شىڭعىس ايتماتوۆ. «ءجاميلا» - پوۆەست
ءيا، ونىڭ ءبىر - كوزى قاراڭعىدا وتتاي جالتىلداپ، ەسكى سولدات كويلەگىنىڭ جاعاسى جاپىرايىپ، ەن دالانى باسىنا كوتەرە ءان سالعان دانيار ەدى!
ءيا، ونىڭ ءبىرى - دانيارعا ەركەلەپ، ونى ءۇنسىز قۇشاقتاپ وتىرعان مەنىڭ جەڭگەم ءجاميلا ەدى. شەكسىز باقىتقا كەنەلگەندەي، ءجاميلانىڭ كىرپىكتەرىنە جاس ورالىپ، ءمولدىر مونشاقتار قاراڭعىدا جالت- جۇلت ەتەدى.
شىن باقىت وسى ەمەس پە؟ وسى گيمن سەكىلدى اسقاق اۋەندى جاراتقان، تۋعان ەلىنە، جارىق دۇنيەگە دەگەن زور ماحابباتتى دانيار تۇگەلدەي ءجاميلاعا بەرىپ، ءون بويىنداعى بار اسىل قاسيەتتى سوعان ارناپ جاتتى. بۇل باقىت ەمەي نەمەنە؟ سوندا سۇيىسكەن قوس جۇرەككە قاراپ، ولاردىڭ ماڭگى- باقي
باقىتتى بولۋىنا تىلەكتەس بولعانىم سونشالىق، ءبىر ۋاقىتتا كادىمگى دانياردىڭ اندەرىمەن كەلەتىن تۇسىنىكسىز تولقىندانۋ جۇرەگىمدى بۇلك ەتكىزىپ قوزعاپ كەتتى دە، كوزىم اشىلا تۇسكەندەي، ەشقاشان كۇتپەگەن ءبىر وي باسىما تۇسە قالدى. «مەن بۇلاردىڭ سۋرەتىن سالامىن!» - دەدىم دە، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتتىم. ءبىراق، سول كەزدە ءوزىمنىڭ ويىمنان ءوزىم شوشىپ كەتتىم: «مەنىڭ قولىمنان بۇل ءىس كەلۋشى مە ەدى، نەگە ەلىرەم؟ « ىشىمنەن وسىنى ءبىلىپ تۇرسام دا، جاڭاعى ويعا الدانىپ، قيالدىڭ اعىمىن توقتاتا المادىم: «يە، مەن بۇلاردى سۋرەتكە سالامىن. ولار مەنىڭ سۋرەتىمدە دە ءدال وسىنداي باقىتتى بولادى!» دەپ، كەلە جاتتىم مەن.
وسى قيالدارعا بەرىلىپ، جان- جاعىما قاراسام، كوزىمە تامىز ءتۇنى تورعىنداي قۇبىلىپ، دالا جازعى كۇنگىدەي گۇل- گۇل جاينايدى. مەن دە ءوزىمدى باقىتتى سەزىنىپ، ويلاعان تىلەگىمە قازىر جەتەتىندەي قايراتتانىپ كەلە جاتىرمىن. باقسام، وندا مەن بالا ەكەنمىن، كەلەشەكتە بۇل ماقساتتىڭ ورىندالۋى ءۇشىن قانشا قيىنشىلىق كورىپ، قانشا ەڭبەكتەنەتىنىمدى بىلمەگەن ەكەنمىن. ونداعى مەنىڭ كوكەيكەستى ارمانىم: دانياردىڭ ءان ارقىلى بەرگەنىن مەن بوياۋلارمەن سۋرەتتەپ، سونداعى تاۋ، اسپان، بۇلت، جەر- سۋدى دانيار سياقتى كورىكتەپ، اسەمدەپ بەرۋ ەدى. بۇل ىسكە ۇلكەن ونەر كەرەك ەكەنىن وندا مەن ويلاعان جوقپىن. مەنىڭ ۋايىمىم: «بوياۋلاردى قايدان تابامىن؟ مەكتەپتەن سۇراسام با ەكەن؟ ءاي بەرە قويماس، وزدەرىنە كەرەك قوي» - دەگەن وي عانا ەدى. گاپتىڭ ءبارى وسىندا تۇرعانداي كورىندى ماعان قايران بالالىق- اي!
مەن ءوستىپ كەلە جاتقاندا، دانياردىڭ ءانى اياعىنا جەتپەي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەنەت پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى. قاراسام، ءجاميلا دانياردى قاتتى قۇشاقتاپ، ونى جۇرەگىنە قىسىپ العان ەكەن. ءبىراق ول ءوزىنىڭ وسى وقىس قيمىلىنان شوشىنعانداي كەيىن سەرپىلىپ، اربادان سەكىرىپ ءتۇستى. دانيار ساسقانىنان دەلبەنى تارتىپ، اتتاردى توقتاتا قويدى. ءجاميلا تەرىس قاراعان بويى، جولدىڭ ورتاسىندا ەسەڭگىرەپ ءبىراز تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا موينىن وقىس بۇرىپ، دىرىلدەگەن ۇنمەن:
- نەگە قارايسىڭ؟ نەڭ بار مەندە؟ قاراما ماعان، ايدا اتتارىڭدى، كەت! - دەدى دە، كەيىندە كەلە جاتقان ارباسىنا قاراي ءجۇردى. مەن اڭ- تاڭ بولىپ، اۋزىمدى اشىپ قالعان ەكەنمىن، جەڭگەم ماعان دا دۇرسە قويا بەردى.
- ساعان نە جوق؟ ءمىن ارباڭا، دەلديمەي! ءبىر- بىرىنە تارتقان ماقاۋلار، قۇدايدىڭ ازابىنا تۇسكەن ەكەنمىن دە سەندەرمەن!
«وي، توبا، بۇل نەسى ەكەن، جىن قاققان با ءوزىن؟ «- دەپ، كەلە جاتتىم مەن جول بويى. ال ەندى تەرەڭىرەك ويلاعان ادام ءجاميلانىڭ شىن قينالىپ جۇرگەنىن تەز تۇسىنبەيتىن بە ەدى: كۇيەۋى ساراتوۆتاعى گوسپيتالداردىڭ بىرىندە جاتسا، جاقىندا قايتىپ ورالامىن دەسە، وڭاي ما!
ءبىراق مەن مۇنى ويلاماق بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءجاميلاعا ىزام كەلىپ، ونى جەك كورىپ كەلە جاتتىم. ال ەندى دانياردىڭ ەندى قايتىپ ولەڭ ايتپاسىن بىلگەنىمدە، قۇداي بىلەدى، مەن ءۇشىن ءجاميلادان ءتۇرى سۋىق ادام جوق ەدى.
قازىر بۇكىل دەنەم ەزىلىپ، الدەنەگە كوڭىلىم قالىپ، ەرتەرەك قىرمانعا جەتسەم، سابانعا قۇلاسام ەكەن دەپ كەلەمىن. اربا دا ادامدى سوعىپ، دەلبە قولدان سۋسىپ، جول ابدەن قاجىتىپ كەلەدى. قىرمانعا بارعاندا اتتاردىڭ قامىتتارىن الىپ، ولاردى اربانىڭ استىنا سۇيرەپ اكەلۋگە عانا شامام كەلدى. ونان كەيىن سابانعا بارىپ ءبىر جىعىلعانىمدى بىلەمىن. دانيار سول ءتۇنى اتتاردى جايىلىمعا ءوزى اپارىپ تۇساپتى.
ەرتەڭىنە ويانعانىمدا، تاڭ بوزارىپ اتىپ قالعان ەكەن. وسى تاڭ قانداي تازا بولسا، مەنىڭ دە كوڭىلىم سونداي اشىلىپ، جۇرەگىم قۋانىشقا تولىپ، الدەقالاي ءبىر جاقسىلىقتىڭ كەلەرىن كۇتكەندەي تۋلادى. ءا دەگەندە نەگە ءسۇيىنىپ جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەي، كەنەت كەشەگى كۇنگىنى ەسىمە تۇسىرگەنىمدە، ونان بەتەر ءسۇيىنىپ كەتتىم. «ۇقساتا الار ما ەكەنمىن؟» - دەگەن كۇماندى وي سۋىق كولەڭكە ءتارىزدى ون بويىمدى ارالادى.
