تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ديپلوماتيالىق دەپەشەسى قالاي دايىندالدى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قوعامدا «قازاقستان نەگە ءوز تاۋەلسىزدىگىن وزگەلەردەن كەش جاريالادى؟» دەگەن سۇراق ءالى دە تالقىلانادى.

كەيبىرەۋلەر ءۇشىن قازاققا تاۋەلسىزدىك وڭاي كەلگەن سەكىلدى كورىنەدى دە. راسىندا سولاي ما؟ ارعىسىن ايتپاعاندا كەشەگى الاش پەن بەرگىسى جەلتوقسان قايراتكەرلەرىنىڭ ءوز باسىن نە ءۇشىن قۇرباندىققا تىككەنىن تۇسىنسەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ وڭاي كەلمەگەنىن اقيقات رەتىندە مويىنداۋعا ءتيىسپىز. بۇدان بولەك، تاۋەلسىزدىك تۇسىنداعى ءبىز ءبىلىپ، ءبىز بىلمەيتىن ۇلكەندى- كىشىلى ساياسي وقيعالار شە؟ راس، قازاقستان س س ر و-نىڭ ەڭ سوڭعى مۇشەسى رەتىندە وداقتا جالعىز قالدى ءارى الەمنىڭ ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالى قازاقستاننىڭ مەنشىگىندە ساقتالىپ تۇردى.

وسى ەكى ماسەلە ءۇشىن-اق كۇللى الەم نازارى قازاقستانعا اۋدى. جانە ءبىر انىعى - كوپ ەلدەر تەك اشەيىن نازار اۋدارىپ قانا وتىرعان جوق، ءتۇرلى ارەكەتكە كوشىپ، ساياسي وقيعالار توڭىرەگىندە ءارقيلى اڭگىمەلەر تۋدىردى، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ، اركىم وزىنە قاراي تارتۋعا تىرىستى. البەتتە، ونداي وقيعالاردىڭ انىق-قانىعىن ءبىز ەشقاشان بىلمەۋىمىز دە مۇمكىن. ايتسە دە وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدە تاۋەلسىزدىكتىڭ اسا ءبىر اۋىر جۇگى سىرتقى ساياساتقا تۇسكەنى انىق.

بۇل جايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتابىندا: «ەگەر ءبىز شۇعىل تۇردە ءوزىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدى قالىپتاستىرۋدى باستاپ كەتپەگەن بولساق، ءبىزدىڭ مۇددەلەرىمىزگە وراسان زور نۇقسان كەلەرى دە تۇسىنىكتى» دەپ جازدى. شىندىعىندا سىرتقى ساياساتتىڭ العاشقى قادامى قالاي باستالدى؟

ديپميسسيالارعا قارا ۆولگامەن جاسالعان ساپار نەمەسە تاۋەلسىزدىكتىڭ «رومانتيكالىق» كەزەڭى

سونىمەن، 16-جەلتوقسان جوعارعى كەڭەس «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدى قابىلدادى. زاڭنىڭ 1-تاراۋى 3-بابىندا «ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن باسقا مەملەكەتتەر تانۋى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اشىق» دەپ جازىلعان بولاتىن. ءدال وسى «باسقا مەملەكەتتەردىڭ تانۋى» تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەدى. ويتكەنى تانۋ بولماسا تاۋەلسىزدىك تە بولمايدى دەگەن ءسوز.

سول تۇستا س س ر و قۇرامىندا بولىپ، ماسكەۋگە تىكەلەي باعىناتىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تىم قيىن جاعدايدا قالعانىن ايتىپ جاتۋ ارتىق.

ساناۋلى قىزمەتكەرلەرىمەن، شەكتەۋلى فۋنكسيالارمەن عانا ارەكەت ەتەتىن الماتىداعى مينيسترلىكتىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىنەن قايىر جوق دەۋگە بولاتىن ەدى. ەسەسىنە وداقتىڭ ورتالىق مينيسترلىگى شاڭىراعىندا شىڭدالىپ جۇرگەن، تاجىريبە جاعىنان شەت ەلدەردىڭ ديپلوماتتارى اراسىندا تانىلا باستاعان قازاق قىزمەتكەرلەر جوق ەمەس- ءتىن. سمولەنسك الاڭىنداعى س س ر و سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ عيماراتىندا قىزمەتتە جۇرگەن قاسىم-جومارت توقايەۆ تا ديپلوماتيالىق تاجىريبەمدى تۋعان ەلىم - قازاقستانىمنىڭ يگىلىگىنە جۇمسايتىن ءسات تۋدى دەگەن ويدا بولدى.

