جازۋشى قوعام سۇرانىسىنا باس يەتىن بولسا، ادەبيەت قۇلدىرايدى - داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بيىل قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلعانىنا 85 جىل تولىپ وتىر. وداق الماتى قالاسىندا ورنالاسقانى كوپكە ءمالىم.

 قالامگەرلەر ۇيىمى قاناتىن جايىپ، ەلوردادا فيليالى اشىلىپ جاتىر. ايتۋلى داتاعا وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعى نۇر- سۇلتان قالالىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلىمەن ادەبيەتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭگە بەتالىسى، فيليالدىڭ الداعى ۋاقىتقا جوسپارى جايلى از- كەم اڭگىمەلەسىپ قايتقان ەدىك.. .

- جازۋشىلار وداعىنىڭ ەلوردادا فيليالى اشىلىپ جاتقانى قۇتتى بولسىن! نۇر- سۇلتان قالاسى ەلدىڭ رۋحاني استاناسى دا بولۋى ءتيىس. رەسمي اشىلعاننان كەيىن ادەبيەتتىڭ دامۋىنا بۇل فيليال قانداي ۇلەس قوسادى؟ قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟

- ادەبيەتتە جوسپار دەگەن دۇنيەنىڭ ءوزى ابستراكتىلى نارسە عوي. ءجۇز قويدان ءجۇز جيىرما قوزى الاتىنداي ەسەپ بەرەتىن شارۋا ەمەس. ادەبيەتتىڭ ۇدەرىسىن، جالپى، ۋاقىت كورسەتەدى. دەگەنمەن دە بۇعان ۇيىمداستىرۋ شارالارى كەرەك. نۇر- سۇلتان قالاسىندا جازۋشىلار ءۇيى اشىلۋ الدىندا تۇر. بارلىق دۇنيەلەرىن دايىنداپ جاتىرمىز. قالالىق اكىمدىك ءوز بالانسىندا تۇرعان جەكە عيماراتتى بەردى. ەكى اي جوندەۋ جۇمىستارىن جاسادى. جيھازدارىن قويدى. بۇدان باسقا دا اكىمدىكتىڭ رۋحانياتقا جاساپ جاتقان قامقورلىعىن ايتا كەتۋ كەرەك.

 - ماسەلەن، قاي ىستەرىن اتاپ وتەر ەدىڭىز؟

- كۇزدە I ازيا فورۋمى كەزىندە اباي كوشەسىنىڭ بويىندا «قالامگەرلەر اللەياسىن» اشقانبىز. سول اللەيانىڭ ىشىندە 11 - جەلتوقساندا ءۇش ارىس - ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتكە ەسكەرتكىش قويىلادى. قازىر سونىڭ دايىندىق جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. تاقتاسىندا «قازاقتىڭ ىرىلەرى - ابايدىڭ ىنىلەرى» دەگەن ءسوز بولادى. كاكىمبەك سالىقوۆ اعامىزدىڭ ءۇش ارىسقا ارناعان ءانى عوي. وسىدان الىپ وتىرمىز. بۇل دا بولسا ءبىزدىڭ سۇيىنشىلەپ ايتاتىن جاڭالىعىمىز. ودان بولەك، ءبىزدىڭ كەمەڭگەرىمىز، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق جازۋشىسى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلباي ۇلىنىڭ 80  جىلدىعىنا وراي ءبىر اپتانىڭ كولەمىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ۇلكەن جيىندار ءوتتى. ەكى ايعا جالعاسقان ءىس- شارا اياسىندا تۋعان ولكەسى ماڭعىستاۋدا تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجايى ءابىش كەكىلباي ۇلى اتىنا بەرىلىپ، الدىنا ەسكەرتكىشى قويىلدى. ونى پرەزيدەنتىمىز قاسىم- جومارت توقايەۆ بارىپ اشتى. بۇكىل قازاقتىڭ زيالىلارى ءابىشتىڭ تۋعان اۋىلى وندىعا دەيىن باردى. ۇلكەن عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار بولدى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە دە 5 - جەلتوقسان كۇنى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. مەملەكەتتىك حاتشى قىرىمبەك كوشەربايەۆ ءوزى كەلىپ اشىپ، پرەزيدەنتتىڭ قۇتتىقتاۋىن جەتكىزدى. ونىڭ الدىندا فاريزا اپامىزعا نۇر- سۇلتان قالاسىنان كوشە بەرىلدى. اس بەرىلدى. فاريزا وقۋلارى ءوتىپ جاتىر. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «ءابىش الەمى» كونگرەسى ءوتتى. ءۇش كۇنگە سوزىلعان كەرەمەت ءىس- شارالار بولدى. مۇنىڭ بارلىعى ادەبيەتكە جاسالىپ جاتقان قامقورلىق دەپ ويلايمىن.