كوزىمدى جۇمىپ ەلەستەتىپ ەدىم، كەشەگى كورىنىس داپ- دايىن، قازىر سۋرەتكە تۇسىرە قويعانداي كوز الدىما كەلدى. ورنىمنان تۇرا جۇگىرىپ وزەنگە بارىپ بەتى- قولىمدى جۋدىم دا، سايدا تۇسالعان اتتارعا قاراي جۇگىردىم. ەرتەڭگى شىق باسقان سالقىن بەدە تۇرىلگەن بالتىرىمدى تىزىلداتىپ، تەز جۇگىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءبىراق، مەن ءۇشىن ول تۇك ەمەس. قىرقادان قىلتيىپ كەلە جاتقان كۇندى كۇتىپ الاتىن كىسىدەي قۋانىشتى كۇلىپ، جان- جاعىمداعى نارسەلەرگە كوز تاستاپ، جۇگىرىپ بارا جاتىرمىن. مىنەكەي، ارىقتىڭ جاعاسىنا قودىرەڭ شىققان كۇنباعىس، الىستا شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراي بۇرىلىپ، بويىن تۇزەيدى. ونى اق باس ميالار قورشاپ العان، ءبىراق جاس كۇنباعىس ولارعا مويىن بەرمەي، كۇننىڭ شۇعىلاسىنا ولاردان بۇرىن بولەنىپ، سارى گۇلدى باسىن ماڭعازدانا قايقايتىپ، كۇن نۇرىن ەمىن- ەركىن سىمىرەدى. مىنە اربالار وتەتىن ارىقتان دوڭگەلەكتىڭ ىزىمەن سۋ اعىپ كەتكەن. سول سۋ بارعان جەردە جالبىزدار ۇيىسا ءوسىپ، توڭىرەككە جۇپار ءيىسىن اڭقىتادى.
اينالايىن، تۋعان جەرىم- اي! مەن جۇگىرسەم دالاداعى قارلىعاشتار دا قوسا جارىسىپ، جان- جاعىمنان ۇشىپ وتەدى!
بولىپ وسى ەرتەڭگى كۇندى، مۇنارتقان تاۋلاردى، شىق باسقان بەدەنى، ارىقتىڭ جاعاسىندا وسكەن سارى گۇلدى، كۇنباعىستى سۋرەتكە سالسام، قانداي تاماشا بولار ەدى!»
ءبىراق، قىرمانعا قايتىپ كەلگەنىمدە، مەنىڭ بۇل التىن قيالدارىمنىڭ لەزدە بىت- شىتى شىقتى. ويتكەنى، ءجاميلا وتكەن ءتۇنى ۇيىقتاماسا كەرەك، كوزدەرى ءىسىپ، جاعى سۋالىپ، قاباعى تاس ءتۇيىلىپ قالىپتى. ماعان ول ەشتەڭە دەگەن جوق، قاراعان دا جوق. ءبىر ۋاقىتتا بريگادير ورازمات قىرمانعا كەلىپ، اتىنان تۇسە بەرگەندە، ءجاميلا ونىڭ قاسىنا باردى دا، اماندىق- ساۋلىق جوق، بىلاي دەدى:
- ارباڭىزدى الىڭىز! قايدا جىبەرسەڭىزدەر دە مەيلى، ءبىراق ستانتسياعا استىق تاسىمايمىن!
- اۋ، ساعان نە بولدى، جامالتاي، بوگەلەك شاقتى ما؟ - دەدى ورازمات، ونى ەركەلەتە كۇلىمسىرەپ.
- بوگەلەكتىڭ مەندە الا الماي جۇرگەن اقىسى جوق! بارمايمىن دەدىم، ءبىتتى! ايتقانىم ايتقان!
ورازماتتىڭ ءوڭى تۇنەرە ءتۇستى.
- ايتساڭ دا، ايتپاساڭ دا بىلاي: ستانساعا اربا ايدايسىڭ، باسقا ءسوز جوق!- دەدى ول بالداعىن قالشىلداتىپ، جەرگە ازەر تىك قويىپ. - ەگەر بىرەۋ تيگەن بولسا، ونى ايت، قازىر مىنا بالداقتى باسىندا ويناتايىن. ال ولاي بولماسا - جۇمىسىڭا بار! استىق مەنىكى ەمەس، اسكەردىڭ استىعى، ءوزىڭنىڭ ەرىڭ دە سول جاقتا! - بريگادير تۇرعان جەرىنەن شورت بۇرىلىپ، بالداقتى ارشىنداتا سىلتەپ، شويقاڭداپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
ءجاميلا جاۋاپ قايتارا الماي، قولىنداعى قامشىنى ولاي- بۇلاي ۇستاپ، قىلمىسى بارداي : قىزارىپ تۇرىپ قالدى. بەرگى جاقتا تۇرعان دانياردى كورگەندە، ول بىلدىرمەي ىشىنەن اۋىر كۇرسىندى. دانيار اتتارىن ارباعا جەگىپ جاتقان. ول جاڭاعى سوزدەردى ەسىتكەنىمەن، سىر بىلدىرگەن جوق. ءجاميلا تاعى ءبىراز قىرماننىڭ ورتاسىندا جالعىز تۇردى دا، «نە بولسا، و بولسىن» - دەگەندەي قولىن ءبىر سىلتەپ، ارباسىنا قاراي جۇگىرىپ كەتتى.
ول كۇنى ءبىز اۋىلعا كۇندەگىدەن ەرتە ورالدىق. ويتكەنى بارا جاتقاندا، كەلە جاتقاندا دانيار اتتاردى جەدەل ايداپ وتىردى. ءجاميلانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن، تىم كوڭىلسىز. مەن بولسام، قاڭسىپ جاتقان سارى دالاعا قاراپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي كەلە جاتتىم: كەشە عانا تورعىنداي قۇبىلىپ گۇلدەنگەن دالانى ەرتەگىدەن كورگەندەي بولىپ الىپپىن. كەشەگى كۇنگى كورىنىس، كەشەگى كۇنگى دانيار مەن ءجاميلانىڭ اربادا وتىرعاندارى، كوز الدىمدا كەتپەي تۇرىپ الدى. ءومىردىڭ ەڭ ءبىر جارقىن، ادەمى ءساتىن قۇس ءتارىزدى قولىما ۇستاعانداي، وسى كورىنىس ەستەن كەتپەي، مازامدى الدى. اقىرى ويلاعان ماقساتىما جەتپەيىنشە جانىم تىنىم كورمەدى. قىرمانداعى ەسەپشىنىڭ ءبىر پاراق قالىڭ قاعازىن ۇرلاپ الىپ، سابان ءۇيىندىسىنىڭ ارتىنا جاسىرىنىپ، قاعازدى استىق اتاتىن كۇرەكتىڭ ۇستىنە قويعانىمدا، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، اۋزىما تىعىلدى. اكەمنىڭ مەنى ءبىرىنشى رەت اتقا مىنگىزگەنىندەگىدەي:
ءبىسمىللا!- دەدىم دە، قالامدى قاعازعا تيگىزدىم. ءا دەگەندە دانياردىڭ شتريحتارىن سالا باستادىم. ونىڭ مەن سالعان ءتۇس- كەلبەتى وزىنە ۇقساي باستاعاندا، كوڭىلىم الىپ- ۇشىپ، ءوزىمنىڭ قايدا ەكەنىمدى، نە ىستەپ جاتقانىمدى ۇمىتىپ كەتتىم. سول مەن كورگەن تامىز ءتۇنى، قۇبىلىپ جايناعان كەڭ دالا قاعاز بەتىنە كوشىپ كەلگەندەي، دانياردىڭ سونداعى اسەم قوڭىر ءۇنى قۇلاعىما ەستىلىپ جاتتى. كوز الدىمدا سولدات كويلەگىنىڭ جاعاسى كەڭ اشىلعان دانيار مەن وعان سۇيەنىپ وتىرعان ءجاميلا. بۇل - مەنىڭ العاش رەت ءوز بەتىمشە سالعان سۋرەتىم: مىنە اربانىڭ بەل اعاشى، مىنە قاتار وتىرعان دانيار مەن ءجاميلا، دەلبە الدىندا بوس تاستالىپ، قاراڭعىدا اتتاردىڭ جوندارى بۇلتىلدايدى، ودان ءارى تۇنگى دالا، اسپان تورىندە جىمىڭداعان سان جۇلدىزدار. مۇنىڭ ءبارىن سونشالىق بەرىلىپ سالىپ جاتقان ەكەنمىن. ءبىر ۋاقىتتا ءدال توبەمنەن بىرەۋدىڭ اشۋلى داۋسى شىققاندا وزىمە كەلدىم. قاراسام، ءجاميلا ەكەن:
- سەن نە، ءتىلىڭ بايلانىپ، قۇلاعىڭ بىتەلىپ قالدى ما؟
ول مەنى كوپ ىزدەگەن ەكەن، ساسقانىمنان سۋرەتىمدى جابا الماي دا قالدىم.
- اربالاردى الدەقاشاننان جۇكتەپ، ءبىر ەت پىسىرىمنەن بەرى ايقايلايمىز، ايقايلايمىز كەپ، ەڭ بولماسا ءبىر دىبىس بەرسەڭ نەتتى... انا قولىڭداعى نەمەنە؟ - دەپ، ءجاميلا سۋرەتتى مەنەن تارتىپ الدى.
- وي، سۇمدىق- اي! سولاي دە... ء-جاميلا ءتۇسى بۇزىلىپ، قاعازعا تەلمىرىپ قاراپ قالدى. وي، مەنىڭ سونداعى ۇيالعانىم- اي! جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. بۋىنىم قۇرىپ، ورنىمنان تۇرا المادىم. ءجاميلا سۋرەتكە قاراپ تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا جاس ورالىپ، مۇڭدانا تۇسكەن كوزىن جوعارى كوتەردى.
- ماعان بەرشى مىنانى، كىشكەنە بالا! - دەدى ول اقىرىن عانا. - مەن ەستەلىككە ساقتاپ قويايىن...