«وسى ماشاقاتپەن جۇرگەنىمدە ماعان قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى جاڭا تۇراقتى وكىلى ق. ساۋدابايەۆ تەلەفون شالدى. ول قازاقستاندى تاۋەلسىز مەملەكەت دەپ جاريالاۋ تۋرالى رەسپۋبليكا پارلامەنتىنىڭ مالىمدەمەسىنە ديپلوماتيالىق كورپۋستىڭ اسەرىن بايقاۋ جونىندە پرەزيدەنتتەن تاپسىرما العانىن حابارلاپ، ءوزى ءۇشىن بۇل جاڭا ىستە كومەك كورسەتۋىمدى سۇرادى»، - دەپ ەسكە الادى قازىرگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ «بەلاسۋ» اتتى كىتابىندا.

«شەت ەلدەردىڭ ەلشىلىكتەرىنە نوتالار جىبەرىپ، ءبىز كەلەسى كۇنى ول كەزدە مارتەبە سانالاتىن قارا «ۆولگاعا» وتىردىق تا، ديپلوماتيالىق ميسسيالاردىڭ باسشىلارىنا بارىپ شىقتىق. سول كەزدەگى جاعداي بويىنشا بۇل ساپارىمىز ءبىز ءۇشىن قانشالىق كوڭىل تولقىتارلىق وقيعا بولعانىن ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار، ويتكەنى، اڭگىمە قازاقستاندى حالىقارالىق مويىنداۋ تۋرالى ەدى»، - دەپ جازادى ق. توقايەۆ.

وسى كوڭىل تولقىتارلىق ساپاردىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ اتىنا ماسكەۋدەن العاشقى قۇجات - العاشقى ديپلوماتيالىق دەپەشە دايىندالدى. «بەلاسۋ» كىتابىندا وسى قۇجاتتىڭ ءماتىنى دە جاريالانعان. مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتىنا جولدانعان وسى قۇجاتتا ق. توقايەۆ پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا 18-جەلتوقسان كۇنى ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، جاپونيا، يران ەلشىلەرى مەن ق ح ر ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلىنە كىرىپ شىققانىن جانە ولارمەن وتكەن سۇحباتتاسۋدىڭ نەگىزگى مازمۇنىن باياندايدى.

« ۇلىبريتانيا ەلشىسى ر. برەيتۆەيت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىن قوشەمەتپەن قارسى الدى. ءسىزدىڭ انگلياعا ساپارىڭىزدىڭ تاريحي ماڭىزى بار ەكەنىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ساپار - «العاشقى ءىرى قادام» ، ول قازاقستان- اعىلشىن بايلانىستارىنىڭ تولىققاندى دامۋكىنا باستاما بولادى»، - دەپ جازادى ن. نازاربايەۆ اتىنا جازىلعان دەپەشەدە. بۇل كەزدەسۋدە اعىلشىن ەلشىسى ءوز ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانمەن بايلانىس جاساۋىنا ءبىرىنشى دارەجەلى ماڭىز بەرەتىنىن، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق، سونىڭ ىشىندە مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىن يگەرۋگە بايلانىستى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەتىنىنە ءمان بەرگەن. سوسىن ۇلىبريتانيا ەلشىسى باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانۋعا قاتىستى ءپرينتسيپتى شەشىمى دج. بەيكەردىڭ ناتو كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا ءسوز سويلەگەننەن كەيىن قابىلداناتىنىن جەتكىزىپتى. قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى يادرولىق ارسەنال مارتەبەسى تۋرالى دا ءسوز بولعان ەكەن.

ۇلى بريتانيا 1992 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى.

«گ ف ر ەلشىسى ك. بلەح تە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىن قۋاتتادى. ول دوستاستىق تاعدىرىندا شەشۋشى كەزەڭ تۋىپ وتىر - ەندى ءبارى دە وداقتىڭ بۇرىنعى رەسپۋبليكالارى باسشىلارىنىڭ الماتىداعى كەزدەسۋىنىڭ قورىتىندىلارىنا بايلانىستى بولادى، دەپ اتاپ كورسەتتى» ، دەلىنگەن قۇجاتتا. گفر دە قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋ پروبلەماسىنا باسا نازار اۋدارىپ، پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆتىڭ وسىعان قاتىستى ۇستانىمىمەن كەلىسەتىنىن بىلدىرگەن. گەرمانيا قازاقستاننىڭ دەربەستىگىن 1991 -جىلدىڭ 31-جەلتوقسانىندا تانىپ، كەلەسى جىلدىڭ اقپانىندا ەلىمىزبەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى.

