ورالباي ابدىكارىموۆ: تاريحي سانانىڭ تامىرى تەرەڭدە

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - «كۇللى جەر ءجۇزى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وزگەرۋدە. الەمدە باعىتى ءالى بۇلىڭعىر، جاڭا تاريحي كەزەڭ باستالدى. كۇن ساناپ وزگەرىپ جاتقان ءدۇبىرلى دۇنيەدە سانا- سەزىمىمىز بەن دۇنيەتانىمىمىزعا ابدەن ءسىڭىپ قالعان تاپتاۋرىن قاعيدالاردان ارىلماساق، كوش باسىنداعى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەپ، يىق ءتۇيىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. وزگەرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى مىقتاپ قولعا الىپ، زامان اعىمىنا يكەمدەلۋ ارقىلى جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك».

ەلباسى ن. نازاربايەۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ۇتىمدى قاعيداسى، حالقىنا ارنالعان اسىل ۇندەۋ وسيەتى ىسپەتتەس. وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە ارناۋلى ءتىلشىمىز مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ورالباي ابدىكارىموۆپەن سۇحباتتاسقان ەدى.

- رۋحاني جاڭعىرۋ - ادام بالاسىنىڭ ىشكى الەمىنىڭ جاڭارۋى، سانا-سەزىمىنىڭ وزگەرىستى قابىلداي ءبىلۋى. تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز بۇگىنى مەن جارقىن بولاشاعىن ۇيلەسىمدى ۇيلەستىرەتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى. وسى تۇعىرنامادان اۋىتقىماي، ۇرپاققا مەڭزەگەن دارا جولىمەن بيىك- بيىك شىڭداردى باعىندىرۋ ءۇشىن ۇلى مۇراعا ۇقىپتى يە كەرەك. وسىعان نە دەيسىز ورالباي اعا؟

- رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزى - حالىقتىڭ، جەكە ادامنىڭ تۇلعاعا اينالۋى دەر ەدىم. ءار زاماننىڭ ءوز مىندەتى، ۇرپاققا قويار وزىندىك تالابى بار. ەرتەڭگى جارقىن بولاشاققا ۇمتىلعان جاستار، اعالار وتكەن كەشەگى ءومىردىڭ ءساتتى ساباقتارىنان وي تۇيۋلەرى كەرەك. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى ۋاقىتتا جاسارۋ مەن جاڭعىرۋ ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى ارعىماققا مىنگىزدى. الىنبايتىن اسقار تاۋ جوق ەكەنىن كورسەتتى. تالپىنساڭ تالابىڭا نۇر جاۋادى. مەملەكەت مۇددەسى دە وسى. جاقسى ورتا مەن ادامنىڭ دامۋىنا مول مۇمكىندىكتەر بەرەتىن قوعامدى قالىپتاستىرۋعا مەن دە بارىنشا ۇلەسىمدى قوستىم. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى مىندەتتەرىمدى بارىنشا ادال ورىندادىم دەي الامىن.

بۇل تۇرعىدا تۇيگەن تۇجىرىمىم، ءىسىمىزدى جالعاستىرار كەلەشەك ۇرپاققا ايتارىم: وقىعان- توقىعان، كورگەن- بىلگەن تاربيە مەن تاعىلىمنىڭ ۇلتقا ادال قىزمەت ەتۋ جولى بىرەۋ. ول سان عاسىرلار بويى اتا- بابالارىمىز قالىپتاستىرعان ءداستۇرلى كەمەل تاريحي ساناعا ادال بولۋ. تاريحي سانادان اتىمەن جۇرداي مەملەكەتتىك قىزمەتكەر جەكە پايداسىنىڭ جاعدايىن كۇيتتەپ جەمقورلىققا ۇرىنادى.

تاريحي سانا تۋرالى ميىندا ساڭىلاۋى جوق بيزنەسمەننىڭ ورەسى تۋعان جەر قاسيەتىنەن جۇرداي. تابيعاتتى توناپ، ەكولوگيانى قۇرتاتىن ونداي تەكسىز پەندەلەر تەك بايۋدى كوكسەيدى. اينالىپ كەلىپ تۇبىندە مۇردەلەرى تۋعان توپىراقتا بايىز تاباتىندارىن ويلامايدى. تاريحي سانانى اتا- اناسى وزەگىنە سىڭىرمەگەن پەرزەنتتەر تاعدىرى جەتەسىز جەتىمدەردى ەسكە تۇسىرەدى. حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى جيىپ- تەرگەن قازىناسىنا مەنسىنبەي قارايتىن، وزگەنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىن قۇدىرەت سانايتىن ونداي پاقىرلار تۇبىندە رۋحاني مۇگەدەكتىككە ۇرىنادى. ولار ءوز ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىنە عانا بالتا شاپپاي، وتانىنا دا كەساپاتىن تيگىزەدى.