ءجاميلا قاعازدى ەكى بۇكتەپ، قوينىنا سالىپ الدى.
جولعا شىعىپ، اۋىلدان ءبىراز ۇزاپ كەتكەنشە، مەن وزىمە كەلە المادىم. جۇرەگىمدى تەرەڭ تەبىرەنتكەن كورىنىستى شىنىمەن وزىنە از دا بولسا ۇقساتىپ سۋرەتكە سالعانىم انىق پا، الدە بۇل ءبىر
وتكىنشى ءتۇس پە، - دەپ كۇماندانىپ تا كەلەمىن. سويتسەم دە، جاڭاعى سالعان سۋرەتىمە ىشتەي ماقتانىپ، سوعان وكپەم كەۋىپ، ءتاتتى ءبىر قيالدار باسىمدى اينالدىرىپ، جاقىندا مەن بوياۋ تاپسام، تولىپ جاتقان سۋرەتتەردى سالىپ، مەكتەپكە ءىلىپ قويامىن دەپ كەلەمىن. كەيىن بايقاسام، مۇنداي قيالدار سول بالالىق شاقتا ءتان نارسە ەكەن. ونىمەن ءىسىم جوق، ءبىز وتە قاتتى ءجۇرىپ كەلەدى ەكەنبىز. كەيىنگى كەزدە دانيار اربانى قاتتى ايدايتىن بولدى. اتتار ەتتەن تەز ايىرىلىپ قالدى.
ءجاميلا دانياردان قالىسپاي كەلەدى. جول بويى ول ەكى جاعىنا قارانىپ، كەيدە ايىپتى كىسىدەي كۇلىمسىرەپ قويادى. ونىسىن كورىپ، مەن دە كۇلىمسىرەيمىن، مەنىڭ ويلاعانىم: «سۋرەت سالىپ، جەڭگەمنىڭ اناۋ كۇنگى اشۋىن تارقاتقان ەكەنمىن. جەڭگەم ەندى دانيارعا ءان سال دەسە، ول ءسوزسىز ءان سالادى... دەمەك، بۇگىن ونىڭ ءانىن تىڭداپ، راقاتقا باتادى ەكەنبىز... قانداي ۇلكەن باقىت، بۇگىن دانيار ءان سالادى ەكەن، يە، ءان سالادى، ءان سالسا ەكەن!»
بۇل ساپارى ءبىز ستانتسياعا ءتىپتى تەز كەلدىك. ءبىراق اتتارىمىز قارا تەرگە ءتۇسىپ باردى. تارازى بوس ەكەن. دانيار اربادان ءتۇستى دە، قاپتاردى تاسي باستادى. ونىڭ قايدا اسىعىپ، نەگە مۇنشا رەنجىگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ۇندەمەي تۇكسيىپ ءجۇردى. پويىزدار ءارى- بەرى وتكەندە دانيار توقتاي قالىپ، ولارعا ارتىنان كوپكە دەيىن قاراپ، الدەنەلەر ويىنا تۇسكەندەي، بۇرىنعىدان دا بەتەر تۇنەرە ءتۇستى. ءجاميلانىڭ ونان سايىن تىنىشى كەتىپ، دانياردىڭ ويىندا نە بار ەكەنىن بىلگىسى كەلگەندەي، ول دا دانيار قاراعان جاققا قادالا قاراپ قالادى. ءبىر كەزدە ءجاميلا اربانىڭ جانىنا بارىپ، دانياردى وزىنە شاقىردى.
- بەرى كەلشى، دانيار، قاسقا اتتىڭ تاعاسى سىلقىلداپ قالىپتى، جۇلىپ تاستاشى، ۇستاپ بەرەيىن!
دانيار اتتىڭ تۇياعىن ەكى تىزەسىمەن قىسىپ، تاعانى جۇلىپ الىپ، ەندى تۇرا بەرگەندە، ءجاميلا وعان قاراپ، اقىرىن عانا:
- سەن نە، ەشتەڭە تۇسىنبەيسىڭ بە؟ الدە مەنەن باسقا قىز- كەلىنشەكتەر دۇنيەدە قۇرىپ قالىپ پا؟ - دەدى.
دانيار تومەن قاراپ، ۇندەمەدى.
- ماعان دا وڭاي دەيسىڭ بە؟ - دەدى ءجاميلا اۋىر كۇرسىنىپ.
دانياردىڭ قاسى سەلت ەتىپ، جوعارى كوتەرىلدى دە، ول ءجاميلاعا مۇڭايا قاراپ، ءبىر نارسە ايتقانداي بولدى. ءبىراق، مەن ونىڭ نە دەگەنىن ەسىتە الماي قالدىم، ويتكەنى اتتى اۋىزدىقتاپ ۇستاپ تۇر ەدىم، ات ءدال سول كەزدە باسىن سىلكىپ قالدى. دانيار بولسا، ءبىر نارسەگە رازى بولعانداي قولىنداعى تاعانى سيپاپ ءارى كەتتى. مەنىڭ تاڭعالعانىم: ءجاميلا ايتقان سوزدەردىڭ وعان نەسى جاقتى؟ مىسالى بىرەۋى: «ماعان دا وڭاي دەيسىڭ بە؟ « - دەپ بىرەۋگە كۇرسىنىپ ايتىپ تۇرسا، ونىڭ نەسى جاقسى؟ قاپتاردى تاسىپ بولىپ، ءبىز قايتقالى جاتقاندا ارقاسىندا ريۋكزاگى بار، ۇستىنە ەسكى شينەل كيگەن ءبىر ارىق، جارالى سولدات قوراعا كىرىپ كەلدى. وسىدان ءسال عانا بۇرىن ستانتسياعا ەشەلون كەلىپ توقتاعان. جاڭاعى سولدات جان- جاعىنا قاراپ، قۋانىشتى كۇلىمدەپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە:
- كۇركىرەۋ اۋىلىنان كىم بار؟ - دەپ ايقايلاپ جىبەردى.
بۇل كىم بولدى ەكەن؟ - دەپ، تاني الماي تۇرسام دا: - مەنمىن كۇركىرەۋدەن! - دەدىم. سولدات قۋانىپ كەتتى:
- سەن كىمنىڭ بالاسى ەدىڭ، ىنىشەك؟
ول ءجاميلانى كورە سالىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدى.
- كەرىم، سەنسىڭ بە؟ - دەدى قۋانىپ كەتكەن ءجاميلا.
- وي، ءجاميلا، قارىنداسىم! - سولدات ءجاميلاعا جۇگىرە باسىپ بارىپ، قۇشاقتاي الدى.
قاراسا بۇل ءجاميلانىڭ باۋىرلاس تۋىسقانىنداي بولىپ كەتكەن اۋىلداسى ەكەن.
-- ءما دەسەڭ، بۇل جەرگە ءدال بىلگەندەي قايىرىلىپ كەلىپ تۇرعانىمدى قاراشى! - دەپ، جانى قالماي قۋانىپ جاتتى، ونان كەيىن سادىقتىڭ جانىنان شىققانىنا بەس كۇن عانا بولعانىن، گوسپيتالدا بىرگە جاتقانىن، قۇداي قالاسا، ول ءبىر- ەكى ايدا ۇيگە قايتىپ قالاتىنىن شۇبىرتىپ ايتىپ جاتتى.
- بۇ جاققا جۇرەرىمدە كەلىنشەگىڭە حات جاز، ءوز قولىممەن تابىس ەتەمىن دەپ، حات جازدىرىپ العانمىن... جاقسى بولدى- اۋ سەنى كەزدەستىرگەنىم، مىنەكەي اماناتىڭ، موينىما قارىز بولىپ جۇرمەسىن! - دەپ، اسىپ- ساسىپ، سولدات شينەلىنىڭ ىشكى قالتاسىنان ءۇش بۇرىشتى حاتتى سۋىرىپ الدى. ءجاميلا حاتتى قولىنان جالما- جان الدى دا، الدە قۋانعاننان با، الدە ۇيالىپ قالدى ما، بىلمەيمىن، بەتى ءا دەگەندە قىپ- قىزىل بولىپ، سودان بىرتە- بىرتە قۋقىل تارتا بەردى. اي، جۇرەك دەگەن بار بولسىن،
سول كەزدە دە ءجاميلا اقىرىن عانا دانيارعا كوزىنىڭ قيىعىن سالدى. ءجاميلاعا اڭساي قاراپ، دانيار اربانىڭ جانىندا جالعىز تۇر ەكەن. باياعى قىرمانداعىداي، ءيا جۇرتقا قاراپ بارا الماي، ءيا باسقا جاققا كەتە الماي، ءبىر ورنىندا تۇرىپ، ءجاميلاعا قادالىپ قالىپتى. لەزدە- اق تۇس- تۇستان جۇگىرىپ كەلگەن ادامدار سولداتتى قورشاپ الىپ، كەيبىرەۋى تۋعان، كەيبىرەۋى اۋىلداس بولىپ شىعىپ، ءجون سۇراسىپ جاتتى. ءجاميلا اۋىلداسىنا راحمەت ايتۋعا ۇلگىرگەن جوق، دانياردىڭ ارباسىنىڭ دوڭگەلەگى اننان- مىننان ءبىر ءتيىپ، جۇيتكىگەن بويى قورادان جۇلقىنا شىقتى دا، شاڭ بۇرقىراتىپ جولعا ءتۇستى.