دەپەشەگە قاراعاندا، توقايەۆ سۇحباتىنىڭ سۇبەلىسى قىتاي وكىلىمەن بولعانعا ۇقسايدى. ق ح ر ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى جان جىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى حاباردى دەرەۋ جوعارى باسشىلىققا جەتكىزەتىنىن ايتىپ، بەيجىڭدە ت م د-عا، جاڭا مەملەكەتتەر، سونىڭ ىشىندە قازاقستانمەن قانداي قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنىڭ قاراستىرىلىپ جاتقانىن جەتكىزىپتى. «جان جىن پەكيندە قازاقستان پرەزيدەنتىن «بۇرىنعى وداقتىڭ ساياسي ارەناسىنداعى ەڭ بەدەلدى قايراتكەر» دەپ ەسەپتەيتىنىن اتاپ كورسەتتى. پەكيندە، دەدى سۇحباتتاسۋشى، قازاقستان الەۋمەتتىك- ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالا العان بىردەن- ءبىر رەسپۋبليكا ەكەندىگىن جوعارى باعالايدى»، - دەلىنگەن.

بۇدان بولەك، قىتاي ديپلوماتى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتاعى سەرپىلىستەرگە توقتالىپتى. ول وڭ ۇردىستەردى قازاقستان مەن قىتايدىڭ كورشىلەس مەملەكەت بولعاندىعىنان عانا ەمەس، «وسى ەلدەر باسشىلارىنىڭ كورەگەندىگى» ارقاسىندا ورىن الىپ وتىرعانىن العا تارتقان. ەلشى كەيبىر ماسەلەلەرگە قازاقستاننىڭ كوزقاراسىن دا بىلگىسى كەلگەن ەكەن. ماسەلەن، ول «پەكين رەسەي حالىقارالىق ارەنادا س س ر و- نىڭ بىردەن- ءبىر قۇقىقتىق مۇراگەرى بولىپ تابىلادى جانە ب ۇ ۇ قك- ءنىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولعىسى كەلەدى دەگەن ەلتسيننىڭ مالىمدەمەسىنە نازار اۋدارىپ» ، قىتاي باسشىلىعى وسىعان قاتىستى قازاقستاننىڭ كوزقاراسىنا ءمان بەرەتىنىن جەتكىزىپتى. يادرولىق قارۋ مارتەبەسى جونىندە دە ايقىن ماعلۇمات سۇراتقان.

قىتاي 1991 -جىلدىڭ 27-جەلتوقسانىندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىدى.

دەپەشەدەگى كەلەسى مالىمەت جاپونيا ەلشىسىمەن كەزدەسۋدىڭ ناتيجەسى تۋرالى. «جاپونيا ەلشىسى ەدامۋرا ونىڭ ەلى قازاقستاننىڭ حالىق بيلىگى جوعارى ورگانىنىڭ شەشىمىن قۇرمەتتەيدى دەپ مالىمدەدى. جاپونيا تاۋەلسىزدىك الۋ پروتسەسىنىڭ «كەدەرگىسىز جۇرگەنىن» قالار ەدى. ەلشىنىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى «تاريحىنىڭ ءوزىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى».

ءسوز اراسىندا ەلشى جاپونيانىڭ قازاقستانمەن الداعى بايلانىستارىن جولعا قويۋ ءۇشىن العاشقى قادام رەتىندە جاپونيالىق مامانداردىڭ رەسپۋبليكا جاعدايىمەن تانىسۋ ماقساتىنداعى العاشقى ساپارى بولۋى مۇمكىندىگىن ايتقان. قازاقستان تاراپىنا قارجىلىق قولداۋ جاساۋ ىقتيمالدىعى دا نازارعا الىنعان. جاپونيا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن 1991 -جىلدىڭ 28-جەلتوقسانىندا مويىندادى.

«وڭتۇستىك كورەيا ەلشىسى رو مەن گو قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاعانى تۋرالى ءوز ۇكىمەتىنە حابارلاپ تا قويعانىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، ول تاياۋ ۋاقىتتا سەۋلدەن ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالانۋىنا بايلانىستى وڭتۇستىك كورەيانىڭ رەسمي كوزقاراسىنا قاتىستى ءتيىستى ۇسىنىستار الۋعا ءتيىستى» دەلىنگەن دەپەشەدە. كورەيا ەلشىسى الماتىدا وتەتىن كەزدەسۋگە (دوستاستىق ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى- رەد. ) كوپ نارسە بايلانىستى ەكەندىگىن جەتكىزگەن.

وڭتۇستىك كورەيا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن 1991 -جىلدىڭ 30-جەلتوقسانىندا تانىدى.

