جەتىمنىڭ باسىنان سيپا، جۇرەگىڭ جۇمسارادى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ءۇشىن بۇل دۇنيەدە بالانىڭ ءتاتتى كۇلكىسىنەن ارتىق قىزىق-قۋانىش كەمدە-كەم.

نارەستەنىڭ ومىرگە كەلگەنىن، ءتاي-ءتاي باسىپ جۇرگەنىن، ءتىلى شىعىپ تىرشىلىككە ارالاسقانىن كورۋ - اتا-انانىڭ العاشقى باقىتى دەسەك ارتىق بولماس، ءسىرا.

سول باقىتتىڭ باعاسىن ءبىلىپ، بايىبىنا بارعان اكە-شەشەدە ارمان نە؟ «بالالى ءۇي - بازار» دەيتىن بايىرعى بابالارىمىزدىڭ ءتالىمدى ءتامسىلى جۇرەك تۇبىنەن شىققان جۇيەلى ءسوزى بولسا كەرەك. ال ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ءسابيدى ءسانىم دەپ ايالايتىن اتا-انا ازايعان با؟ ازايماسا، «بالالار ءۇيى» دەگەن ۇعىم قازاق تۇرمىسىنا قايدان كەلدى؟!

ايتۋعا دا، ەستۋگە دە ەرسى ءسوزدىڭ «جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان» قازاق ءۇشىن قانشالىقتى اۋىر ەكەنى تۇسىنىكتى. بولمىسى مەن تىرشىلىگىندە تىركەلمەگەن تىركەستى العاش ەستىگەندە جاعاسىن ۇستاماعان جۇرت قالماعان شىعار. سەبەبى اشتان ولسە دە، قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە باۋىرىنان وربىگەن بالاسىن جاتتىڭ قولىنا بەرۋ دەگەن ۇعىم بولماعان. قيلى زامان، قيىن تاعدىر كورسە دە اكەسىز قالعانداردى الپەشتەپ، اناسىنان ايىرىلعانداردى ايالاپ، باۋىرىنا باسىپ، بالاسىنداي كورگەن. وسىنداي ۇلتتىق ۇلى ۇعىمنىڭ ناتيجەسىندە ۇرپاقتار ساباقتاستىعى، بالالار باۋىرمالدىعى، جاقىندار جاناشىرلىعى دەگەن سەزىمدەردىڭ الاۋى ءومىر بويى وشپەي، كەرىسىنشە ەكى وتباسى بالالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم ماحابباتى مازداي تۇسكەن. ايتا بەرسەك اڭىز سياقتى، قوزعاي بەرسەك قيال سياقتى كورىنگەن كونە كۇننىڭ وسىنداي ولجالارى بۇگىنگى قوعامنىڭ بەتتۇزەر قۇبىلاسى بولسا دەيمىز...

بەلگىلى اقىن ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلىنىڭ ايتقان مىنا ءبىر وقيعاسى شىنىمەن بۇرىنعى قازاقتىڭ بوياماسىز بەينەسىن كوز الدىمىزعا اكەلگەندەي.

«بىردە جىراۋ الماس الماتوۆ اعامىزبەن اڭگىمەلەسىپ قالدىم. قازاقتىڭ نەبىر قاسيەتى ءسوز بولدى. ارادىكتە اعانىڭ ەسىنە بالا كۇنگى ءبىر وقيعا ءتۇسىپ، ءسوز اۋانى سولاي بۇرىلدى. اكەسى ۇستاراسى قىل قاۋىپ تۇرعان ءبىر جاقىنىنا ۇنەمى شاشىن الدىرادى ەكەن. «مەن قۇمانعا سۋ جىلىتپالاپ، اكەمنىڭ شاشىن جىبىتۋگە كومەكتەسەم» دەيدى الەكەڭ. ءبىر كۇنى ءدال اكەسىنىڭ شاشىن الدىرىپ جاتقاندا ۇيگە كورشىنىڭ ەكى بالاسى كىرىپتى. ون جاستىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى اعايىندى ەكى بالا تۇل جەتىم ەكەن. اكە-شەشەسى قاپىدا جول شىرعالاڭىنان قايتىس بولعان.