- كۇنى كەشە الماتىدا جازۋشىلار وداعىنىڭ 85  جىلدىعىنا وراي پلەنۋم ءوتتى. سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

 - پلەنۋم ءوتتى. جازۋشىلار وداعى - ۇلكەن قارا شاڭىراق. ونى ءبىزدىڭ الىپتارىمىزدىڭ باسقارعانى، وتاۋ رەتىندە كوتەرىپ، ورداعا اينالدىرعانى ءمالىم. جالپى، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا جازۋشىلار وداعى ۇلكەن ءبىر يدەولوگيانىڭ ءرولىن اتقارعان سەكىلدى. نەگە دەسەڭىز، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قىزمەتى ءوز الدىنا، جازۋشىنىڭ، اقىننىڭ جۇرگىزەتىن يدەولوگياسى باسقا بولدى. سول كەزدەگى بارلىق پارتيالىق نومەنكلاتۋرالاردان شىقپاي، سونىڭ شەڭبەرىندە جۇمىس ىستەۋ ۇلتتىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوعاتىن ەدى عوي. سوندىقتان سول كەزدەگى اقىن، جازۋشىلارىمىز ۇلتتىق مەنتاليتەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكتى. ۇلتتىڭ «ءوزىن» ، «مەنىن» جوعالتپاي، رۋحانيات بولمىسىنىڭ وزەگىن ساقتاپ قالۋدا سول قارا شاڭىراقتىڭ ءرولى وتە زور بولدى دەپ ايتا الامىز. سول شاڭىراقتىڭ 85 جىلدىعى جانە قازاق ادەبيەتى گازەتىنىڭ دە 85 جىلدىعى. جازۋشىلار وداعىنا، جالپى قالامگەرلەر قاۋىمىنا ۇلكەن كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، جاڭاعى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا اقىن، جازۋشىلاردىڭ شىققان كىتابىنا الىپ وتىرعان قالاماقىسى، باستارىنا بەرىلەتىن باسپانا بولدى. كەرەك دەسەڭىز، ەشكىمنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن اۆتوكولىكتىڭ بارلىعى سول جازۋشىلارعا كەزەك- كەزەگىمەن بەرىلىپ وتىردى عوي. ودان كەيىن تاۋەلسىزدىك العان تۇستا، ءوزىمىزدىڭ ەكونوميكامىزدى تىكتەپ ۇلگەرمەگەن كەزدە اقىن، جازۋشىلارىمىز ءسال ابدىراپ قالدى. قالاماقىسىز قالدى، جۇمىسسىز قالدى، كىتاپ شىقپاي قالدى. وسىنىڭ بارلىعى ىشكى جانايقايلارىندا بولدى، ءبىراق دەگەنمەن دە ادەبيەتتى ولتىرمەدى عوي.

 - ءوز سوزىڭىزدەن سۇراق قويعىم كەلەدى. سوۆەت وداعى كەزىندە ۇلتتى ساقتاۋ ءۇشىن جازۋشىلاردىڭ ءوز يدەولوگياسى بولدى دەدىڭىز. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ءبىزدىڭ اقىن، جازۋشىلاردىڭ ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتۋ ءۇشىن وزىندىك يدەولوگيالارى بولدى ما؟ بولسا، كىمدەردەن كوردىڭىز؟

- وتە جاقسى بولدى. مەن سىزگە ايتايىن، سول سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە پارتيانىڭ اقىرىپ تۇرعان ۋاقىتىندا «رايىمبەك» دەپ مۇقاعاليدىڭ پوەما جازۋى، جۇباننىڭ «مەن قازاقپىن» دەپ جىر جازۋى.. . ونىڭ ىشىندە دە كەيبىر شۋماقتار بولدى. بۇكىل پوەمانىڭ بارلىق بولمىسىن كىتاپقا كىرگىزۋ ءۇشىن، جارىققا شىعارۋ ءۇشىن «مەن قازاقپىن، بەلدىمىن، بايتاق ەلمىن، قايتا تۋدىم، ومىرگە قايتا كەلدىم. مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم قايتا ولمەسكە، مەن لەنين ەسىمىن ايتا كەلدىم» دەگەن شۋماقتى قوسپاسا، ول پوەما شىقپايتىن ەدى. سوندىقتان، «ىستىكتى دە كۇيدىرمەي، توستىكتى دە بۇلدىرمەي» قازاقتىڭ رۋحىن سىيدىرىپ تۇرىپ سول ۋاقىتتا بەرۋ مىقتىلىق ەدى. ادەبيەتتە «ۋاقىت جانە كەڭىستىك» دەگەن ۇعىم بار عوي. كەڭشىلىك مىرزابەكوۆتىڭ دە پوەماسى بولدى. «بوز بيە» مە ەدى، جەردى جىرتىپ تاستاعان تىڭ يگەرۋ كەزىندە ءوزىنىڭ ايتا الماي تۇرعان دۇنيەسىن جىلقىنىڭ جان- دۇنيەسىمەن بەرەدى. وسىنداي نارسەلەر وتە كوپ بولدى، ولار قىسىمدا بولدى. قازاق ۇعىمىمەن ايتساق، اۋىزدارى تۇمىلدىرىقتاۋلى بولدى، كوزدەرى توماعالى بولدى، بالاق باۋلى بولدى. 1952-54 -جىلى پارتيانىڭ قاۋلىسىمەن ءبىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى باتىرلار جىرىنىڭ، ەرتەگىلەردىڭ سوتتالعانىن بىلەسىز عوي. باتىرلار جىرىنان «قارا قاسقا اتتى قامبار» قالدى، سەبەبى ول كەدەي تابىنان شىققان ەدى. ەندى، تاۋەلسىزدىك الا قالعان كەزدە بارلىق باتىر، بي، حاندارىمىزعا اس بەرىلە باستادى. بوگەۋدە تۇرعان تاسقىن سۋداي لاق ەتە قالدى. وسى كەزدە تاريحي روماندار ەدەل- جەدەل شىقتى.

 - قاي رومانداردى اتار ەدىڭىز؟

 - قابانباي باتىر تۋرالى قابدەشتىڭ «دارابوزى» . سوۆەت كەزىندە جازىلعان «ەلەڭ- الاڭ» دا، «الاساپىران» دا، وسىنىڭ ءبارى جالپى حالىقتىڭ، جالپى ۇلتتىڭ دۇنيەسى. بۇل جەردە جەكەلەگەن باتىرلار مەن جەكەلەگەن حاندار جازىلا باستادى. ابىلايحان تۋرالى، بوگەنباي باتىر تۋرالى روماندار.. . كەيىن نەسىپبەك ايت ۇلى پوەما جانرىندا باتىرلاردىڭ وبرازىن جاسادى. ول قازاق دالاسىنداعى باتىرلاردى ءبولىپ- جارعان جوق: جالاڭتوستەن باستادى، قابانباي باتىرعا دا، بوگەنباي باتىرعا دا، ناۋرىزباي باتىرعا دا پوەما جازدى. نەساعامىزدىكى ەندى كوزگە كورىنەتىن دۇنيەلەر بولدى. ودان باسقا كوزگە كورىنبەي قالعان اۆتورلار دا بولدى. جولداسبەك تۇرلىبايەۆتىڭ «رايىمبەك» دەگەن رومانى بار، مىسالى.. . ەندى وسىدان ادەبيەتتە اركىم ءوز باباسىن ۇلىقتادى دەگەن اڭگىمە شىعاردىق. ول زاڭدى دا ەدى. ول ۋاقىتتان ءوتۋىمىز كەرەك ەدى بارىمىزگە. سودان كەيىن قايسىسى ادەبيەتتىڭ ءتول جەتىستىگى ەكەندىگىن ۋاقىت جانە وقىرمان ءوزى ىلعاپ الادى.

- سوۆەت وداعى كەزىندە اقىن، جازۋشىلار ۇلكەن قامقورلىق كوردى دەدىڭىز. قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جامان ەمەس. ءبىراق، قازىرگى كۇندە سول كەزدەگىدەي قالاماقى تولەنبەيدى. جاس جازۋشىلارمەن كەزدەسسەك، ىلعي وسى ماسەلەنى كوتەرەدى. وسى جايىندا وقىرمانعا قانداي ءبىر تىڭ اقپارات بەرە الاسىز؟

 - تاۋەلسىزدىك الا قالعان كەزدە بىزدە 1000 دانامەن كىتاپ شىقپاي قالعان ۋاقىتتار بولدى. كەيىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كىتاپتار 1000 دانادان اسپايتىن. قازىر، تاۋبە، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كىتاپتار 5000 داناعا جەتتى. ۋاقىت كەرەك بولدى. ەندى قالاماقى ماسەلەسىنە كەلسەك، شىنىمەن دە ول توقتاپ قالدى. بۇرىن گازەت- جۋرنالعا جازعان ماقالاسىنا دا قالاماقى الىپ وتىرعان قالامگەرلەردىڭ ابدىراعان كەزى وسى بولاتىن. وتكەندە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ماجىلىسكە دايىنداپ جاتقان مادەنيەت تۋرالى زاڭنىڭ ىشىندە ادەبيەت تۋرالى ءبىر ءسوز جوق بولاتىن. ازيا فورۋمىندا پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىكبەك ساپاربايەۆ اقىن، جازۋشىلاردى قابىلدادى. سوندا ۇلكەن قالامگەرلەر وسى ماسەلەنى كوتەردى. بۇعان دەيىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعاتىن كىتاپتىڭ اۆتورلىعىن 40 جىلعا ساتىپ الاتىن بولعان. ولار ءار باسپا تاباققا 150 مىڭ تەڭگەدەن قالاماقى بەرەدى. ءبىراق اۆتورلىعىن ساتىپ العاننان كەيىن سەن ول كىتاپتى 40 جىل بويى ءوزىڭ شىعارا المايسىڭ. بۇل الماتىدا بىلتىر جازۋشىلاردىڭ سەزىندە دە كوتەرىلدى. وسى دۇنيە قايتادان قاراستىرىلىپ، مەملەكەت اۆتوردىڭ شىعارماسىنىڭ اۆتورلىعىن 40 جىلعا الىپ قويۋدى دوعاردى. قازىر زاڭ سەناتتا قارالىپ جاتىر. ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ ماماندارىمەن دە سويلەسىپ، مادەنيەت مينيسترلىگى بۇل زاڭدى جان- جاقتى تالقىلاپ، كەلىسىمگە كەلدى. مادەنيەت مينيسترلىگى اۆتوردىڭ شىعارماسىن الادى، وعان قالاماقى بەرەدى، كەيىن شىعارما شىققانشا سول ۆەدومستۆودا جاتادى. باسپادان شىعىپ، كىتاپحانالارعا تۇسكەننەن كەيىن اۆتور كىتابىن قايتادان كوممەرتسيالىق جولمەن شىعارۋعا رۇقسات بەرىلەتىن بولدى.

- جاڭاعى 5000 دانامەن شىعاتىن ەڭبەكتەرگە توقتالساق. بۇل قالامى توسەلگەن، اعا بۋىن قالامگەرلەرگە وڭتايلى سەكىلدى دە، جاستارعا كەلە بەرمەيتىن سەكىلدى. جاستار ءار شىعارماعا جەكە قالاماقى تولەنىپ تۇرسا دەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان ىنتالاندىرۋ دا بولار ەدى؟

 - بۇل ەندى جەكە جاستارعا دەپ بولەك قاراستىرىلماعان. مىنا ماسەلەگە قاراڭىزشى، بىلتىر وداقتىڭ باسشىسى اۋىسقالى بەرى استانادا ءۇش فورۋم ءوتتى. سوعان سوۆەت قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ جازۋشىلارى كەلگەن كەزدە ءتاۋبا دەپ كەتتى. ىرگەدەگى قىرعىزستاندى ال، ءبىز مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن كىتاپ شىعارامىز، ولاردا قازىر مەملەكەتتىك تاپسىرىس تا جوق. سوندىقتان ءبىز ءبارى بىردەن بولا قالمادى دەيمىز. جاس قالامگەرلەرگە دەگەن جەكە باعدارلاما جوق. نەگىزىنەن، بۇل كوتەرىلەتىن ماسەلە. سودان كەيىن تەك قانا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قامقورلىعى ەمەس، قازىر وبلىستار بۇل ماسەلەنى جەكە- جەكە قولعا الىپ جاتىر. ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، ەلورداعا جاستار جينالدى عوي. رۋحاني ورتالىق بولادى، كەيىن ۇلكەيەدى، ءبىز وسى جەردە ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى دەپ. وسىلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز تۋعان جەرى بار. مىسالى، بىلتىر الماتى وبلىسى 40 اۆتوردىڭ كىتابىن شىعاردى. اقتوبە كىتاپحاناسى 40 اۆتوردىڭ كىتابىن شىعاردى، ونىڭ ىشىندە 10 جاس اقىننىڭ كىتابى شىقتى. ءبىزدىڭ دە وسى ماقساتتا قالالىق اكىمدىككە جولداعان جوبامىز بولعان، ول كەلەسى جىلى جۇزەگە اسىپ قالار. بيىل ۋاقىت تىعىز بولىپ كەتتى. «مازداق» دەگەن سەريامەن كىتابى شىقپاعان 29 جاسقا دەيىنگى 20 اقىن، جازۋشىنىڭ كىتابىن شىعارىپ بەرۋدى قالالىق اكىمدىككە جوبا رەتىندە ۇسىنعانبىز. باسىندا ماقۇلدانىپ ەدى، كەيىن قولداۋ تاپپاي قالدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ جازۋشىلار ءۇيىن اشۋعا ونسىز دا ءبىراز ارەكەت جاساپ جاتقاننان كەيىن ءبىز توپەشتەي المادىق. ءبىراق، بولىپ قالاتىن شىعار دەپ وتىرمىز.. .

- ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ وتكەنىنە ۇڭىلسەك، 20 - عاسىردىڭ باسىندا عانا پروزا جانرى پايدا بولعان. وعان دەيىنگى اۋىز ادەبيەتىندەگى جىرلاردا، داستانداردا اسىرەلەۋ دەگەن ءتاسىل كوپ قولدانىلادى. ءتىپتى، كوپتەگەن شىعارمالار قيال- عاجايىپقا قۇرىلعان. ءبىراق قازىر بىزدە «فەنتەزي» جانرىندا جالپاق جۇرتقا كەڭ تاراعان شىعارما جوق. قيالعا جۇيرىك ءبىزدىڭ حالىق نەگە ءوز تابيعاتىنا جاقىن جانردا كوشتەن قالدى؟ وسى جانردا جازىپ جۇرگەندەر بار ما؟

 - ادەبيەتتە قوعامنىڭ وزگەرىسىنە، ادامنىڭ سانا- سەزىمىنە بايلانىستى نەشە ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر جاسالادى. مىسالى، ءبىر كەزدە جۇرت اسقار سۇلەيمەنوۆتى ونشا قابىلداي المادى عوي. ونىڭ كۇردەلى سويلەمدەرى جالپى وقىرمانعا ونشا تۇسىنىكسىز بولدى. كەيىن بارىپ اسقاردى ءتۇسىندى. مەن قازىر ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ادەبيەتتەن ساباق بەرەمىن. ءبىز وقۋ بىتىرگەن كەزدە، 2000 -جىلدارعا دەيىن، ودان 2008 گە دەيىن ساباق بەرگەن ۋاقىتتا اسقار سۇلەيمەنوۆ، ورالحان بوكەيەۆتەر قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ترەندتە بولدى. ەندى قازىرگى ستۋدەنتتەرىمە اسقاردى جەلكەلەسەم دە وقىتىپ، تۇسىندىرە المايمىن. بۇل كوركەم ادەبيەتتى قابىلدايتىن بۋىننىڭ الماسىپ كەتۋىنىڭ كورىنىسى. ءسىز ايتىپ وتىرعان قيال- عاجايىپ دۇنيەلەر ءبىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىمىزدە بولعانى راس. ءبىراق، الەمدىك نارىققا قازاق ادەبيەتى شىعۋعا ءالى دە تالپىنىستار كەرەك. كوبىرەك ەكسپەريمەنتتەر كەرەك. راقىمجان وتاربايەۆتىڭ اتاقتى سۇحباتى بولدى عوي، «اباي جولىن» وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق، قازىرگىلەر ونى وقىمايدى» دەگەن. راقاڭ ونى ءبىلىپ ايتىپ وتىر. قازىر ادامداردىڭ 4 تومدىق ۇلكەن شىعارمالاردى وقۋعا ۋاقىتى دا جوق جانە قابىلەتى دە جەتپەيدى، مەنىڭشە.

 - كەز كەلگەن ۇسىنىس سۇرانىسقا تاۋەلدى. ءبىزدىڭ قوعام نەنى سۇرايدى، جازۋشى سونى بەرۋ كەرەك پە؟ الدە، ءوز بيىگىندە جازا بەرۋ كەرەك پە؟

- «الامان» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. 1927 -جىلى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن ماحامبەتتەردى، مۇرات موڭكە ۇلىن بەرەتىن كىتابىنىڭ اتى - «الامان» . الامان دەگەن - توبىرلىق. الامان بايگە دەيمىز. مەلس قوسىنبايەۆتىڭ ايتىستا ايتاتىنى بار: «ايقايلاپ كەلىپ قول سوققان، اعايىن مىنا — الامان» دەگەن. ول - توبىردىڭ سۇرانىسى، توبىردىڭ قۋانىشى. ياعني، شوۋلىق دۇنيەگە اكەلەتىن نارسە. قوعامنىڭ سۇرانىسى دەگەن وسىعان اكەلەدى. سول قوعامنىڭ سۇراعانىن وتەپ جاتقان شوۋلار بار قازىر. « ءازىل الەمى» بار، «جايدارمان» بار. كەشىرىڭىز، ءبىراق ول كوركەم دۇنيە ەمەس. كوركەمدىك دەگەن - تەرەڭدىكتە، كۇردەلىلىكتە. سوندىقتان، قوعامنىڭ سۇرانىسىنا بارلىق اقىن، جازۋشى ەڭكەيىپ باس يەتىن بولسا، رۋحانياتىڭىز دا، ادەبيەتىڭىز دە قۇلدىرايدى.

- ماسكەۋدە نەمەسە پەتەربۋرگتە قوعامدىق ورىنداردا ءبىراز ادامنىڭ كىتاپ وقىپ وتىرعانىن بايقاۋعا بولادى. «ورىس جازۋشىلارى وقىرمان قالاۋىمەن ساناسۋ ارقىلى وقىرمانىن قالىپتاستىردى دا، ءبىزدىڭ جازۋشىلار ءوز ستيلىندە جازامىن دەپ وقىرمانىن جوعالتىپ الدى» دەگەن پىكىر بار. بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟

- مەن ول پىكىرگە قارسىمىن. ويتكەنى اقىن، جازۋشى، راس، وقىرماندى تاربيەلەيدى. ءبىراق ول وقىرماننىڭ ىقپالىندا كەتۋ ەمەس. وقىرماندى ءبارىبىر وزىنە قاراتا ءبىلۋ. مەن ءسىز ايتىپ وتىرعان ماسكەۋدە دە، تۇركيادا دا بولدىم. بىزگە قاراعاندا قوعامدىق ورىنداردا كىتاپ وقىپ تۇرعان ادامداردى كوبىرەك كورەسىڭ. ولاردىڭ ءبارى جاھاندانۋعا بىزدەن ەرتە جەتكەن. وعان ءسال ۋاقىت كەرەك دەپ ويلايمىن. وسى ەلوردادا وتەتىن ەۋرازيالىق حالىقارالىق كىتاپ كورمەسى بار. بۇيىرسا، بيىل بەسىنشى جىل وتەدى. بۇنى مەملەكەت ۇيىمداستىرىپ وتىرعان جوق، ءبىر باسپانىڭ ۇيىمداستىرىپ وتىرعان دۇنيەسى. «فوليانت» باسپاسىنىڭ ءوز قارجىسىمەن، ءوز جوسپارىمەن وتكىزىپ وتىرعان شارۋاسى. وتكەندە تاشكەنتكە دە حالىقارالىق كىتاپ كورمەسىنە بارىپ كەلدىم. سوندا بايقاعانىم، بىزگە قاراعاندا ول جاقتا كىتاپقا سۇرانىس كوبىرەك ەكەن. بۇل كىتاپ كورمەسىن نە ءۇشىن وتكىزەدى؟ اقشا تابۋ ءۇشىن ەمەس، وقىرمان تارتۋ ءۇشىن. كىتاپ مادەنيەتىن كوتەرۋ ءۇشىن. وسىنى ءبىزدىڭ بيلىك قولىنا الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ونداي جەرگە بالالاردى كۇشتەپ اكەلۋ كەرەك. اتا- اناسىمەن كەلىپ، انا كىتاپتى الىپ بەر، مىنا كىتاپتى الىپ بەر دەپ تۇرعان بالالاردى كوردىك. كورىپ، مارقاياسىڭ. ءبىز كىتاپ مادەنيەتىنە وسىلاي قايتىپ ورالامىز.

- دامىعان ەلدەردە جازۋشى ءوز شىعارماسىنان وراسان پايدا تابادى. ءتىپتى، دوللارلىق ميلليونەرلەر شىعىپ جاتىر. 2018 -جىلى Forbes ەڭ جوعارى قالاماقى الاتىن جازۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن شىعارعاندا، ءبىرىنشى ورىندا دجەيمس پاتتەرسون ەسىمدى امەريكالىق جازۋشى تۇردى. ول ءبىر جىلدا 86 ميلليون دوللار تابىس تاپقان. ءبىزدىڭ جازۋشىلار الداعى ۋاقىتتا ءوز شىعارماشىلىعىن تابىس كوزىنە اينالدىرۋى ءۇشىن بۇگىن نەنى ىستەۋىمىز كەرەك؟

 - بۇل جەردە قازاق قالامگەرلەرىنىڭ جاعدايىنىڭ تۇزەلۋى وزىنە بايلانىستى. بىلتىر جازدىگۇنى قالالىق اكىمدىكپەن بىرلەسە قالا كۇنىنە ورايلاستىرىپ «ەۋرازيا استانالارىنىڭ قالامگەرلەرى» دەگەن فورۋم وتكىزدىك. سوندا ءبىر سەكتسيانىڭ تاقىرىبىن «ادەبي اۋدارما جانە ادەبي اگەنتتەر» دەپ قويدىق.

 - ادەبي اگەنت دەگەن كىم؟

- ادەبي اگەنت — تامىر- تانىستىعىڭ. جۇلدىزداردىڭ پروديۋسسەرلەرى بولاتىنى سەكىلدى ادەبي پروديۋسەرلەر دە بولۋى كەرەك. كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا، كىتاپتارىڭنىڭ اۋدارماسىنا بايلانىستى. بۇل بىزدە ءالى جولعا قويىلعان جوق. ادەبيەت تانىلۋى ءۇشىن، اۆتور سىرتقا ءوزىن كورسەتە الۋى ءۇشىن ول كەرەك نارسە. وسى ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەن الماتىدا باقتىگۇل ماحامبەتوۆا دەگەن اپكەمىز بار. اعىلشىنشا جاقسى بىلەدى. وسىنداي ءتىل بىلەتىن ادامداردان جاساقتالۋ كەرەك ادەبي اگەنتتەر. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنداعى ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى - ول جالپى قازاق ادەبيەتىن اۋدارىپ، تانىستىرۋعا ارەكەت جاساپ جاتقان ۇيىم. جەكەلەگەن اۆتورلار وزدەرى ارەكەت جاساپ، وزدەرى اگەنتتەرىن تاۋىپ، قاراجاتىن تابۋى كەرەك. دۋلات يسابەكتىڭ شىعارمالارى شەتەلدە شىعىپ جاتتى عوي، ديدار امانتايدىڭ كىتاپتارى شەتەلدە شىقتى، بۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ اقشاسى ەمەس. سوسىن ءبىزدىڭ اۆتورلاردا، قالامگەرلەردە سالبوكسەلىك، بويكۇيەزدىك بار. «مەن اقىنمىن، مەن جازۋشىمىن، مەنى اكىمدىك، مينيسترلىك ىزدەپ تاۋىپ السىن» دەگەن وي بار.

- قازىرگى قازاق پروزاسىن الساق، ول ءوزىنىڭ ءبىر انىق باعىتىن تاپتى ما؟

- ەكسپەريمەنتالدى كەزەڭدە تۇرمىز دەپ ويلايمىن. مىسالى، ميستيكا جانرىندا قويشىبەك مۇباراك جاقسى دۇنيەلەر جازىپ ءجۇر. ميستيكا جانرىندا تاۋەكەلگە بارىپ جۇرگەن كوپ ادامدى كورە المايسىڭ. ەكىنشى، ماقسات مالىكتىڭ شىعارمالارى قازىرگى وقىرمانعا قىزىقتىراق كورىنەدى. ەسبولات ايدابوسىن، مۇرات الماسبەك، ىرىسبەك دابەي قالامدارى قالىپتاسىپ قالعان جازۋشىلار دەر ەدىم. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اعا بۋىننان كەيىنگى لەكتە اسقار التايدى ايتۋعا بولادى. «سيرات» دەگەن رومانى بار. وسىنىڭ كەز كەلگەن ءبولىمىن الىڭىز دا، باسىنا قويىپ وقي بەرسەڭىز، تۇسىنەسىز. وسىنداي ءبىر فورمانى اكەلگەن ەدى.

- قازىر كەيبىر ەڭبەكتەر بار: ادەبيەت دەيىن دەسەڭ كوركەمدىگى جوق، ادەبي تۋىندى ەمەس دەيىن دەسەڭ، وقىرمانى بار. ءسىز ولاردى ادەبي شىعارما دەپ ايتا الاسىز با؟ مىسالى، Michael Sherimbek- ءتىڭ «ءجۇز» كىتابى، ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ شىعارىپ جاتقان كىتاپتارى بار. بۇلاردى قانداي تۋىندى دەپ اتاۋعا بولادى؟

- «قازىرگى زامانعى ءسوز ەنەرگياسى» اتتى الدىڭعى جىلى وتكىزىلگەن فورۋمدا راسۋل جۇمالى قازىرگى بلوگەرلەردى دە جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسۋ كەرەك دەگەن پىكىر ايتتى. ءبىز وسىنداي پىكىردى نەگە ايتقىزدىق؟ ويتكەنى قازىر كوركەم پروزادا ءتىل قاساڭداپ كەتتى. كوركەم ادەبيەتتە ءتىل جۇتاڭدانىپ بارا جاتىر. پروزاداعى كوركەم تىلگە قازىر مەن تۇشىنبايمىن. مەيلى، اۋەزوۆتىڭ، قاليقان، ءابىشتىڭ تىلىمەن جازا الماي- اق قويايىق. جىلدان جىلعا ءتىل جۇتاڭدانا بەرسە نە بولادى؟ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى كوركەم ادەبيەت بولا المايدى. مەن جاستارعا ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن وقىتۋشى رەتىندە دە كورەتىن پروبلەمام وسى. پروزادا دا سول، پوەزيادا دا سول. كوركەم ادەبيەت ءتىلدىڭ قورى، قورمالى، قايماعى، مايەگى. سول ءۇشىن كوركەم ادەبيەت كەرەك، ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى اتقاراتىن مىندەتى — ءتىلدى ساقتاۋ. ال جاڭاعى ءسىز ايتىپ وتىرعان ادامداردىڭ كىتابىن مەن ادەبيەت دەپ قابىلدامايمىن. كەشىرىڭىز، ول اراداعى ءبىر ءدۇبارا، ءدۇدامال، دۇرەگەي دۇنيە. بايان ماقسات قىزىنىڭ كىتابىن وقيتىندار دا، اينۇر تۇرسىنبايەۆانىڭ كىتابىن وقيتىندار دا، ءلايلا سۇلتان قىزىنىڭ كىتابىن وقيتىندار دا، مايكل شەرىمبەكتىڭ كىتابىن وقيتىندار دا كوركەم ادەبيەتتى جەتە ءتۇسىنىپ وقىعان ادامدار ەمەس، ولار - تىڭدارماندار — قۇلاقپەن قابىلدايتىندار. ونىڭ ىشىنەن بىرەۋدى ماقتاپ، ماداقتاۋعا، بىرەۋدى الداپ- ارباۋعا جەتەرلىك تاربيە الاتىن شىعار. مەن ودان كوركەم ادەبيەت تە، ەستەتيكالىق ءمان دە كورىپ تۇرعان جوقپىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور: ەربول جانات

سوڭعى جاڭالىقتار