تالانتتى اقىن ءامىرحان بالقىبەكتىڭ وزەكتى ويلارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – وتكەن اپتادا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە بەلگىلى اقىن، تۇركولوگ ءامىرحان بالقىبەكتى ەسكە الۋعا ارنالعان «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى كەش ءوتتى.

اقىن الەمىن قادىر تۇتقان قالامگەرلەر مەن وقىرماندار باس قوسقان ءىس-شارادا جاس اقىندار ءامىرحان بالقىبەكتىڭ ادەبي-تانىمدىق ماقالالارىنان الىنعان وي ورامدارىن الما-كەزەك وقىدى. جۇرتشىلىق «ءامىرحاننىڭ افوريزمدەرى» دەپ اتاپ كەتكەن سول ۇزىندىلەردى ۇسىنىپ وتىرمىز.

…قۇدايدىڭ ءبىر اتى - ار بولسا، ادەبيەت - سول اردىڭ ءىسى. «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ، ۇلى اباي ايتقانىمەن، قۇدايدىڭ جەردەگى شارۋاسىمەن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اينالىسا بەرۋگە قاقىسى جوق. ىشكى دايىندىعى، رۋحى دا جەتپەيدى. مۇحاممەد پايعامبار الدەبىر پوەزيا تۋرالى اڭگىمەسىندە «اقىن بولمىسى اللانىڭ قازىناسى» دەگەن ەكەن.

* * *

ءبىزدىڭ كەيبىر قالامگەرلەرىمىز، ادامزاتقا، قالا بەردى ءوز حالقىنا بەرەرى بولماسا دا، ادەبيەت دەگەن كيەنىڭ جاعاسىنا جارماسۋىن ءالى قويار ەمەس. ايتپەسە، جاندارىنان يدەيا شىعارا الماسا، وزدەرى «سەنىممەن» قىزمەت ەتكەن كەشەگى سوتسياليزم كۇيرەگەندە نەگە ءبىر جازۋشىمىز حاراكيري جاسامادى؟! ويتكەنى ولار حالىققا ادەبيەت ارقىلى قىزمەت جاساماق تۇگىل، سول حالىقتىڭ بولاشاعىنا دا سەنبەيتىن ەدى. وسى ءبىر قورقىنىش بەينەسىندەگى ىبىلىس ولاردىڭ ساناسىنىڭ قىرتىسىندا سوڭعى 50 جىل بويى مازا بەرمەي جاتىپ العاندىعى انىق. ايتپەسە، ەرتەڭگى كۇنى ەڭ ءبىرىنشى وقىرمانى بولاتىن تۋعان بالاسىن شالا قازاق قىپ تاربيەلەۋىنە نە سەبەپ؟ ءوز بالاسىنىڭ بويىنا سەبە الماعان رۋحتى حالقىنىڭ بويىنا ەگە الاتىندىعىنا سوندا، وسى ادەبيەتشىلەرىمىز قالاي سەندى ەكەن؟ مارگينال قازاعىمىز «وريگينال ورىس» بولىپ كەتە جازداعانىنا دا وسى زيالى قاۋىم كىنالى.

* * *

اتتەڭ، حالقىمىزدا «كوپكە توپىراق شاشپا، وزىڭە تيەدى» دەگەن ءسوز بار. قالاي دەگەنمەن، بۇگىنگى ادەبيەتشىلەرىمىزدىڭ حالىققا رەنجيتىن ءجونى جوق. كەرىسىنشە، حالىق ادەبيەتشىلەرىنە رەنجىسە قۇبا-قۇپ.

* * *

كەشەگى كەمى ءجۇز مىڭ وقىرمانى بار جازۋشى بۇگىن حالقىنا رەنىشتى كورىنەدى. سولار ەرتەڭگى وقىرماننىڭ اراسىنان ون وقىرمان تابا الار ما ەكەن، وسىنى نەگە ويلامايدى؟..

* * *

…ءبىز، توقسانىنشى جىلداردىڭ ۇرپاعى، اتەش ەكىنشى رەت شاقىرعان ءساتتىڭ كۋاسى بولدىق. قازىر ءتۇن جارىمى. ۇزاماي تاڭ اتارىن حابارلاپ اتەش ءۇشىنشى رەت شاقىرماق. ءبىز دە سەنىمىمىزدەن بەزىنىپ جۇرمەيىك. قۇدايدىڭ ەكى اتى - ار مەن ءسوز بىزدەن وسىنى تالاپ ەتەدى.

* * *

«كيەلى حابارداعى» كورىپكەلدىك ەندى قايتالانباسا ەكەن. حالىق دانالىعى «ەكى رەت الدانساڭ، كىنا – مىنانىكى، انانىكى، ال ءۇشىنشى رەت الداۋعا مۇمكىندىك بەرسەڭ، ايىبى وزىڭنەن بولماق» دەيدى.

* * *

…تۇرسىنجان شاپاي دۇرىس جازادى. «تابيعاتىنان مالشى بولۋعا بەيىمدەلىپ جاراتىلعان ادام» عالىم بولىپ كەتتى. ويتكەنى، جاقسىلى- جاماندى كىتاپ وقي الادى، ساۋاتى بار. ولاي بولسا، شىن قابىلەت- قارىمى اۋىلداعى قاتىن- قالاشقا تاقپاق شىعارۋدان ارىگە اسپايتىن ءسوزۋار پەندەنىڭ نەگە اتاقتى اقىن بولماسىنا. وزىنە-ءوزى دەمەۋشى بولىپ، ەكى-ءۇش كىتابىن شىعارسا، جەتىپ جاتىر. وندايلارعا ەكولوگتىڭ كوزىمەن قاراعىڭ كەلەدى. «كىتاپ - قاعاز، قاعاز - اعاش، اعاش - اۋا. اۋانى ۇرلاماعانىڭىز ءجون».

* * *

…سۋىعى ءوتسىن جاھاننىڭ جاۋىرىنان،

ىمىراسىز ىقپاسام داۋىلىنان.

ءدىلىم تازا بولسا، ول - تابيعاتتان،

ءدىڭىم ءتىپ- تىك بولعانى،

ول -  تامىرىمنان.

* * *

«…سوڭعى كەزدە كىتاپ وقىرمانى ازايىپ كەتتى» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. سولاي ما؟ مەنىڭشە، وقىرمان ازايعان جوق. سۇزگىدەن، دالىرەك ايتقاندا، اۋىتقىمالى ساندىق كورسەتكىشتەن تۇراقتى ساپالىق دەڭگەيگە ءوتىپ جاتىر. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە كىتاپ ءبىر قابىرعانى تۇتاس الىپ تۇراتىن پۇتقا اينالىپ كەتە جازداپ ەدى. قازىرگى وقىرمان ونداي اسىراسىلتەۋشىلىكتەن ادا، ەسەسىنە سۇرانىسى دا شىنايى.

* * *

…مەن دەگەنىڭ بەلگىسىندەي باعى ازدىڭ،

بار بولعانى جىر جازىلعان قاعازبىن.

* * *

…اتستەكتەردىڭ تۇبىنە كىتاپ جەتىپ تىندى. ۇيعىر قاعاناتىنا دا. ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە نە جەتۋى مۇمكىن؟ مەنىڭشە، قازاقتىڭ تۇبىنە جەتسە، ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى جەتەدى. ءيا، ءيا، سول ءتۇس…

* * *

…مەنىڭشە، قازاقتا ولەڭىمەن عانا ەمەس، ومىرىمەن دە وزىنەن كەيىنگىلەردى ءبىراز ەلىكتىرگەن، تامسانتقان، ءتىپتى اۋرەلەگەن اقىن بار. ول - مۇقاعالي. وعان ەلىكتەگەندەردىڭ ءبىرازى «ۇلى بولا الماي ىشەمىز» ەمەس، «مۇقاڭ بولا الماي ىشەمىز» دەپ ءجۇرىپ سورلاپ قالدى. الىپتاردىڭ كەيدە ەرگەجەيلىلەرمەن وسىلاي دا ازىلدەسىپ وينايتىنى بار.

* * *

ءبىر عاسىردىڭ اياعى،

ءبىر عاسىردىڭ

 باسىندا،

شابىتتارى قۇلىپتا،

شاشى اعارعان وتىزدا،

قىرىعىندا قارت بولعان

اقىنداردىڭ دا بارلىعىن

ەۋ، ۋاقىت، ۇمىتپا!