سودان تۋىستارى الىپ كەتەيىن دەسە مىنا ەكى بالا «ءوز ۇيىمىزدە وتىرا بەرەمىز» دەپ كەتپەي قويعان. سودان كورشىلەرى قاراسادى دەگەندەي، وزدەرى تىرشىلىك جالعاپ جاتقانىنا دا جىلدان اسىپتى. سونىمەن نە كەرەك، الماس اعا اڭگىمەنى ءارى قاراي جالعادى. اكەسى «اينالايىن» دەگەن ءسوزدى وتە كوپ ايتادى ەكەن. ءتىپتى ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «اينالايىن» بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە جاڭاعى جەتىم بالالاردى كورگەندە اينالاسى ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە «اينالايىندى» جۇزگە جۋىق قايتالاسا كەرەك. سوندا شاشىن الىپ تۇرعان كىسى ازىلدەپ: «قوجەكە-اۋ، مەن شاشىڭىزدى الىپ جاتىرمىن، الماس سۋ قۇيىپ جۇگىرىپ ءجۇر، «اينالايىن، اينالايىن» دەگەندە سونشا اينالايىننان بىزگە دە ءبىر اينالايىن ارناساڭىزشى» دەپتى. «اكەم، «وي، اينالايىن، «اينالايىننان» ارتىق نە ءسوز بار، اينالايىن» دەدى دە، قويدى. شاش الىنىپ، شاي ءىشىلىپ، ەكى بالا شىعىپ كەتتى. سول كەزدە اكەم باعاناعى اڭگىمەنى ەسىنە الىپ، قايتا جالعادى: «جەتىمنىڭ كوزىنشە ءوز بالاڭنىڭ باسىنان سيپاۋ - جەتىمنىڭ قاقىسىن جەگەندىك. جەتىمنىڭ قاقىسىنىڭ و دۇنيەدە سۇراۋى قاتتى بولادى. الماس ەكەۋىڭ اينالايىن وسىنداسىڭدار عوي، ءالى تالاي «اينالايىن» الاسىڭدار، قولدارىڭا دەرت بەرمەسىن» دەپ باتاسىن بەردى» دەپ اڭگىمەنى ارەدىك دامىلداتتى الماس اعامىز. ارقامنان سۋىق تەر شىعىپ كەتكەندەي بولدى. جەتىمنىڭ كوڭىلى قوڭىلتاقسىپ، جاسىپ قالماسىن دەپ ونىڭ كوزىنشە ءوز بالاسىنا «اينالايىن» دەپ ايتۋدى كۇنا ساناعان يماندى اتالاردىڭ بوياماسىز پاراساتتى بولمىسىنا ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەپ بارادى. سودان «ءبىز سونداي حالىق ەدىك قوي...» دەگەن ءسوز تۇلا بويىمدى كەرنەپ تۇرىپ الدى»، دەيدى ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى.

جۋىردا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىنا بايلانىستى بىرنەشە سۇراق جولداعان بولاتىنبىز. ولاردىڭ مالىمەتىنشە، بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان 107 مەكەمە، سونداي-اق ومىرلىك قيىن جاعدايداعى بالالاردى قولدايتىن 16 ورتالىق بار ەكەن. ونىڭ ىشىندە الماتى قالاسى بويىنشا - جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان 7 مەكەمە جانە ومىرلىك قيىن جاعدايداعى بالالاردى قولداۋعا ارنالعان ءبىر ورتالىق، ال نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ارنالعان 3 مەكەمە جانە ومىرلىك قيىن جاعدايداعى بالالاردى قولداۋعا ارنالعان ءبىر ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. قوعامدا «بالا اسىراپ السام دەپ ەدىم، مەنىڭ اسىراۋعا قۇقىعىم بار ما، ول ءۇشىن قايدا بارىپ، قانداي قۇجات جيناۋىم كەرەك» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تاپپاي جۇرگەن جاندار جەتەرلىك. ونى دا بىلدىك.

مينيسترلىكتىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى ۋاقىتتا بالا اسىراپ الۋ ءۇشىن تەك قانا 8 قۇجات جەتكىلىكتى. قامقورشىلىق جانە قورعانشىلىق ورگاندار بالا اسىراپ الۋعا ۇمىتكەرلەر الەۋمەتتىك ءمانى بار اۋرۋلارمەن اۋىرمايتىنىنا، سوتتالماعاندىعىنا، سونداي-اق ولاردىڭ تۇرمىس جاعدايلارى كوتەرەتىنىنە، بالانى تاربيەلەۋ ءۇشىن بەلگىلى تابىسى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن بولۋى كەرەك. اتالعان قۇجاتتاردىڭ تىزىمىنە ءوتىنىش، جەكە باستى كۋالاندىراتىن قۇجاتتىڭ كوشىرمەسى، تۇرعىن جايعا مەنشىك قۇقىعىن نەمەسە تۇرعىن جايدى پايدالانۋ قۇقىعىن راستايتىن قۇجات (تۇرعىن ءۇي جاعدايلارىن تەكسەرىپ-قاراۋ اكتى)، جيىنتىق تابىس مولشەرى انىقتاماسى، وتباسى جاعدايى، دەنساۋلىق جاعدايى تۋرالى انىقتاماسى، سوتتالماعاندىعى تۋرالى انىقتاماسى جانە بالانى اسىراپ الۋعا جاقىن تۋىستارىنىڭ جازباشا كەلىسىمى كەرەك. بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن ورگاندار مەن ۇيىمداردى جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا تۇراقتى نەگىزدە تەكسەرۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. سوڭعى 3 جىلدا 199 نىساندى باقىلاۋ جۇرگىزىلگەن. قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى تولىق مەملەكەتتىك قامتاماسىز ەتۋدى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان جۇزەگە اسىرادى. ولاردىڭ مالىمەتى بويىنشا، جىل سايىن بالالار ۇيىندەگى تاربيەلەنۋشىلەردى باعىپ-كۇتۋگە رەسپۋبليكا بويىنشا 10 ميلليارد تەڭگە جۇمسالادى. ينتەرناتتىق مەكەمەلەردە ۇسىناتىن ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 2015-جىلعى 19- قاڭتارداعى 17№ بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن ءبىلىم بەرۋ جانە بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىندا ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر كورسەتۋ ستاندارتتارىنا سايكەس ىسكە اسىرىلادى. ستاندارتتا ۇيىمداردا ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەردى ۇسىنۋ ساپاسى مەن كولەمى جانە ۇيىمداردا ارنايى الەۋمەتتىك قىزمەت كورسەتۋ شارتتارى بەلگىلەنگەن. تۇلەكتەردىڭ ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرۋگە الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋى جانە دايىندالۋى ءۇشىن قوعامدا 16 جاستان 23 جاسقا دەيىنگى ينتەرناتتىق ۇيىمداردىڭ تۇلەكتەرى تۇراتىن 14 دەربەس جانە بالالار ءۇيى مەن بالالار اۋىلى جانىندا 15 جاس وسپىرىمدەر ءۇيى بارى بەلگىلى.

اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەرگە ءتۇسۋ كەزىندە مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپسىرىسىنىڭ %1 كۆوتاسى بەلگىلەنگەن. بالالار ءۇيى تۇلەكتەرىنىڭ جاس وسپىرىمدەر ۇيىندە تەگىن تۇرۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، مەملەكەت ولارعا كاسىپتىك دايارلىق الۋعا، جۇمىسقا ورنالاسۋعا نەمەسە ءوز ءبىلىمىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جاس وسپىرىمدەر ۇيىندە تۇرعان كەزدە بالالار ءۇيىنىڭ تۇلەكتەرى ءوز تۇرمىسىن ءوز بەتىنشە ۇيىمداستىرادى، جەكە تۇرعىن ءۇي الۋ نەمەسە وتباسىن قۇرۋ جولدارىن جوسپارلايدى. سونىمەن قاتار جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالارعا ولاردى كوللەدجدەردە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ كەزەڭىندە، دەمالىس كەزەڭىندە وزدەرى تاربيەلەنگەن ۇيىمدار مەن وتباسىلارعا بارۋ ءۇشىن جول ءجۇرۋ، تاۋلىكتىك شىعىستار زاڭنامادا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن تولەنەدى.

2014-جىلى بالالار ءۇيىنىڭ 7789 تاربيەلەنۋشىسى سارا الپىس قىزىنىڭ مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ جيناقتاۋ جۇيەسى شەڭبەرىندە ءبىلىم الۋعا جانە اقىلى نەگىزدە مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىلىم بەرۋ سالىمدارىن اشقان. «بوبەك-م ب ب ج ج» جوباسىن ىسكە اسىرۋ كەزەڭىندە 2014-جىلدان باستاپ 2018-جىلعا دەيىن ءبىلىم الۋ ءۇشىن بالالار ءۇيىنىڭ 325 تاربيەلەنۋشىسى ءبىلىم بەرۋ دەپوزيتتەرىن پايدالاندى. ونىڭ   61 ءى جوعارى وقۋ ورىندارىندا، 264 بالا كوللەدجدەردە وقيدى ەكەن.

