ماحامبەتتىڭ ازاتتىق، ازاماتتىق ويلارى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات -  حالقىمىزدا ەجەلدەن باتىرلار -  جىراۋ- جىرشى، جىراۋلار -  باتىر بولعان. ءبىر قولىنا ۇكىلى نايزا، ءبىر قولىنا دومبىرا ۇستاعان ولار حالىقتىڭ بىرلىگىن جىرلادى، سوعىستا قاشان دا اسكەردى رۋحتاندىردى.

كەزى كەلگەندە ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن حانعا دا قايمىقپاي قارسى شىعاتىن بولعان. سونداي باتىر ءھام اقىنداردىڭ سوڭعى تۇياعى ماحامبەت وتەمىس ۇلى ەدى. ول يساتايمەن بىرگە ⅩⅨعاسىرداعى شارۋالار كوتەرىلىسىن باستادى. وسى كوتەرىلىستىڭ جالىندى جىرشىسى بولدى. 1836-1838 -جىلدارى بوكەي حاندىعىندا اسا ءىرى حالىق- ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ءوتتى. ول كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەبى جەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ەدى. ماسەلەن، ىشكى ورداداعى 20 مىڭعا جۋىق وتباسى شارۋاشىلىعى جەر تاپشىلىعىنان زارداپ شەكتى. ەڭ جاقىن شۇرايلى جەرلەردىڭ ءبارىن دە ءىرى پومەشيكتەر مەن بايلار ءوزارا ءبولىسىپ الىپ قويعان بولاتىن. قاتارداعى قاراپايىم قازاقتار جەردى سولاردان جالعا الىپ پايدالاندى. قازاق اقسۇيەكتەرى ورىس پومەشيكتەرىنەن جالعا العان جەرلەردى وزدەرىنىڭ جەكە قالاۋى بويىنشا قازاق اۋىلدارىنا كوتەرىڭكى قىمبات باعاعا تاعى دا قايىرا جالعا بەرىپ وتىردى. ءسويتىپ قازاقتاردان ءار ءتۇرلى ايىپپۇلدار مەن الىم- سالىقتى ەسەلەپ الىپ تۇردى. سودان بولار ماحامبەت وتەمىس ۇلى:

 «ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي - ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.

 جاعالاي جاتقان سول ەلگە مال تولتىرسام دەپ ەدىم» - دەپ جەر جەتىسپەۋشىلىگىن، ورىستارعا بەرىلگەن ەدىل جاعالۋىنا قازاق ورنالاسسا دەپ ارماندادى. وسى جولدا قولىنا قارۋ الىپ حالىقتى كوتەرىلىسكە باستادى. رەسەي پومەشيكتەرى يۋسۋپوۆ پەن بەزبورودكونىڭ كاسپي تەڭىزى جاعاسىندا كولەمى وراسان زور جەر تەلىمدەرى بولدى. جايىق اسكەري كەڭەسى ۇلكەن جانە كىشى وزەن بويىنداعى جانە قامىس- سامارا كولدەرىنىڭ توڭىرەگىندەگى جەرلەردى ءوز پايداسىنا باسىپ الدى. جايىق بويىنداعى جەرلەردى جايىق قازاق اسكەرلەرى يەمدەندى. قازاقتاردىڭ كەسىپ ءوتىپ، جاعالاۋداعى جايىلىمداردى پايدالانۋىنا قاتاڭ تىيىم سالىندى. دالالىق قازاقتار ىشكى جاق بەتكە، ىشكى جاق قازاقتارى دالالىق سىرتقى جاق بەتكە وتە المادى. جەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى سالدارىنان قازاقتار جەردى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ شارۋالارىنان، جايىق قازاقتارىنان، جەر يەلەنۋشى ءىرى پومەشيكتەر مەن قازاق بايلارىنان قىمبات باعامەن جالعا الىپ پايدالانۋعا ءماجبۇر بولدى. جاڭگىر حان تاراپىنان سالىناتىن الىم- سالىق تۇرلەرى دە ەڭسەنى ەزىپ جىبەردى. ول ءوز جەكە باسىنىڭ پايداسىنا جيناپ الىناتىن ءبىرىڭعاي سالىق ءتۇرىن ەنگىزدى. پاتشا ۇكىمەتى حاننىڭ ءوزى جاساپ العان فيسكالدىق قارجى جۇيەسىنە ارالاسپادى. مىنە وسىنداي قيىن كۇندەرى ماحامبەت باتىر:

«اينالايىن اق جايىق، ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟

ەڭسەسى بيىك بوز وردا ەڭكەيمەي كىرەر كۇن قايدا؟

 قارا بۇلاننىڭ تەرىسىن ەتىك قىلار كۇن قايدا؟

 كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ، ساۋىت كيەر كۇن قايدا؟

كۇمبىر- كۇمبىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر كۇن قايدا؟

 تولعامالى اق مىلتىق تولعاپ ۇستار كۇن قايدا؟

 التى قۇلاش اق نايزا ۇسىنىپ شانشار كۇن قايدا؟» دەپ ۇراندادى، ازاماتتىق ويىن ازاتتىققا، تەڭدىككە ۇلاستىردى.