كەز- كەلگەن ادامدى تەكتىلەردىڭ تۇياعى دەسەك تە، جۇمىر باستى پەندە ءوز ورتاسىنىڭ ەسىگى مەن بەسىگىنە قاراپ وسەدى. بەسىگى دەگەنىمىز عۇلاما عالىم م. اۋەزوۆتىڭ «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن وتە تەرەڭنەن تامىرلانعان ۇلاعاتىنان وسيەت. ال ەسىگى دەگەنىمىز قاي ۇلتتىڭ ءتالىم- تاربيەسىن العانىنا تىكەلەي قاتىستى تاعىلىم.

سوندىقتان دا ايتارىم ەلدىك كەمەلدىككە ۇمتىلعان رۋحاني جاڭعىرۋىمىز، كەشەندى تولىق نيەتپەن تاريحي سانامىزدى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا باستاعان ىزگى قادام.

- رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى تاريحي سانامىز جاڭعىرۋى كەرەك. كەشەگى جاساعان ىسىمىزگە، بۇگىن وپىق جەپ وكىنبەس ءۇشىن، كەشەگى ايتىپ - ايتىپ تاستاعانىمىزعا، بۇگىن بەتىمىز وتتاي ورتەنبەس ءۇشىن دە تاريحي سانا كەرەك. ءسىز كوپ جاعدايدى كوردىڭىز. كوپ بىلەسىز. ءومىردىڭ تاجىريبەسىنەن تۇيگەنىڭىز از ەمەس. وتىز جىلدىق تاۋەلسىزدىك تاريحىمىزدا ەلباسىنىڭ ەڭ سەنىمدى ونشاقتى سەرىگىنىڭ العاشقىسى بولارسىز. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى، پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى، مەملەكەتتىك حاتشى دەگەن مەملەكەتىمىزدەگى ەڭ جوعارى لاۋازىم قىزمەتىن ابىرويمەن اتقاردىڭىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كادر ماسەلەسىنە جاۋاپتى بولدىڭىز...

- ەرتە زاماندا ءومىردىڭ ءمانىن بىلگەن قاريالارىمىز: «كوزى سوقىر - سوقىر ەمەس، كەۋدەسى سوقىر - سوقىر» دەپ تەكتەن-تەككە قاقساپ كەتپەگەن. قازىر ەل بولىپ وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىنا قاراداي قاعىنىپ، وزدەرى اسپاننان تۇسكەندەي بولىپ، مىنا دۇنيە بۇگىن عانا جاراتىلىعانداي اتقارىلعان ىستەرگە جاتىرقاي، مەنسىنبەي قارايتىندار شىقتى.

ىرگەسى مىعىم، بۇگىنگىدەي ماڭگىلىك ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىزعا كۇن- ءتۇن تىنىمىسىز ەڭبەك پەن ىزگى مۇراتتارعا ۇمتىلعان ورەلى كۇرەسپەن قول جەتكىزدىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ءبىزدى بىت- شىتى شىعىپ، باسى بىرىكپەي بىردەن قۇردىمعا باتاتىن ۋاقىتشا رەسپۋبليكا دەپ ساناعاندار جانە سوعان سەنىپ يلانعاندار از بولمادى.

سونداي قىسىلتاياڭ كەزدە، ءبىر كوشباسشىمىزعا ءبارىمىز سۇيەۋ، ىزگى ىستەرىنە تىرەۋ بولدىق. ەلدىڭ تاعدىرى - ءوز قولىمىزعا تيگەن تۇستا ۇلت بولىپ ۇيىسا الدىق. ارينە ەلدىڭ بەتىندە، جەلدىڭ وتىندە جۇرگەن ادامعا سىناق ءارقاشاندا كوپ. بارىنە تاريح تورەشى بولماق. باعانى كەلەر ۇرپاق بەرەرى حاق.