* * *

ولەڭگە تالاسى بار جاستاردىڭ كوبى ادەبيەتكە «مۇقاعالي اراق ىشكەن، بىز دە ىشە الامىز» دەپ كەلدى. ءسابي تۇسىنىك پە؟ - ءسابي تۇسىنىك. ءيا، ساناسىن اراق ۋلاعان جاڭاعى پەرىلەر از عانا ۋاقىت ىشىندە رۋحاني كۇرەسكە قابىلەتسىز مۇگەدەك بولىپ قالدى. اتتەڭ، وسىلارعا فرانسۋز سيمۆوليسى ارتيۋر رەمبونىڭ پوەزياعا ادالدىعىن بەرسە، كيەلى ادەبيەت اۋىلىنىڭ اۋاسى كوڭىرسىگەن يىستەن ءسال دە بولسا ارىلعان بولار ەدى-اۋ. ويتكەنى بۇلار ادەبيەتتى جاساعان جوق، ادەبيەتپەن اۋەستەندى. قۇمارىن باستى. تاندىك ءلاززات العانىمەن، رۋحاني ءلاززات سەزىنۋ بيىگىنە كوتەرىلە المادى. ەندىگى ادەبيەت ءۇشىن قىسىلتاياڭ ساتتە ولاردىڭ دەنى ادەبيەت مايدانىن تاستاپ كەتىپ جاتىر. ادەبيەت - رۋحاني مايدان الاڭى.

* * *

- بالام، - دەدى اكەم، - مەن وسىنشاما قىرۋار دۇنيەنى بەكەردەن- بەكەر جيناپ جاتقان جوقپىن. ءبىر ارمانىم بار. ساعان ونورە بالزاكقا اناسى جاساعان جاعدايىنان دا ارتىق جاعداي جاساسام (اناسى بالزاكقا بىرنەشە جىل دەمەۋشى بولعان (!))، ادەبيەتپەن ەركىن اينالىسۋىڭا مۇمكىندىك بەرسەم دەيمىن. جيىرما بەس پەن وتىز بەستىڭ اراسىندا، ون جىل بويى ەشنارسەدەن تارشىلىق كورمەيتىن بولاسىڭ، ال وسى ۋاقىتتا ەشنارسە شىعارا الماساڭ، وزىڭنەن كور.

…ءيا، سول كەزدەگى اكەمنىڭ ماعان تەك ون جىل ەمەس، جيىرما جىلعا بولسا دا دەمەۋشى بولۋعا قارجىلىق مۇمكىندىگى بار ەدى…

* * *

جۇرەكتە جازىلماس جاراسىڭ،

قايتەيىن، قايران جوق، كونەم دە.

دەپ ەدىڭ:

- ۇلى اقىن بولارسىڭ…

قۇل بولىپ كەتتىم مەن ولەڭگە.

* * *

…ەسەنيندى ولەڭ وقىپ تۇرعان كەزىندە كورگەن بىرەۋ ايتىپتى: «مىناۋ تەك مىقتى ولەڭ عانا جازىپ قويمايدى، قاجەت بولسا، ادامدى دا ولتىرە الادى». بىزگە دە سونداي اقىندار كەرەك. بايرون، لەرمونتوۆ، پەتەفي سياقتىلار. جىلاۋىقتار ەمەس!

* * *

سۇيەگى باتىر ۇلاننىڭ

شەت جەردە قالسا - نەسى مىن.

وسىلاي جانىم جەتكەندە

شەتىنە ءومىر كوشىنىڭ،

قۇدايدان ەمەس، و، ولەڭ،

سۇرار ەم سەنەن كەشىرىم.

قاراقشىداي ەمەس سودان سوڭ،

جۇرەتىن جالعىز جول تورىپ،

جۇماققا بىزدەر كىرەمىز،

كىرەمىز قالىڭ قول بولىپ،

قازاقتار!

* * *

كىتاپ ولگەن جوق… كىتاپ ولمەيدى… كىتاپتىڭ اقىرعى كۇنى - ادامزاتتىڭ اقىرعى كۇنى. بۇل - جازمىش.

* * *

جاندى تەربەپ ماڭگىلىكتىڭ اعىنى،

ءتان ارىدى،

ارمان بىرگە ارىدى!

جانارىمدى قىتىقتايدى نۇرىمەن،

مىڭ جىل بۇرىن سونگەن جۇلدىز جارىعى.

جانىم جۇلدىز جىلدامدىعىن قوسقاندا،

سالەم ايتىپ كەيىن قالعان دوستارعا،

«بۇل قالادان كەتەم ءتۇبى كوككە مەن،

كەتەمىن مەن سەگىزىنشى اسپانعا»، -

دەيمىن ىشتەي،

دەيدى ىشىمدە ءبىر داۋىس.