 1836 -جىلى حالىق كوتەرىلىسى باستالدى. ونىڭ قوزعاۋشى كۇشى قاتارداعى باقتاشى قازاقتار بولدى. كوتەرىلىس تۋىنىڭ استىنا ءبىرقاتار ستارشىندار دا جينالدى. سۇلتاندار مۇنىڭ اقىرى نە بولار ەكەن دەپ، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، بەيتاراپ قالدى نەمەسە كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى شىقتى. يساتايدىڭ جانىندا ءجۇرىپ ماحامبەت ەلدى رۋحتاندىراتىن جىرلار جازدى، ازاماتتىق ويىن اشىق ءبىلدىردى:

 «يساتاي - باسشى، مەن - قوسشى

يساتايدىڭ سول كۇندە اقتابان اتى استىندا،

 دۋلىعاسى باسىندا. زىعىردانى قاينايدى،

 استىنا مىنگەن اقتابان اق بوكەندەي وينايدى» (سوعىس ولەڭى) .

نەمەسە : «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،

ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،

ەڭكۋ- ەڭكۋ جەر شالماي،

 قوڭىر سالقىن توسكە الماي،

تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،

تەرلىگى مايداي ەرىمەي،

 التى مالتا اس بولماي،

وزىڭنەن تۋعان جاس بالا

ساقالى شىعىپ جات بولماي،

 ات ۇستىندە كۇن كورمەي،

 اشارشىلىق، ءشول كورمەي،

 وزەگى تالىپ ەت جەمەي،

ەر توسەكتەن بەزىنبەي،

 ۇلى تۇسكە ۇرىنباي،

ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي،

 تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،

 تەمىر قازىق جاستانباي،

قۋ تولاعاي باستانباي

ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟» - دەپ ەلدى ازاتتىققا، تەڭدىككە شاقىردى. 1938 -جىلعى سۇلتان ب. ايشۋاقوۆتىڭ اۋىلىن شاپپاقشى بولىپ، نەگىزگى قولدان ءبولىنىپ شىعادى. جازالاۋشى اسكەرلەردىڭ كەلىپ جەتكەندىگىنەن بەيحابار يساتايلار توبى 1838 -جىلعى 12 -شىلدە كۇنى اقبۇلاق وزەنىنىنڭ جاعاسىندا گەكە مەن بايماعانبەت سۇلتاننىڭ بىرىككەن اسكەرىنىنڭ ۇستىنەن شىعادى. وسى شايقاستا يساتايدىڭ اتىنا وق ءتيىپ ءوزى قورشاۋدا قالادى. جازالاۋشىلار توبى يساتايدى ولتىرەدى، ال ماحامبەت پەن يساتايدىڭ 14 جاستاعى ۇلى دوسماعانبەت باسقالارمەن بىرگە قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. يساتايدان ايرىلعان ماحامبەت:

 «قاناتىڭ قاتتى، موينىڭ بوس.

 يساتايدان ايرىلىپ، جالعىزدىقپەن بولدىم دوس.

 اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!

ەل قورعانى مەن ەدىم. مەن دە ايرىلدىم ەلىمنەن؛

كول قورعانى سەن ەدىڭ، سەن دە ايرىلدىڭ كولىڭنەن» - دەپ حالىققا تەڭدىك تيەتىن كۇن، جەر داۋى شەشىلەتىن كۇن الىستاپ كەتكەندىگىن ايتىپ ناليدى. ماحامبەتتىڭ ءوزى دە كوپ وتپەي -  1846 -جىلى ساتقىنداردىڭ قولىنان قازا تابادى. «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن قازاقتا ءسوز بار. حالىقتى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە باستاعان ماحامبەت باتىردىڭ ءھام اقىننىڭ رۋحتى جىرلارى، ازات ويلارى ولگەن ەمەس. ارادان 1,5 عاسىرعا جۋىق وتكەن سوڭ ماحامبەتتىڭ «ۇلى ارمانى» ورىنداپ تاۋەلسىزدىككە جەتتىك. الەمدە شەكاراسى ايقىن، باعىتى ناقتى ازات ەلگە اينالدىق.

Massaget.kz