ءبىز باستان وتكەرگەن تاريحتىڭ ناعىز بەتبۇرىس كەزدەرىندە جاس تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جاڭا زاماننىڭ تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىندەردىڭ بىلىكسىزدىكتەرىنە، اسىرەسە ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋدىڭ العىشارتتارىن تالداپ، ءتيىستى شەشىم قابىلداۋداعى بىلىكسىزدىككە قاتاڭ قارسى تۇردى. ول بيلىك تىزگىنىن تارتىپ ۇيرەنىپ قالعانداردىڭ بارىنە بىردەي جاعا بەرمەيتىندىگى انىق. قالاي بولعاندا دا ومىرشەڭ ماڭىزى بار شەشىمدەردى قابىلداۋ ارقىلى بۇگىندە وزىندىك بەت- بەينەسى ايقىندالعان، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن وزىندىك ۇستانىمدارى بەكىگەن تابىستى مەملەكەت قۇردىق.

قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا عۇمىردا، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ كەزەڭىندەگى ۇلى كوشتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا از دا بولسا ات سالىسۋ ۇلكەن مارتەبە - ءومىرىم سىيلاعان ۇلى باقىت دەپ بىلەمىن.

- ورالباي اعا ءبىر اتاپ وتەرلىگى ءسىز بازبىرەۋلەر ۇركە قورقاتىن ەلىمىزدەگى فينپولدىڭ العاشقى فورماتى بولعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى بولدىڭىز. كەيىنىرەك «نۇر - وتان» حدپ جانىنداعى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق جەمقورلىقپەن كۇرەس كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعىندا، ال ودان ەرتەرەكتە، ياعني 1990-1992 دەپۋتاتتىق ەتيكا جانە دەپۋتاتتىق وكىلەتتىلىك ماسەلەلەرى جەنىندەگى كوميتەت ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعانىڭىزدى بىلەمىز. زەينەتكە شىقساڭىز دا مۇددەلەس ازاماتتارمەن بىرگە «جاڭارۋ» سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى جالپىۇلتتىق قوزعالىسىن قۇرىپ كوررۋپسيامەن كۇرەسۋدەسىز. اسكەري اتاعىڭىز - پولكوۆنيك. ءحوببيىڭىز - تاريحي ادەبيەتتەر مەن مەمۋارلار وقۋ. جالپى جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ءسىزدىڭ عۇمىرلىق پوزيتسياڭىز سەكىلدى.

- حالقىمىز ەجەلدەن تەز بايىپ كەتۋدى - ارسىزدىقتىڭ بەلگىسى دەگەن. ويتكەنى «تەز بايىپ كەتەمىن» دەۋدىڭ ءتۇبى - قۇمارلىق ويىنعا قۇل بولىپ، اۋىر دەرتكە ۇشىراۋ. ال قۇمارلىق دەگەنىمىز ابايدىڭ پايىمداۋىنشا ادامدى ارسىز قىلادى:

«ارسىز قۇمار بولعاندار،

وپىر- توپىر، شاق- شۇققا

تۇسپەي ءجۇر مە، كوردىڭ بە،

جالاڭ- جۇلاڭ، تاق- تۇققا؟»...

«وپىر- توپىر، شاق- شۇق» - تەز بايىپ كەتەم دەگەن ادامنىڭ اسىعىس ارەكەتى. ال «جالاڭ- جۇلاڭ، تاق-تۇق» - بانكروت بولۋ، تاقىرعا وتىرۋ. ارلى بولۋ - رۋحاني تازا بولۋ دەگەن ءسوز. ارلىلىق - ويشىلدىققا جەتەلەيدى. ءىشى تازا ادام ءبارىن ەسكەرىپ، سالماقتاپ، وي بەزبەنىنە سالىپ ءىس قىلادى. ارلى ادام كەز كەلگەن بايلىق تىنىمسىز ەڭبەكپەن، ماڭداي تەرمەن كەلەتىنىن بىلەدى.

«قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوعىنان ازادى» ، - دەگەندى دە اباي اقىلشىمىز ايتقان. قازىر اتالى سوزگە توقتاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم جوعالا باستاعانداي. قازاق ءبىلىپ ايتقان عوي: «اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتامايدى» دەگەندى.

مىنە وسى قاسيەتتى ءسوزدى دانىشپان اباي بىلايشا قورتىندىلايدى: «بىلمەستىگىمنەن قىلدىم دەگەننىڭ كوبىنە نانبايمىن. ءبىلىمدى بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي، ۇستاماي كەتەدى». قانداي ءدال ءسوز.

ۇلكەن قىزمەتتەرىندە ءبىلىپ تۇرىپ قاتە باسقاندار سوت كەزىندە وپىق جەپ، كىنالەرىن مويىنداپ كەشىرىم سۇراعاندا وسى ۇلاعاتتى وسيەت ەسىمە ورالا بەرەدى. جالپى ەرتەرەكتە قازىرگىدەي جۇرتتى لەزدە حاباردار ەتەتىن الەۋمەتتىك جەلى بولماعان كەزدە اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىن شاقىرىپ جينالىس وتكىزدىم. زاڭ بۇزعانداردىڭ اتتارىن اتاپ جاريالاعاندا ولاردا قورقىنىش تۋاتىن ەدى.

قازىر زامانى ادامىن ەمەس، ادامى زامانىن جەتەلەگەن ءداۋىر تۋدى. ەلىمىزدەگى جاپپاي دەرتكە اينالعان جەمقورلاردىڭ قولىنا - كىسەن، اياعىنا - تۇساۋ سالۋ كەرەك. وسى ماقساتتا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ وڭ باستاما كوتەرىپ وتىر. ايتالىق، كۇنى كەشە مەملەكەتتىك قىزمەت جانە كوررۋپتسياعا قارسى تۇرۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ءبىرقاتار زاڭنامالىق اكتىلەرگە تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. وندا قولاستىنداعى پاراقور، جەمقور قىزمەتكەرلەر ءۇشىن ءبىرىنشى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ناقتىلاندى. بۇل، قازىر ەڭ الدىمەن، ساياسي جانە اكىمشىلىك مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قاتىستى بولىپ وتىر.

بىلايشا ايتقاندا، بۇدان بىلاي مينيسترلەر مەن اكىمدەرگە قول استىنداعى ورىنباسارلارى، باسشىلىق ورىنداعى قىزمەتكەرلەر ءۇشىن دە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلمەك. بۇل وتە دۇرىس. وسىلايشا بىرتىندەپ جەمقورلاردىڭ تابەتى تارتىلىپ، پورتفەل ۇستاپ باستىق بولۋ دەگەن سول قىزمەتتىڭ ارقاسىندا پورتفەلدى اقشاعا تولتىرۋ پيعىلىنان ارىلتۋعا باستايتىن العاشقى قادام. باسشى وسىنى پارىزىم دەپ باستاسا، ءبارىمىز بىردەي قوسشى بولىپ قولداۋىمىز پارىز.

سىبايلاس جەمقورلىقتى ءتۇپ- تامىرىمەن جويۋ ءۇشىن، مىنە وسىنداي ناۋقانشىلدىقتان ادا كەشەندى شارالار كەرەك.

«بۇل الەۋمەتتىك دەرتكە بىرگە قارسى تۇرۋىمىز كەرەك. مەنىڭ بەرىك قاعيدام مىناداي: مەملەكەت جەمقورلىقتى ءتۇپ- تامىرىمەن جويعانشا كۇرەسۋى ءتيىس. زاڭنان ۇلكەن ەشكىم جوق. ءبىرىنشى باسشىلار، ورتالىقتا بولسىن، ايماقتاردا بولسىن، قولاستىنداعى پاراقورلار ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، ءىس انىقتالعان سوڭ عانا شارا قولدانباي، كەشەندى، جۇيەلى ەسكەرتۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ قاجەت»، - دەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ توقايەۆ.

وسى تۇرعىدا اتقارىلار شارالار ءالى دە كوپ دەپ ويلايمىن.

تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى ءبىزدى ۇلى ىستەرگە ۇمتىلدىرىپ وتىر. وتكەن شاقتىڭ قاتەسىن ءدال تۇزەتىپ، جۇرتشىلىق كۇتكەن جاڭالىقتى قابىلداپ، حالقىمىزدىڭ بويىنداعى جاسامپاز رۋح پەن تەگەۋرىندى ادىلەتتىلىكپەن اشىق قوعامعا باتىل قادام جاساۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ دامۋى، ەكونوميكالىق تا، الەۋمەتتىك تە پروگرەستى شۇعىل جۇزەگە اسىرىپ - ۇرپاقتىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي تەزىرەك بەيىمدەلىپ، مادەني ورتاعا قالىپتاسۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنا جىگەر بەرەدى.

وسى ورايدا ورالباي اعا ءسىزدى تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتىقتاپ، مىقتى دەنساۋلىقپەن ەلىمىز ءۇشىن ەڭبەك ەتە بەرۋىڭىزگە تىلەكتەسپىز.

اۆتور: ماحات سادىق