- وي، ءوزىن جىن سوققان با؟ دەنى ساۋ ما؟ - دەپ، جۇرت ونىڭ ارتىنان ايقايلاسىپ قالدى.
سولداتتى دا تۋعاندارى ءبىر جاققا ەرتىپ الىپ كەتكەنگە ۇقسايدى، قورانىڭ ورتاسىندا جەڭگەم ەكەۋمىز عانا قالىپپىز. دانياردىڭ ارباسى كوزدەن عايىپ بولعانشا، الىستا كوتەرىلگەن شاڭعا قاراپ تۇردىق.
- ءجۇر، جەڭگە، ۇيگە كەتەيىك، - دەدىم مەن.
- كەتە بەر، مەنى نە قىلاسىڭ؟ - دەدى ءجاميلا. مىنە ءوستىپ، ءبىز ءبىرىنشى رەت ءبىر- بىرىمىزدەن ءبولىنىپ، ور قايسىمىز وزىمىزشە جولعا شىقتىق.
دالا قاڭسىپ، دەمىگىپ تۇر ەكەن. جەردەن كوتەرىلگەن ىستىق ەرىندەرىمدى كوبىرسىتىپ، تاڭدايىمدى قۇرعاتتى. شاڭقاي اسپانداعى كۇن جەردى كورىككە سالعانداي ازاننان بەرى ورتەپ جاتتى، جەر بەتىن تۇزدى سور جاپتى. تۇزدى شاڭ الىستاعى بەلەسكە قاراي جىلجىپ، كۇن تۇمان اراسىندا تۇرعانداي، مۇنارتىپ ەڭكەيىپ بارا جاتتى.
بەلەستىڭ ۇستىندەگى قىزىل- سۇر بۇلتتاردىڭ اسپاندا ۇيىعان قارا جالىن سياقتى ءتۇرى جاقىندايدى. كەيدە اڭىزاقتىڭ اۋىر تولقىندارى كەلىپ، اتتاردىڭ تاناۋلارىنا اق سور قالدىرىپ، شاڭ باسقان جال- قۇيرىعىن جايباراقات قوزعاپ، جول بويىنداعى شىبىقتاردىڭ باسىن ىرعاپ جىلجىپ ءارى كەتەدى.
«بۇل نەسى، جاۋىن بولا ما؟» - دەپ جاتتىم مەن ىشىمنەن. سوندا جۇرەكتى قوبالجىتقان جالعىزدىق ءىشىمدى ورتتەي جالاپ، الدەنەدەن قورىققانداي اتتاردى دامىلداتپاي زاۋلاتىپ ايدادىم. مەن عانا ەمەس، ۇزىن سيراق بوز دۋاداقتار دا ءبىر نارسەدەن شوشىعانداي ەلەڭدەسىپ، شي اراسىنا جانتالاسا جاسىرىندى. تۇيە جاپىراقتىڭ سىنىقتارىن جەل الدەقايدان جول ۇستىنە ايداپ كەلىپتى. ءبىز جاقتا مۇنداي جاپىراقتار بولمايدى، شاماسى ءبۇل قازاقتىڭ ءشول دالاسىنان كەلگەن بولۋ كەرەك. اينالادا ەشبىر جان جوق: دانيار دا كورىنبەيدى، ارتتا قالعان ءجاميلا دا جوق. كوكجيەكتە جىلت ەتىپ كۇننىڭ شەتى جاسىرىندى. شارشاعان دالا ماۋجىراپ ۇيقىعا بولەندى.
قىرمانعا قاس قارايعاندا جەتتىم. قىرمان تىنىش، ءۇپ ەتكەن جەل جوق. دانياردى شاقىرسام، قاراۋىل شال جاۋاپ بەردى:
- وي، ول وزەنگە كەتتى، ونى نە قىلۋشى ەڭ؟ جەل جوعىن قارامايسىڭ با، و، اللا. سامال جورىتپاسا، قىرماندا جۇمىس بولۋشى ما ەدى، جۇرتتىڭ ءبارى ءۇيدى- ۇيىنە كەتتى...
اتتاردى بەدەگە تۇساپ جىبەرىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا وزەنگە قايىرىلدىم. دانيار ادەتىنشە تىك جاردىڭ باسىندا وتىر ەكەن. ارتىنان قاراعاندا دا ونىڭ قايعىعا باتىپ، ارماندا وتىرعانىن بىلۋگە بولار ەدى. سىڭار تىزەسىن قۇشاقتاپ، باسىن سالبىراتىپ، جەر استىندا كۇركىرەگەن وزەننىڭ اعىسىن تىڭداپ وتىر. ونىڭ بۇل ايانىشتى وتىرىسى جۇرەگىمدى ءدىر ەتكىزدى. قاسىنا بارىپ، دانياردى باۋىرىما قىسىپ، وعان ءوزىم بىلەتىن بارلىق جاقسى ءسوزدى ايتىپ، قايعىسىن بولىسكىم كەلدى. ءبىراق مەن وعان نە دەيمىن، قايتىپ جۇباتامىن؟ ءبىرازعا دەيىن وقشاۋ تۇرىپ، ونان كەيىن قىرمانعا كەتتىم.
وسىدان كەيىن دە، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماي، اسپاندى تورلاپ كەلە جاتقان بۇلتتارعا قاراپ جاتىپ: «ادامنىڭ ءومىرى نەگە مۇنشا كۇردەلى، نەگە مۇنشا تۇسىنىكسىز؟ « - دەپ، ءار قايداعىنى ويلادىم. ءجاميلادان ءالى حابار جوق: «ول مۇنشا نەگە كەشىكتى، قايدا ءجۇر ەكەن؟ « - دەپ، اربانىڭ سالدىراعانىن ەسىتۋگە زار بولىپ، قۇلاق ءتۇرىپ جاتتىم. نە كوزىم ىلىنبەي، نە تۇرىپ كەتپەي، تۇلا بويىم سالدىراپ، قاتتى قينالدىم.
دانيار وزەننەن كەلگەندە مەن ءالى ۇيىقتاعان جوق ەدىم. ول نە قىلارىن بىلمەي، جول جاققا قاراپ، قىرماندا ءارى- بەرى ءجۇردى دە، ونان كەيىن مەنىڭ جانىما كەلىپ، سابانعا بار سالماعىمەن قۇلادى.
«ءاي، ەندى كەتەدى عوي ءبىر جاققا، قالمايدى اۋىلدا!» - دەپ ويلادىم مەن. - «ءبىراق، بەيشارا قايدا بارادى؟ ءۇي- جايى جوق ءمۇساپىر كىمگە كەرەك دەيسىڭ؟ جامان بولدى، قايتەر ەكەن ەندى؟»
كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتقاندا، قىرمانعا جايىمەن كەلە جاتقان اربانىڭ سالدىرى ەستىلىپ قالدى: «ءجاميلا كەلگەن سياقتى!» - دەپ بولجادىم ۇيقىلى- وياۋ.
قانشا ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن، ءبىر ۋاقىتتا ءدال قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە سابان تىسىرلاپ، بىرەۋ جاقىن كەلگەندەي بولدى. قانات سەرىپكەندەي قانداي ءبىر ەۋ نارسە بەتىمدى سيپاپ ءوتتى. كوزىمدى اشسام،
ءجاميلا ەكەن. سۋعا ءتۇسىپ كەلگەن كورىنەدى، كويلەگىن دە سالقىنداتىپ سۋعا سالىپ الىپتى، ءوزى دە ءبىر جاعىمدى سامالدى ەرتىپ اكەلدى. ءجاميلا توقتاپ قالىپ، ەكى جاعىنا ەلەڭدەپ قارادى دا، دانياردىڭ باس جاعىنا وتىردى.
- دانيار، مىنە مەن ءوزىم كەلدىم! - دەدى، ول اقىرىن سىبىرلاپ.
جىم- جىرت تىنىشتىق، تەك اسپاندا نايزاعاي جالتىلدايدى.
- سەن وكپەلەدىڭ بە؟ قاتتى وكپەلەدىڭ بە؟
تاعى دا اينالا تىپ- تىنىش، وزەننىڭ كەمەرلەنگەن جاعاسىنان شولپ ەتىپ سۋعا كەسەك ءتۇستى.
- ءبىراق، مەن ايىپتىمىن با؟ .. سەندە دە ايىپ جوق...
تاۋ قىرقاسىنان كۇن كوتەرىلدى. شوشىپ كەتكەن ءجاميلا جالت بۇرىلىپ قاراعاندا، ەرتەڭگى ساۋلە ونىڭ ءجۇزىن جاپ- جارىق ەتىپ كورسەتتى.
سول زامات ءجاميلا دانياردى قۇشاقتاپ جاقىنداي بەرگەندە، ول ونى وزىنە تارتىپ، ورانىپ ءجاميلا ونىڭ قاسىنا جاتتى.
