىزدە قازاق ەمحانالارى بار. قازاقتىڭ ءوز تاسىلدەرىمەن، وزىندىك دارىلىك شوپتەرىمەن ەمدەيتىن زامانۋي ەمدەۋ جۇيەسى قالىپتاستى. قازاقستاندا ەمنىڭ بىردەن- ءبىر ساقتالعان ءتۇرى تەك قانا سىنىقشىلىق دەپ ايتۋعا بولادى. ەۆروپادا وتا جاساتىپ، بۇعانا قابىرعالارىن دۇرىس سالا الماعان جاعدايلار كەزدەسەدى. ال، قازاق مەديتسيناسىندا بوتانىڭ جىلىنشىگىن اكەلىپ، ادامداردىڭ بۇعانا قابىرعاسىن الماستىرىپ سالعان. «قازاق مەديتسيناسىنىڭ اۋرۋلارى، دياگنوز قويۋ ادىستەرى» دەگەن قالىڭ كىتاپ باسپادان شىقتى. وندا قايسى اۋرۋعا قانداي ادىسپەن دياگنوز قويادى جانە قازاق مەديتسيناسىنىڭ شىعىس جانە تيبەت مەديتسيناسىنىڭ دياگنوز قويۋ ادىستەرىنىڭ پارقى جايلى ءبارى تولىق جازىلعان»، - دەيدى پروفەسسور ءاسيا بەيسەنباي قىزى.

جالپى قازاق ۇلتتىق مەديتسيناسى ءتۇرلى ناۋقاستارعا ەم جاساۋعا قاۋقارلى ەكەن. وندا قانتتى نەسەپ اۋرۋى، تىنىس جول اۋرۋلارى، جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارى، جۇيكە (نەرۆ) جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى، اس قورتۋ جۇيەسىنىڭ اۋرۋلارى، ءارتۇرلى سۇيەكتىڭ ءوسىپ، قالىڭداۋى، بەل، مويىن ومىرتقا سۇيەگى شەمىرشەگىنىڭ ءوسۋى، ءار ءتۇرلى سۇيەك تۋبەركۋلەزى، سۇيەك كەمىگىنىڭ قابىنۋى، تەرى اۋرۋلارى سىندى سان ءتۇرلى اۋرۋ تۇرلەرىن ەمدەپ، ساۋىقتىرا الادى.

سونداي- اق، قىتاي ەلىندە ءوز حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسياسىن دامتىپ، جۇرتقا ايگىلەۋگە ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بىلىكتى عالىمدارىمىزدا از ەمەس كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى شىڭجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى ءبىرىنشى ەمحاناسىنىڭ پروفەسسورى، م. ع. د. , سۇيەك مامانى جاسارات جالەل ۇلى. ونىڭ مەديتسينا سالاسىنا قوسقان جاڭالىعى تالايدى تاڭ قالدىرعان. جاسارات جالەل ۇلى مەديتسيناعا «كيىز ءۇي ۇلگىسىندەگى تىگىس ءتۇرىن» ەنگىزىپ، بۇل ەڭبەگىن الدىمەن قىتايدا، ودان كەيىن ا ق ش- تا پاتەنتتەگەن. عالىمنىڭ «كيىز ءۇي فورماسىنداعى تىگىسىنىڭ» كوپتەگەن ارتىقشىلىعى بار. وندا ادامنىڭ سىنعان سۇيەگىنە وتا جاساپ، ونى ەرەكشە ادىسپەن تىككەننەن كەيىن گيپسپەن قاتىرۋدىڭ قاجەتى بولماعان. عالىم بۇل ەم تۇرىنە «كيىز ءۇي ۇلگىسىندەگى وتا جاساۋ ءادىسى» دەپ ات قويىپتى.

بەيجىڭ، شانحاي، گۋاڭجوۋ سەكىلدى قالالاردىڭ ءىرى مەديتسينالىق ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەگەن بىلىكتى قازاق عالىمنىڭ كادىمگى قازاقى ەتىككە بايلانىستى تاعى ءبىر سونى جاڭالىعى دا بار. اتاپ ايتقاندا، ول ادامداردا، اسىرەسە، سپورتشىلاردا ءجيى كەزدەسەتىن وكشە تىرسەگىنىڭ ءۇزىلۋىن پىشاق تيگىزبەي، كادىمگى قازاقى ەتىكپەن ەمدەۋدى قولعا العان. مۇندا ناۋقاس ەم الۋ كەزىندە توسەككە تاڭىلىپ جاتپايدى. كەرىسىنشە، ارنايى دايىندالعان قازاق ەتىگىن كيىپ الىپ، قاجەتتى اركەتتى جاساپ وتىرسا جەتكىلىكتى. ماماننىڭ بۇل جاڭالىعى قىتايدا پاتەنت العان.

جوعارداعى ايتىلعان دەرەكتەردى قورتا ايتساق، قىتاي ەلىندەگى قازاقتاردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى ءۇشىن ءبىراز ەڭبەكتەنگەنى، ءونىمدى جۇمىس اتقارعانىن كورەمىز. ال قازاق جەرىندە قازاق ەمشىلىگىن باقسى- بالگەر، قارا ەمشى، كورىپكەل بولمىسىندا تانيتىن جاعىمسىز تۇسىنىك جۇرتقا كەڭ جايىلعان. سوندىقتان بولار قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديتسيناسىن كوركەيتىپ، كوگەرتەتىن مەملەكەتتىڭ تىكەلەي قولداۋى مەن ناقتىلى جوسپارلى جۇمىس كەستەسى ءالى جاسالماي وتىر. قازىرگى كۇنى قازاقستاندا قازاق مەديتسيناسىن دامىتۋعا تەك جەكەلەگەن قوعامدىق ۇيىمدار عانا اتسالىسىپ ءجۇر.

ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى - مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى. ەندەشە، وزىمىزگە عانا ءتان قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ بولاشاعى - قازاقتىڭ بولاشاعى بولماق! سوندىقتان دا جۇرت مەرەيى وسكەن، ەل ەڭسەسى كوتەرىلگەن بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىن دامىتۋدى قولعا العانىمىز ورىندى بولار ەدى!

اۆتور: باقىتجول كاكەش