يران ەلشىسى دە قاسىم- جومارت توقايەۆپەن جۇزدەسۋى بارىسىندا قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىن قۇرمەتتەيتىنىن مالىمدەگەن. «ول ءسىزدىڭ يراننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ۋەلاياتيمەن كەزدەسۋىڭىزدىڭ ايرىقشا ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. وسى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا مەموراندۋمنىڭ قاعيدالارىن دامىتۋ ءۇشىن يران جاعى مۇناي ونەركاسىبى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى باستاعان دەلەگاتسيانى الماتىعا جىبەرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. يران مۇناي ونەركاسىبى سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى قازاقستانمەن قارىم-قاتىناستاعى باسىم باعىت دەپ ەسەپتەيدى»، - دەلىنگەن قۇجاتتا.

بۇدان بولەك، ەلشى يادرولىق قارۋ مارتەبەسىنە قاتىستى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ كوزقاراسىنا باسا نازار اۋداراتىنىن جانە الماتىداعى كەزدەسۋلەردىڭ قورىتىندىسىن كۇتەتىندىگىن ايتقان. رەسمي تەگەران سول الماتى كەزدەسۋىنەن سوڭ زاڭ جۇزىندە قارىم- قاتىناس ورناتۋ تۋرالى پرينسيپتى شەشىم قابىلدانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن مەڭزەگەن ەكەن.

يران يسلام رەسپۋبليكاسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن كوپ ۇزاماي مويىندادى ءارى يران مۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن تانىعان. ال قازاقستان مەن يران اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناس 1992 -جىلعى 29-قاڭتاردا ورنادى.

وسى كەزدەسۋلەردەن كەيىن، ەلشىلەردىڭ سوزىنە سۇيەنە وتىرىپ ق. توقايەۆ مىناداي تۇجىرىم جاسايدى:

«قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى شەتەلدەردە وتە وڭ قابىلدانۋدا. سولاي بولا تۇرسا دا، ونداعىلار دوستاستىقتىڭ بولاشاعى بۇرىنعى وداقتىڭ ەگەمەندى مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى ءبىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىككە كەلە الا ما، جوق پا، سوعان بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى. نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ىشىندە - قازاقستاننىڭ اۋماعىنداعى يادرولىق قارۋ مارتەبەسى، باتىس ەلدەرىنىڭ ەلشىلەرى بۇرىنعى وداقتىڭ قاراماعىنداعى يادرولىق قارۋ ءبىرىڭعاي باقىلاۋدا بولۋعا ءتيىس ەكەندىگى تۋرالى ءوز ۇكىمەتتەرىنىڭ پىكىرىن بىلدىرەدى».

دەپەشەدە ق. توقايەۆ س س ر و- نىڭ قۇقىقتىق ميراسقورىنا بايلانىستى ايقىندىقتىڭ بولماۋى دا ديپكورپۋستىڭ الاڭداۋىن تۋدىرعانىن دا اتاپ وتەدى.

«شەتەلدىك ەلشىلەر الماتىداعى ناقتى ۋاعدالاستىقتارعا جەتۋ مۇمكىندىگىنە قاتىستى ءوز كۇماندارىن جاسىرمادى. باتىستا اڭدىسىن اڭدۋ كوزقاراسىن ۇستانۋعا سىڭاي تانىتادى. بۇرىنعى رەسپۋبليكالاردى رەسمي تانۋ الماتىداعى كەزدەسۋدىڭ قورىتىندىلارىنا تىكەلەي بايلانىستى قويىلىپ وتىر»، - دەپ تۇيىندەلەدى قۇجات ءماتىنى.

العاشقى دەپەشەنى تاۋەلسىزدىكتى تانىتۋدىڭ دەربەس قادامى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. سىرتقى ساياساتتىڭ وسىنداي نىق قادامى ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىندە-اق ەلىمىزدى تۇركيا، رەسەي، ا ق ش مويىنداپ، جىل سوڭىنا دەيىن اۆستراليا، جاپونيا، ۆەتنام، قىتاي جانە گەرمانيا سەكىلدى مەملەكەتتەر ءتيىستى مالىمدەمەسىن جاسادى. 1992 -جىلدىڭ قاڭتارىندا بۇلاردىڭ قاتارىنا ۇلى بريتانيا، نورۆەگيا، فرانسيا، شۆەتسيا سەكىلدى جانە ءبىرقاتار ءىرى مەملەكەتتەر قوسىلدى.

پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ سوزىمەن ساباقتاساق، «بۇل دا تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ «رومانتيكالىق» كەزەڭى بولاتىن. سول تۇستا الەمدىك ارەناعا العاش جۇرەكسىنە اياق باسقان قازاقستان، جىلدار وتە قادامىن قاتايتا بەردى...»

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى