جاھاندىق جىلىنۋعا قاتىستى بيىلعى جىلدىڭ باستى جاڭالىقتارى
ⅩⅩعاسىرعا قاراعاندا اۋا- رايىنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 0,74 گرادۋسقا كوتەرىلگەن. قازىرگى قولدانىلاتىن جەڭىل شارالار (ءوندىرىس قوقىستارىنىڭ ازايتىلۋى، ورمان كولەمىنىڭ ارتۋى) جالعاسىن تاپسا، جەر شارى بۇرىنعىدان 2 گرادۋسقا عانا ىستىق بولادى، ەگەر وسىنداي شارالاردىڭ ءوزى قولدانىلمايتىن بولسا، وندا اۋا- رايىنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 4 گرادۋسقا دەيىن ارتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالار سۋ تۇبىنە باتىپ، ادام ءولىمى جيىلەپ، تابيعي اپاتتار كۇرت ارتادى. عالىمدار مۇزدىڭ ەرۋى جىلدان جىلعا جىلدامداپ بارا جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. ب ۇ ۇ- نىڭ مۇزداردىڭ ەرۋى بويىنشا جاساعان ەسەبىنە سايكەس، 2005 -جىلدان بەرى تەڭىز دەڭگەيى XX عاسىرعا قاراعاندا 2,5 ەسە تەز كوتەرىلىپ كەلەدى. كليمات بويىنشا ب ۇ ۇ ساراپشىلارى توبى كومىرقىشقىل گازى قازىرگىدەي دەڭگەيدە (CO2) شىعارىلاتىن بولسا، مۇزدىڭ ەرۋى 2100 -جىلعا قاراي ءتورت ەسە ارتاتىنىن ەسكەرتتى. سونىمەن، 2019 -جىلى جاھاندىق جىلىنۋعا قاتىستى ەلەۋلى جاڭالىقتار:
1. 2019 -جىلدىڭ شىلدە ايى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ىستىق ايلاردىڭ ءبىرى بولدى.
2. قاتتى ىستىق سالدارىنان شىلدە ايىندا گرەنلاندياداعى مۇز قالقانىنىڭ 160 ميلليارد توننا مۇزى ەرىپ كەتتى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتاتىن بولساق، بۇل كولەمى «استانا ارەنا» ستاديونىنداي 160 ميلليون باسسەينگە تەڭ.
3. وسى ىستىق سالدارىنان انتاركتيدادان سوڭعى 50 جىل ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ايسبەرگ ءبولىنىپ شىقتى. ونىڭ سالماعى - 315 ميلليارد توننا، اۋماعى - 1636 كۆادراد شاقىرىم.
4. رەسەيدىڭ ءسىبىر ايماعىندا 26 - شىلدەدە الاپات ءورت باستالدى. 31 شىلدەدەگى دەرەكتەر بويىنشا، 3 ميلليون گەكتارعا جۋىق جەر ورتەنىپ كەتكەن. ءورتتىڭ ءتۇتىنى قازاقستاننىڭ 7 وبلىسىندا بايقالدى.
5. ا ق ش- تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا الاپات ءورت بولدى.
6. گاۆاي ارحيپەلاگىنا كىرەتىن «ۆالاكا» ارالى جەر بەتىنەن جوق بولىپ، سۋ استىنا كەتتى. «ۆالاكا» سولتۇستىك- باتىستاعى اتوللدار ىشىندەگى ۇلكەندىگى جاعىنان ەكىنشى ارال بولاتىن. ونىڭ ەنى 120 مەتر، ۇزىندىعى 1 شاقىرىم. جوعالىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان (ۇزىندىعى 80 سانتيمەتردەن 1,4 م دەيىن جەتەتىن، سالماعى 600 كەلى بولاتىن) جاسىل تەڭىز تاسباقالارىنىڭ دۇنيە ءجۇزى بويىنشا جارتىسىنان استامى وسى ارالدا ءومىر سۇرەتىن ەدى. بۇل ءالى تولىق ءتىزىم ەمەس. جاقىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جاريالاعان ەسەپ بويىنشا، سوڭعى ون جىل تاريحتاعى ەڭ ىستىق جىلدار بولعان. زەرتتەۋشىلەر كليماتتىڭ وزگەرۋى ادامزاتتىڭ وعان بەيىمدەلۋ قابىلەتىن ارتتىرادى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. سونىمەن قاتار، دۇنيەجۇزىلىك مەتەورولوگيالىق ۇيىم (د م ۇ) بيىل جاھاندىق تەمپەراتۋرا 1850-1900 -جىلدارداعى ورتاشا دەڭگەيدەن ℃1,1 جوعارى ەكەنىن مالىمدەدى. ءسىبىر ورمانىنداعى ءورت بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، پارنيكتىك گازدان شىعاتىن جىلۋدىڭ 90 پايىزىن مۇحيتتار وزىنە سىڭىرگەن.
سونىڭ سالدارىنان ماڭگىلىك مۇزدار ەرىپ جاتىر. تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلىپ ادامدار ومىرىنە قاۋىپ توندىرۋدە. قازان ايىندا تەڭىزدىڭ ورتاشا دەڭگەيى رەكوردتىق دارەجەگە جەتتى، «مۇنىڭ ءبارى گرەنلانديا 12 ايدا جوعالتقان 329 ميلليارد توننا مۇز سالدارىنان» دەيدى ماماندار. مىسالى، ۆەنەتسيادا بيىل سۋ دەڭگەيى جىلداعىدان 2 ەسە كوپ (جىلدا 110 س م كوتەرىلسە، بيىل 195 سم كوتەرىلگەن) كوتەرىلىپ، قالانىڭ باسىم بولىگىن سۋ باسىپ قالعان. كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن بوسقىندار سانى ارتتى سوڭعى ءتورت ونجىلدىقتىڭ ءارقايسىسى الدىڭعى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ىستىق بولدى. كليماتتىڭ وزگەرۋى - بولاشاق ۇرپاقتىڭ الدىندا تۇرعان كۇردەلى ماسەلە. بۇگىندە جاھاندىق جىلىنۋدىڭ سالدارىنان ميلليونداعان ادامدار زارداپ شەگۋدە.
2019 -جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا 10 ميلليوننان ادام ءوز ەلدەرىنىڭ ىشىندە بوسقىن بولعان - ولاردىڭ جەتى ميلليوننان استامى داۋىل، سۋ تاسقىنى جانە قۇرعاقشىلىق سياقتى توتەنشە اۋا رايى قۇبىلىستارىنا بايلانىستى. جىلدىڭ اياعىندا بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان بوسقىندار سانى 22 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەدى. عاسىردا ءبىر رەت بولعان اپتاپ ىستىق پەن سۋ تاسقىنى بۇگىندە تۇراقتى قۇبىلىسقا اينالدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، بيىل افريكانىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىندا قاتتى داۋىل تۇرىپ، ەۋروپا قاتتى ىستىقتان زارداپ شەكتى، ال اۋستراليا، كاليفورنيا، رەسەي جانە برازيليادا ورمان ورتتەرى تابيعاتقا ءوز زيانىن تيگىزىپ جاتىر. ءبىز كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلە الامىز با؟
قازىرگى ۋاقىتتا مادريدتە ءارتۇرلى ەلدەردىڭ وكىلدەرى 2015 -جىلى پاريج كليماتتىق كەلىسىمىن اياقتاۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدە، بۇل ەلدەردى جاھاندىق تەمپەراتۋرانىڭ ودان ءارى كوتەرىلۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتەيدى. سونىمەن، وتكەن جىلى كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا (IPCC) پارنيكتىك گازدار شىعىندارىن ازايتۋ جانە جاھاندىق ەكونوميكانىڭ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتتى. الايدا قوقىستار كوبەيمەسە ازايعان جوق. مادريد دەمەكشى، ءمادريدتىڭ «رەالى« سوڭعى «ەسپانولعا» قارسى كەزدەسۋدە جاھاندىق جىلىنۋدىڭ الدىن الۋدى قولداپ، جاسىل ءتۇستى جەيدەمەن الاڭعا شىقتى. قورىتا ايتقاندا، عالىمدار جاھاندىق جىلىنۋعا بەيىمدەلۋدى ەمەس، ونىڭ الدىن الۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر. ەگەر ادامزات الداعى 17 جىل ىشىندە جەر بەتىندەگى اۋا- رايىنا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتپەسە، جەر اتموسفەراسىنداعى وزگەرىستەردى كەيىن توقتاتا المايدى. ال اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى + 2 گرادۋستان اسىپ كەتۋىنىڭ الدىن الۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ قالادى. بۇل تۋرالى ۋترەحت ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارى «Earth System Dynamics» جۋرنالىنا كولەمدى ماقالا جاريالادى.
Massaget.kz