اپتاپ جەل دالادان جۇلىنىپ كەلىپ، قىرمانداعى ساباندى ۇيقى- تۇيقى ساپىرىلىستىرىپ، انادايدا جاپىرايىپ تۇرعان كيىز ۇيگە ءبىر ءتيىپ، جولمەن قۇيىنداتىپ ءوز جونىنە كەتە باردى. نايزاعايلار بۇلت اراسىندا كوگىلدىر جالىن ويناتىپ، قاراعاي ومىرىلعانداي قۇرعاق سىتىرلاپ كۇن كۇركىرەدى. بۇكىل دەنەم سەرگىپ، مەن ءسۇيىندىم دە سەسكەندىم - كۇن كۇركىرەگەندە اقىرعى نايزاعاي دولى تابيعاتتىڭ سۋىق كوركىن اشىپ، جازدىڭ بىتكەنىن حابارلادى. ەشتەڭەگە ءال بەرمەس كۇشتەي ارىنداپ، ءجاميلا دانيارعا سىبىرلاپ جاتتى:
- شىنىمەن كۇماندانىپ قالدىڭ با؟ سەنى قايتىپ بىرەۋگە الماستىرامىن!... كەرەك ەمەس، تۇستەن كەيىنگى ماحابباتى وزىنە! مەيلى، كىم نە دەسە دە، مەن سەندىكپىن! جالعىزىم، جانىم، ەشكىمگە سەنى تەڭگەرمەيمىن!.. مەن سەنى بۇگىن ەمەس، كەشە ەمەس، سىرتىڭنان بىلگەندەي، بالا بولىپ ەس كىرگەننەن بەرى سۇيەمىن... مىنە، ەندى سەن دە مەنى ىزدەپ كەلدىڭ!..
جاسىل نايزاعايلار يرەك- يرەك سىنىپ، جاردىڭ استىنداعى سۋعا ءتۇسىپ جاتتى. و جەر، بۇ جەرگە ءتيىپ، ساباندى تىسىرلاتا شەرتىپ، جاۋىننىڭ العاشقى تامشىلارى سەبەلەي باستادى.
- ءجاميلام، جانىم، قالقاتايىم، قىزىل گۇلىم، جامالتاي! - دەپ، دانيار قىرعىز بەن قازاقتا بار ەڭ نازىك سوزدەردى سۇيگەنىنە ارناۋدا. - مەن دە سەنى كوپتەن بەرى سۇيەمىن، ومىرىمدە كورمەسەم دە، وكوپتا جاتىپ سەنى ويلاعانمىن! سويتسەم، مەنىڭ سۇيگەنىم تۋعان جەرىمدە ەكەن؟ ول سەن ەكەنسىڭ، ءجاميلام، قىزىل گۇلىم!
- قىرانىم! اسىل قىرانىم! بەرى قاراشى، كوزىڭدى كورسەتشى! و، اسىل بۇركىتىم!
جاۋىن بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. جەل ۇشىرعان ءۇيدىڭ ۇزىگى قاناتىنا وق تيگەن قۇستاي دالباڭداپ سىپىرىلدى. بىردە قيعاشىنان، بىردە تىك توپەگەن نوسەر جەردى ساعىنعانداي ءۇستى- ۇستىنە ءوبىپ، اسپاننىڭ قاپتال- قاپتالىنان سالدىراپ اربا ايداعانداي كۇن كۇركىرەدى. قىزعالداقتىڭ جازعى ورتىندەي، جالىن اتقان نايزاعايلار تاۋ باۋىرلاپ، شىڭداردى قىزىل تورعىنمەن جاپتى.
جاۋىن كۇشەيە بەردى. مەن بولسام، ساباندى كەۋلەي ءتۇسىپ، ءدال قولتىقتىڭ استىندا اتشا تۋلاعان جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلىن ەسىتىپ جاتتىم. وسى كەزدە مەنەن باقىتتى، مەنەن ىرىستى ەشكىم بولماعان شىعار جەر بەتىندە. كوپتەن بەرى سىرقاتتانىپ، دالاعا شىققاندا، اسپاندا جارقىراپ مەيىرىمدى نۇرىن توككەن كۇندى كورگەندەي، جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى قانداي باقىت ەكەنىن بىلگەندەي بولدىم.
جاۋىن دا، نايزاعايلاردىڭ جارىعى دا ساباننىڭ استىنا، مەنىڭ جاتقان جەرىمە جەتىپ جاتتى. ءبىراق، مەن ودان تۇشىركەنگەن جوقپىن. كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتىپ، وزىمشە كۇلىمسىرەدىم: قۇلاعىم شالعان نە بولدى ەكەن، - ءجاميلا مەن دانياردىڭ سىبىرلاسقانى ما، الدە جاۋىننىڭ سابانعا تىسىرلاپ تيگەنى مە؟
- «مىنە ەندى كۇن جاۋا بەرەدى، كۇز كەلەدى!»-دەپ جاتتىم مەن وزىمە. شىنىندا دا كۇزدىڭ حابارشىسىنداي بولىپ، دىمدانعان سابان مەن ساربالاق تارتقان جۋساننىڭ كەش كۇزدەگىدەي جىلى دەمى مۇرىنعا كەلىپ جاتتى.
ال ەندى كۇزدە ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدىڭ نە بولارىن، نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن ويلاماپپىن.
سول كۇزدە، ەكى جىل ۇزىلىستەن كەيىن، مەن قايتادان مەكتەپكە باردىم. ساباقتان كەيىنگى بوس ۋاقىتتا مەن كوبىنەسە باياعى سۋ بويىنداعى جار قاباققا بارىپ ءجۇردىم. قىرمان ول كەزدە كوتەرىلىپ قالعان. بۇل جەردە مەن مەكتەپتەن العان بوياۋلار مەن ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى ەتيۋدتارىمدى، سۋرەتتەرىمدى سالدىم. ونداعى سۋرەتشەلەر ونشا جاقسى بولماسا كەرەك، ويتكەنى، سوندا دا ولار ماعان كوپ ۇنامايتىن. «بوياۋلارىم ناشار كورىنەدى، - دەپ ويلايتىنمىن مەن ىشىمنەن. - اتاڭنىڭ كورى، ناعىز بوياۋ تاپسام،
قانداي تاماشا بولار ەدى!» سولاي دەگەنىممەن سول ناعىز بوياۋلاردىڭ قانداي بولاتىنىن ءوزىم دە بىلمەيتىنمىن. ءبىراز كەيىنىرەك قانا سۋرەتشىلەر قولداناتىن قورعاسىن قوراپتاعى بوياۋلاردى ءبىرىنشى رەت كورۋگە تۋرا كەلدى.
بوياۋ بوياۋمەن، ءبىراق وقىتۋشىلاردىڭ ايتقاندارى دا تۋرا سياقتى: سۋرەتشى بولۋ ءۇشىن سۋرەتشىنىڭ ونەرىن ادەيىلەپ ۇيرەنۋ كەرەك، ونىڭ وقۋىن وقۋ كەرەك. بۇل اقىل ورىندى بولعانىمەن، وقۋ جونىندە مەنىڭ ءۇمىتىم دە جوق ەدى.
وقۋ قايدا: اعالارىم سول بويى دەرەكسىز كەتسە، ونان ەكى ءۇيدىڭ جالعىز ازاماتىن اناسى وقۋعا جىبەرەتىن بە. مۇنى ءبىلىپ، مەن ۇندەمەيتىن دە ەدىم. ءبىراق اڭساعان وقۋدى ەسىمە الىپ، ءىشىم كۇيەتىن، ونىڭ ۇستىنە وسى جىلعى كۇز ەرەكشە كورىكتى بولدى. قولدان ونەر كەلسە، كورگەنىڭنىڭ ءبارىن سالساڭ بولعانى، وزىنشە سۋرەت بولىپ تۇرعانداي. اتتەگەنە، سونداعى كۇز- اي!
كۇركىرەۋدىڭ سۋى تارتىلىپ، استىندا جاتقان باياعى قازانداي تاستار ەندى سىرتقا شىعىپ، ولاردىڭ ۇستىندە جاپ- جاسىل، ساپ- سارى مۇك ءتارىزدى جاتاعان شوپتەر ويۋ جۇرگىزگەن. ەرتەڭگى ىزعاردا تالدىڭ سيدام شىبىقتارىنىڭ ءسال قىزارىپ، جابايى وسكەن تەرەكشەلەر كۇننەن- كۇنگە تۇرلەنىپ قۇلپىرۋدا.
جاز بويى جايلاۋدا تۇتىنگە ىستالعان جىلقىشىلاردىڭ ۇيلەرى، قازىر ۇلكەن سايدىڭ بۋرىل تارتقان شابىندىعىندا ءار جەردە قارايىپ، اق جاۋلىق، كوك كويلەك كيگەندەي تۇتىندەر شاڭىراقتان ەتەك- جەڭىن شۇبالتىپ، توي- تويلاعان ايەلدەردەي كولبەڭدەيدى. ارىرەكتە جىلقى جايىلىپ بەت- بەتىنە شاشىراپ جايىلىپ كەتكەن ءۇيىرىن جيناي الماي، تىنىشى كەتكەن ايعىرلار ەلىرىپ كىسىنەسەدى. جازعا دەيىن ەندى سونىسى سول: بيەلەر وڭايلىقپەن ۇيىرگە قوسىلمايدى. تاۋدان تۇسكەن مال سارعايعان ءشوپتى جاپىرىپ، اڭىز- اڭىزدا جۇرەدى. كۇزگى دالانىڭ بەتى قىم- قيعاش ىزدەر.
كۇز ءوستىپ كوپ تۇرعان جوق. كوپ كەشىكپەي قارا جەل تۇردى، اسپاننىڭ رەڭى بۇزىلىپ، كار ارالاس جاۋىن باستالدى. اپتا بويى كوز اشتىرماعان جاۋىن، ءبىر كۇنى باسەڭدەپ توقتاعاندا، مەن كۇركىرەۋدىڭ جاعاسىنا باردىم. ارىرەكتەگى تاستاق ارالشادا جىڭعىل مەن شەڭگەلدەردىڭ اراسىنداعى جالعىز ءتۇپ تاۋ ريابيناسى جانعان وتتاي بولىپ، سۋرەتكە «سۇرانىپ» تۇرىپ الدى.
جيەكتەگى قۋرايلاردىڭ اراسىندا سۋرەت سالىپ وتىر ەدىم، كەشكىرىپ قالعان كەز، ءبىر ۋاقىتتا باسىمدى جوعارى كوتەرىپ، ارعى جاعاعا سۋ كەشىپ وتكەن ەكى كىسىنى وقىس كورىپ قالدىم. ولاردىڭ دانيار مەن ءجاميلا ەكەنىن بىردەن تانىدىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردىڭ جۇزدەرى سەسكەنىپ ساقتانعانداي ءتۇردى بىلدىرەدى. دانيار ادەتىنشە ارشىنداي باسىپ، اتتاعان سايىن، ونىڭ تۇيمەسى سالىنباعان شينەلىنىڭ ەتەكتەرى، توزىعى جەتكەن سولدات ەتىگىنىڭ قونىشىنا سوعىپ كەلە جاتىر. ءجاميلا بولسا، اپپاق جۋىلعان ءجۇن ءشالىسىن تارتىپ، ۇستىنە دەمالىستا كيەتىن قىزىل الا گۇلدى كويلەگى مەن شي بارقىت شاپانىن كيىپ الىپتى. ءبىر قولىندا كوتەرگەن تۇيىنشەگى بار، ەكىنشى قولىمەن دانياردىڭ ارقاسىنداعى قاپشىقتان ۇستاپ كەتىپ بارا جاتىر. ەكەۋى اندا- ساندا ءبىر نارسە جايلى سويلەسىپ قويادى.
بۇلار ءبىزدىڭ اۋىلدى تاستاپ، ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتقاندارىن تۇسىنگەندە ءىشىم ۋداي اشىپ، جۇرەگىم قىسىلدى.
انە، ول ەكەۋى شي اراسىمەن جونەدى، ال مەن اۋزىمدى اشىپ، ولاردىڭ ارتىنان قاراپ، نە ىستەرىمدى بىلمەي قالدىم. ايقايلايىن دەسەم ءتىلىم تاڭدايىما جابىسىپ قالعانداي.
باۋىرىمەن تاۋدىڭ شوقىلارىن سىزعان بۇلتتارعا كۇننىڭ الىس ساۋلەسى اقىرعى رەت ءتۇسىپ، جەر بەتى بىرتە- بىرتە كەۋگىم تارتتى. اينالانى لەزدە قاراڭعىلىق باستى.
دانيار مەن ءجاميلا ارتىنا قاراماي تەمىر جول رازەزىنە قاراي جىلدام باسىپ بارادى. ولاردىڭ قارالارى دا بارعان سايىن الىستاپ، ءبىرازدان كەيىن ءشيدىڭ اراسىنان كورىنبەي قالدى.
مەن مىنە وسى كەزدە عانا ەسىمە كەلدىم.
- ءجاميلا- ا- ا! - دەپ بار كۇشىممەن ايقايلادىم. تومسارعان دالانىن ۇستىنەن: «ا- ا»- دەگەن جالعىز جاڭعىرىق كوپكە دەيىن سوزىلىپ، ولەۋسىرەپ بارىپ باسىلدى.
- ءجاميلا- ا- ا- ا! - دەدىم مەن، تاعى ءبىر اشۋمەن ايقايلاپ، تۇرعان ورنىمنان العا ۇمتىلىپ، جاڭاعىلاردىڭ ارتىنان جۇگىردىم. سۋدى سۋ دەمەي، ەتىگىممەن، كيىمىممەن سۋعا بەرىپ كەتكەنىمدە تىزىلداتقان مۇزداي شاشىراندىلار بەتىمە، بۇكىل دەنەمە جايىلا بەردى. وعان دا قاراماي، تاعى ىشقىنا جۇگىردىم. ءبىر ۋاقىتتا اياعىم ءبىر نارسەگە ءسۇرىنىپ كەتتى دە، ەتبەتىمنەن جىعىلدىم. سول بويدان، باسىمدى جوعارى كوتەرمەي، بەتىمدى باسىپ، وكسىپ- وكسىپ جىلاپ جىبەردىم. استىمداعى سىزدى توپىراق قولىمدى، بەتىمدى مۇزداتىپ، كەش قاراڭعىسى جونىما سالماعىن سالعانداي، وكپەم قىسىلىپ، شيەلەر مەنىڭ قايعىمدى ءبولىسىپ، جان- جاعىمنان سىبدىر قاقتى. جاڭا ءجاميلا دەپ ايقايلاعان داۋسىم دا تومسارعان دالانىڭ ۇستىندە جاڭعىرىعىپ، قۇلاعىمنان كەتپەيدى.
- ءجاميلا، ءجاميلا! - دەپ، جاس بالاشا وكسىپ، مەن ءوزىمنىڭ ەڭ جاقىن كورگەن قىمباتتى ادامدارىممەن قوشتاسىپ جاتتىم. مىنە سوندا عانا جەردە جىلاپ جاتقان كەزىمدە، مەن ءوزىمنىڭ دە
ءجاميلانى سۇيگەنىمدى ءتۇسىندىم.
ءيا، بالكىم بۇل مەنىڭ بالالىق شاعىمداعى ەڭ تازا، نارەستە ماحاببات بولعان شىعار.
بەتىمدى كوز جاسىنا سۋلانعان جەڭىمە ءسۇرتىپ، تاعى كوپكە دەيىن جىلادىم. باقسام، مەن سول ساتتە تەك قانا جاميلالارمەن قوشتاسپاي، ءوزىمنىڭ بالالىق شاعىممەن دە قوشتاسىپ جاتقان ەكەنمىن.
قاراڭعىدا تەڭسەلىپ ۇيگە كەلگەنىمدە، ءبىزدىڭ قورادا ابىر- سابىر، بىرەۋلەر ات ەرتتەپ جاتىر ەكەن. وسمون ادەتىنشە ماس، قولىنا سويىل ۇستاپ، باسىپ كەتەتىندەي اتىن جۇلقىنتىپ بارقىرايدى:
- وي، مەن ايتپاپ پا ەدىم! مىنە ەندى، بۇكىل ولجوبوي اۋلەتىنە ماسقارا ءىس بولمادى ما؟ بول، اتتانىڭدار، جەتكەن جەردە تەنتىرەگەن شالا قازاقتى تاياققا جىقپاسام، اتىم ءوشسىن. ون جىلعا كەتسەم دە مەيلى. ءبىراق، كىم كورىنگەنگە ولجوبويدىڭ قاتىندارىن تالاۋعا بەرمەيمىز. اتتان، جىگىتتەر، كەتتىك! قايدا ۇزاپ كەتتى دەيسىڭ!
قۋعىنشىلار قايدا ات قويار ەكەن دەگەنىمدە، جۇرەگىم سۋ ەتىپ، بويىم مۇزداي ءتۇستى. نە قىلارىمدى بىلمەي، اۋىلدىڭ سىرتىنا دەيىن اتشىلاردىڭ ارتىنان جۇگىرىپ وتىرىپ، ولاردىڭ رازەزگە قاراي ەمەس، ستانتسياعا كەتەتىن ۇلكەن جولعا تۇسكەنىن كورگەندە عانا جانىم تىنشىدى. ونان ۇيگە كەلدىم دە، جىلاعانىمدى ەشكىمگە كورسەتپەي اكەمنىڭ تونىنا ورانىپ الىپ، بۇركەنىپ جاتتىم.
وسىدان كەيىن اۋىلدا قانشا ءسوز، وسەك- اياڭ بولدى. ايەلدەردىڭ ءبىرى ءجاميلانى جامانداپ جاتتى:
- اقىماق تا! بولماسا، كىم ءوزىنىڭ ىرىسىن ماڭدايدان تەۋىپ، تەنتىرەگەن مۇساپىرمەن ەرىپ كەتەدى!
- سونى ايت، جەڭگە! نەسىنە قىزىقتى دەيمىن دە! جامان شينەلى مەن تامتىعى شىققان ەتىگىنەن باسقا ەشتەڭەسى جوق ەدى عوي.
- نە، ونىڭ قورا- قورا مالى بار ما ەدى؟ - دەپ، تاعى بىرەۋ قوشتاي شىعادى. - ءۇيى جوق، جايى جوق تەنتىرەگەن نەمە دە! مەيلى، وز وبالى وزىنە، ءالى- اق بارماعىن تىستەپ وكىنەر... كورەرمىز، سوندا ول سۇلۋسىنعان نەمەنى!
- توبا، سادىقتان ارتىق كۇيەۋدى ول قايدان تاپپاق ەدى؟
- ونى ايتاسىڭ، قايىن ەنەسى شە؟ وسىنداي پايعامبارداي بولعان ەنەنى قايدان تابادى ەكەن ول؟ ءوز سورىنا ءوزى تۇكىرگەن ارام، مەيلى؟
مۇمكىن، جالعىز مەن عانا ءوزىمنىڭ بۇرىنعى جەڭگەمدى جامانداماي، ونىڭ ىستەگەنىن تۋرا دەپ تاپقان شىعارمىن... دانياردىڭ ەسكى شينەلى، شارۋاسى بىتكەن ەتىگىن بىلاي قويا تۇرىپ، ول ءوزى كىم ەكەنىن، ونىڭ ىشكى بايلىعى قانشالىقتى زور ەكەنىن، مەن بىلمەگەندە كىم بىلەدى. ءجاميلا دانيارعا ەرىپ كەتىپ، باقىتسىز بولادى دەگەن الىپ قاشقان سوزدەرگە مەن ەشبىر سەنبەك بىلاي تۇرسىن، قايتا، ول انىق باقىتىن ەندى تاپتى دەپ سەنەمىن. تەك اپام ءۇشىن قاتتى قاپا بولدىم، جاميلامەن ونىڭ كۇش- قۋاتى، بىلگىرلىگى بىرگە كەتكەندەي، اپام وزىنەن- ءوزى قايعىلانىپ، ەڭكەيە ءتۇستى. جارىقتىق ءومىردىڭ اعىنى كەيدە ءوستىپ ەزىنىڭ ەسكى سۇرلەۋىن بۇزىپ، شۇعىل جەردەن جاڭا باعىتقا بەت بۇرعانىن تۇسىنبەگەن سياقتى. مىسالى، ۇلكەن، قارۋلى تەرەكتى بوران تامىرىمەن قوپارىپ كەتسە، ول ەكىنشى رەت بوي تۇزەي المايدى دا... اپام دا سول سياقتى: بۇرىنعى كۇشىنەن تايعانى ءاربىر قيمىلىنان بايقالىپ ءجۇردى. باستا ول ينەسىن ەشكىمگە ساباقتاتپاۋشى ەدى، نامىستانىپ جامان كورەتىن. ەندى بولسا، ءبىر كۇنى ۇيگە كىرىپ كەلسەم، اپام ينەنىڭ جاسۋىن تابا الماي جارىققا سىعالاپ، جىلاپ وتىر ەكەن.
- ءما، ءجىپ وتكىزىپ بەرشى! - دەدى ول ينە- ءجىپتى قالشىلداعان قولىمەن ماعان ۇسىنىپ جاتىپ. ونان كەيىن اۋىر كۇرسىندى دە، جاسىن سىعىپ جاتىپ، وزىنە كۇبىرلەي سويلەدى: - سورلى كەلىنىم- اي، قارادان قاراپ، قور بولاتىن بولدىڭ- اۋ... سول كۇيى قولدا جۇرسە، قانداي ادام بولار ەدى... قايران ءجاميلا... ءوزىڭدى- ءوزىڭ ءولتىردىڭ... بىزدەن بەزىپ كەتتىڭ... نەگە كەتتىڭ؟ ءبىزدىڭ ۇيدە نەدەن كەم بولىپ ەدىڭ؟ .. سورلى ءجاميلا...
اپامنىڭ ءوستىپ وتىرعانىن كورىپ، ساي- سۇيەگىم سىرقىرادى. «جوق، اپا، ول سورلى ەمەس!» - دەپ، ايقايلاپ جىبەرە جازداپ بارىپ قالدىم. اپامدى قۇشاقتاپ الىپ، دانيار دەگەن قانداي ادام ەكەنىن، مەن ونى قانداي جاقسى كورگەنىمدى ايتىپ بەرىپ، ەڭىرەپ جىلاعىم كەلدى. ءبىراق، بۇل سوزدەردى مەن نە بەتىممەن ايتامىن: ولگەنىمشە اپامنىڭ كوڭىلىندە قايعى قالماي ما؟
سويتسەم دە، مەنىڭ بۇل كۇناسىز «قىلمىسىم» بىلىنبەي قالعان جوق.
كوپ ۇزاماي سادىق ۇيگە قايتىپ ورالدى. شىنىن ايتقاندا سىر بىلدىرمەگەنىمەن، ول قاتتى نامىستانىپ، ىشتەي تىنىپ ءجۇردى. راس، وسموندارمەن ىشكىلىك ۇستىندە وتىرعاندا:
- اتاسىنىڭ كورى، كەتسە كەتكەنى! قاڭعىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءبىر جەردە اشتان تىرايىپ قۇلار! قاتىن دەگەن قازىر تولىپ جاتىر، شەتىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ... التىن باستى قاتىننان، باقىر باستى ەر ارتىق...-
دەپ، بىلدىرمەگەن بولادى.
- ونىڭ تۋرا عوي، - دەپ وسمون جاۋاپ بەرەتىن، - ءبىراق، سوندا ءبىر قولىما تيمەدى دە، اناۋسىن سىلەيتە ساباپ، مىناۋسىن شاشىنان ات قۇيرىعىنا بايلايتىن ەدىم! مەنىڭ بولجاۋىمشا ولار تۇستىككە كەتتى عوي، ماقتاعا، بولماسا، قازاقتار اراسىندا تەنتىرەپ جۇرگەن شىعار. ەندى ءبىر تاڭعالعان جەرىم: سول ءيتتى ەشكىم بىلمەيدى، ەشكىم بايقامايدى، قالاي بولعانىن سەزبەي دە قالدىق. جاڭاعى سىلاڭداعان قانشىقتىڭ ارامزالىعى، جىگىت بىلدىرگەن جوق، ايتپەسە عوي ونى!
مىنانداي سوزدەردى ەسىتكەندە، قانىم قايناپ، جۇدىرىعىم تۇيىلەدى. ءالىم كەلسە، سول وسموننىڭ بەتىنە تۇكىرىپ ايتار ەدىم: «باياعى ءشوپ شابۋ كەزىندە بولعاندار ەسىڭنەن شىقپاعان ەكەن ءا. بولماسا، ناعىز ارامزا، ناعىز بۇزىق سەنسىڭ!» - دەر ەدىم.
ءبىر كۇنى ۇيدە وتىرىپ، مەكتەپتىڭ قابىرعا گازەتى ءۇشىن سۋرەت سالىپ جاتىر ەدىم، اپام دا پەشتىڭ جانىندا وت جاعىپ وتىرعان، ءبىر ۋاقىتتا ەسىك وقىس اشىلىپ، ۇيگە قۇپ- قۋ بولىپ سۇرلانعان سادىق اعام كىرىپ كەلدى. ول ماعان قاراي جۇلقىنا جۇرگەندە، جەلبەگەي جامىلعان شينەلى جەرگە ۇشىپ ءتۇستى.
- مىنانى كىم سالعان؟ - دەپ، ول ۇلكەن پاراق قاعازدى بەتىمە ءتوندىردى. قاعازداعى سۋرەتتى كەرگەندە ۇرەيىم ۇشتى: بۇل مەنىڭ باياعى قىرماندا دانيار مەن ءجاميلانى قالاممەن سالعان سۋرەتىم ەكەن. ولار ماعان سول ساتتە تۋرا قاراعانداي بولدى. الدا ءجاميلا- اي، مۇنى قالاي تاستاپ كەتتى ەكەن؟ ءۇيدىڭ ءبىر جەرىنە جاسىرىپ قويىپ، سول بويدان ۇمىتىپ كەتكەن عوي!..
- مەن سالعان ەدىم! - دەدىم مەن.
- بۇل كىم ءوزى؟
- دانيار.
- بۇزىقسىڭ سەن!-قالشىلداعان سادىق اعام سۋرەتتى مايدا- مايدا ەتىپ جىرتتى دا، اياعىمەن تاپتاپ، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ءۇيدىڭ ءىشىن كوپكە سوزىلعان ءولى تىنىشتىق باستى.
- سەن بىلەتىن بە ەدىڭ؟ - دەپ، سۇرادى ءبىر ۋاقىتتا اپام.
- ءيا، بىلەتىنمىن.
اپام پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، ماعان سونداي ءبىر ايىپتاعان كوزبەن تەلمىرىپ قاراعاندا، شابار بارماقتى ءبىرجولاتا شابايىن دەپ:
- مەن ولاردىڭ سۋرەتىن تاعى سالامىن! - دەدىم. اپام ۇندەگەن جوق، باسىن قايعىلى شايقاپ تومەن قارادى.
جەردە جىرتىلىپ جاتقان سۋرەتكە قاراپ، ىشىمدە ورتتەي لاۋلاعان ىزاعا شىداماي كەتتىم. مەيلى مەن ءبىزدىڭ وتباسى، رۋ ءۇشىن «بۇزاقى» بولايىن، ءبىراق ادامدىق ۇلكەن شىندىققا مەن قيانات جاساعان جوقپىن، ءومىردىڭ ۇلكەن شىندىعىنا مەن اياعىنا دەيىن ادىلەتتى بولدىم. مەنىڭ وسى اق نيەتتىلىگىمدى ەشكىم بىلگەن ەمەس، ونى جۇرتقا ايتۋعا دا بولمايتىن ەدى، ويتكەنى باسقالار تۇگىل، جانىمداي كورگەن ءوز انام دا مۇنىڭ ءمانىسىن تۇسىنەر ەمەس.
اپام ۇندەمەي وتىرا بەردى. جاڭاعى ىزا كوزىمە جاس كەلتىرگەنگە ۇقسايدى، جەردە شاشىلعان سۋرەتتىڭ قيقالارى ءيىرىم سۋدا اققانداي، قالقىپ، ءۇيىرىلىپ جاتتى. جاڭا دانيار مەن ءجاميلانى سۋرەتتەن ءتىرى سياقتى كورگەن ءسات ميىما سونشالىق ۇيالاعان ەكەن، كوز الدىما باياعى تامىز تۇنىندەگى گۇلدەنگەن دالا كەلىپ، دانياردىڭ وت پەن جالىن اتىپ شالقىعان ءانى قۇلاعىما ەستىلگەندەي بولىپ جاتتى. ءجاميلا مەن دانياردىڭ سونداعىسىن ەسىمە الىپ، مۇڭايىڭقى كۇلىمسىرەپ وتىردىم. ولاردىڭ اۋىلدان كەتكەندەگىسىن ەسىمە العاندا جۇرەگىمە قايرات تولىپ، مەن دە سولار سياقتى ءوز باقىتىم ءۇشىن قيىن جولعا شىعۋعا بەكەم بەل بايلادىم.
- مەن وقۋعا كەتەمىن! - دەدىم مەن اپاما. - سۋرەتشى بولعىم كەلەدى، سۋرەتشىنىڭ وقۋىنا بارامىن، اكەمە دە وسىنى ايتىپ قوي...
بۇل ءسوزدى ايتقانىمدا، اپام قازىر سوعىستا حابار- وشارسىز كەتكەن اعالارىمدى ەسكە الىپ، اعىل- تەگىل بوپ جىلايدى عوي دەگەن ويمەن، ءوزىمدى سوعان دايىندادىم. ءبىراق، ابۇيىر بولعاندا، اپام بۇل جولى كوزىنەن تارىداي جاس تامىزعان جوق.
- مەيلىڭ، بارساڭ ءوزىڭ ءبىل... تەمىر قانات بولعان سوڭ، ءارقايسىڭ وزدەرىڭشە قانات سىلتەپ قالمايسىڭدار ما... ءبىز قايدان بىلەيىك، بالكىم، سەندەردىكى شىندىق شىعار، بالكىم الىسقا سامعاپ ۇشارسىڭدار... قازىرگى زامان ەندى سولاي بولىپ تۇرعان جوق پا... وقۋعا بارساڭ، ءوزىڭ ءبىل... بالكىم، سول
جاققا بارعاندا، سۋرەت سالىپ شيمايلاعان كاسىپ ەمەس ەكەنىن بىلەرسىڭ... ءۇيىڭدى، تۋعان جەرىڭدى ۇمىتپا، بار تىلەگىم وسى...
سول كۇننەن باستاپ كىشى ءۇي ءوز الدىنا ءبولىنىپ كەتتى. مەن بولسام، كوپ كەشىكپەي وقۋعا اتتاندىم.
سۋرەتشىلەردىڭ مەكتەبىن ءبىتىرىپ، لەنينگرادتاعى اكادەمياعا ونەرىمدى شىنىقتىرۋ ءۇشىن تاعى وقىعالى بارعاندا، مەن ءوزىمنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىمدى تاپسىردىم. بۇل ديپلومدىق جۇمىس كوپتەن بەرى جۇرەگىمدە ساقتاپ جۇرگەن سۋرەت ەدى.
البەتتە، سىزدەر بۇل سۋرەتكە دانيار مەن ءجاميلا سالىنعانىن بىردەن سەزگەن شىعارسىزدار. ءيا، مەنىڭ ول سۋرەتىمدە كۇزگى كەڭ دالانىڭ بەتىندە جوسىلعان جولدا، تۇيمەلەنبەگەن شينەلى ەكى جاققا اشىلىپ، العا نىق قادام باسقان دانيار مەن ونىڭ جانىندا قاپشىقتىڭ بۇرىشىن ۇستاپ، قۋانىشتى كەلە جاتقان ءجاميلا...
ولاردىڭ بەت الىسى دانيار جىرلاعان ۇشى- قيىرى جوق، قۇلپىرعان كەڭ دالا... بۇل شالقاردا ءجاميلا مەن دانيارداي كىم باقىتتى بولماس!..
راس، مەنىڭ سۋرەتىم بارلىق جاعىنان مىقتى سالىنعان دەپ ايتا الماسپىن، شەبەرلىك بارا- بارا ەڭبەكپەن كەلەدى ەمەس پە... ايتكەنمەن، بۇل سۋرەت مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ قىمباتتى زات، سەبەبى جۇرەكتىڭ ەڭ اسىل، العاشقى جالىنىن مەن وسى سۋرەتكە بەرگەنمىن.
مىنە ەندى ءبىرتالاي تاجىريبەم بولسا دا، كەيدە ىستەگەنىم ويداعىداي شىقپاي قالادى، سوندا ءوز كۇشىمە سەنبەي كۇماندانىپ قالاتىن اۋىر كەزدەر دە بولاتىن. ونداي ساتتەرگە مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ داۋاسى - سۋرەتتەگى دانيار مەن ءجاميلا. ولار كوزىمە سونداي ىستىق كورىنىپ، مەنى وزىنە تارتىپ تۇرعانداي بولادى. سوندا سۋرەتكە قاراپ، دانيار مەن ءجاميلادان كوپكە دەيىن كوز ايىرماي، ولارمەن وي ءبولىسىپ، كوزبە- كوز سويلەسەمىن.
«قايداسىڭدار سەندەر قازىر، قايسى جولمەن كەتىپ بارا جاتىرسىڭدار؟ ءبىزدىڭ جەردە مۇنداي كەڭ دالا، مۇنداي جولدار كوپ: قازاقستاننان باستاپ التاي مەن سىبىرگە دەيىن اشىق، سايراپ جاتقان جول! بۇل التىن القاپقا سونداي زور ەڭبەكتى سۇيەتىن ازاماتتار جاڭا تۇرمىس قۇرۋ ءۇشىن اتتاندى! بالكىم، سىزدەر دە سول جاققا كەتكەن شىعارسىزدار! وندا ساپارلارىڭ وڭ بولسىن!.. ءجاميلا، مەنىڭ التىن ءجاميلام، سەن كەتكەندە باسىڭدى جوعارى كوتەرىپ، قيسايماي، تايىنباي، كەڭ دالامەن كەتكەنسىڭ... قازىر دە سوندايسىڭ با؟ الدە شارشاعان كۇندەرىڭ بولدى ما؟ جانىم، ءجاميلا؟ الدە ءوز كۇشىڭە سەنبەي كۇماندانعان كۇندەرىڭ بولدى ما، گۇلىم ءجاميلا؟ ەگەردە ونداي بولسا، السىزدىككە بەرىلمە، دانياردى مەدەت قىلىپ العا باس! سوندا دانيار باياعىداي ماحاببات، جەر، جارىق دۇنيە، ءومىر جونىندەگى تەڭىزدەي شالقىعان جالىندى اندەرىن سالىپ بەرسىن! سوندا كوز الدىڭدا كەڭ دالا گۇلدەپ، ءبىزدىڭ تامىز تۇنىندەگى نايزاعايلى داۋىل توگىپ بەرسىن! قورىقپا، ءجاميلا، الىس جولدان، سەنىڭ جولىڭ باقىت جولى، وعان كۇماندانبا!»
جولمەن جۇرگەندەرگە قاراپ، مەن ولارمەن سىرلاسامىن. انە، دانيار ءان شىرقادى، دەمەك، ول ءجاميلا ەكەۋى مەنى جاڭا ساپارعا شاقىرادى. ءيا، مەنىڭ ساپارعا شىعۋىم كەرەك! ءيا، جايقالعان كەڭ دالانىڭ جولىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ اۋىلىما بارامىن! تۋىپ- وسكەن جەر - مەنىڭ كۇش- قۋاتىم! مەن ودان جاڭا، تورعىن بوياۋ تابامىن. سۋرەت سالعان بوياۋدىڭ ءاربىر سىزىعىنان دانياردىڭ ءانى ەستىلسىن! سۋرەت سالعان بوياۋدىڭ ءاربىر سىزىعىندا ءجاميلانىڭ جۇرەك وتى بولسىن!
سوڭى