«ءبىلىم تۋرالى» زاڭعا سايكەس جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جەتىم بالالاردى، اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى مىندەتتى تۇردە جۇمىسقا ورنالاستىرادى. سونىمەن قاتار «حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ تۋرالى» زاڭىنا سايكەس بوس جۇمىس ورىندارى بولعان جاعدايدا 16 جاس پەن 23 جاسقا دەيىنگى جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار باسىم قۇقىقتى پايدالانادى. سونداي-اق ولاردىڭ جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن ادامدار مەن جۇمىسسىزدار اراسىندا جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن جاڭا تۇرعىلىقتى جەرگە ءوز ەركىمەن قونىس اۋدارۋعا باسىم قۇقىعى بار. جەتىم بالالار مەن اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ۇيىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىزىمدىك سانىنا پايىزدىق تۇردە ۇيىمدىق-قۇقىقتىق نىسانى مەن مەنشىك نىسانىنا قاراماستان ۇيىمدار ءۇشىن كۆوتا بەلگىلەيدى.

ءيا، قالاي دەسەك تە باقىتتى بالالىقتىڭ ورنىن ەشتەڭە الماستىرا المايدى. الماستىرۋى مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى ول ادام بالاسىنىڭ تاعدىر تاقتاسىنداعى التىن ارىپپەن جازىلاتىن اياۋلى ءسات، شاتتىقتى شاق. وسى ورايدا ازىرەت سۇلتان مەشىتىنىڭ نايب يمامى باقىتجان وتكەلبايەۆتىڭ ويىن بىلگەن ەدىك. ول يسلام دىنىندە جەتىم بالانى اسىراپ الۋ ۇلكەن ساۋاپتى ءىس ەكەنىن العا تارتىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىمەن جەتىم قالعان بالاپاندار ۇلكەندەردىڭ مەيىرىمى مەن قامقورلىعىنا مۇقتاج ەكەنىن جەتكىزدى.

«بالا اسىراپ الۋ ءۇردىسى بارلىق حالىقتار عۇرپىندا دا بولدى. ءتىپتى پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س.) اسىراپ العان بالاسى بولدى. ول - ءزايد بين حاريسا. بۇل جونىندە ابدۋللا بين ومار (ر. ا.): «حاريس ۇلى ءزايد (ر. ا.) اللا ەلشىسىنىڭ (س. ع. س.) ازات ەتىلگەن قۇلى ەدى. ونى ءبىز «...ولاردى اكەلەرىمەن شاقىرىڭدار. سول اللانىڭ قاسىندا تۋراراق...» اياتى تۇسكەنگە دەيىن مۇحاممەد ۇلى ءزايد دەپ شاقىراتىنبىز»، دەيدى.

جوعارىداعى ايات تۇسكەن سوڭ ءزايد (ر. ا.) مىرزا ءوز تەگىمەن ءزايد بين حاريسا بولدى. بالا اسىراپ الۋ - ۇلكەن ساۋاپتى امال ەكەندىگىن جوعارىدا ايتتىق. جەتىم نەمەسە تاستاندى بالانى باۋىرىنا سالىپ، ءوز بالاسىنداي بار مەيىرىمى مەن قامقورلىعىنا بولەپ، بالاعا لايىقتى تاربيە بەرىپ، مەيىرىمىن اياماي، قامقورلىق ەتۋ - يسلام دىنىندە ماقتاۋلى ءىس. پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س.) جەتىم بالاعا قامقورلىق ەتۋشىنىڭ دارەجەسى جايلى: «مەن جەتىمگە قامقورشى بولعان كىسىمەن ءجانناتتا بىرگەمىن»، دەپ، سۇق ساۋساعى مەن ورتا ساۋساعىن كورسەتكەن ەكەن.

ياعني، اكە-شەشە مەيىرىمىنە مۇقتاج بالاعا قامقورلىق ەتۋدىڭ سىيى - ءجانناتتا پايعامبارىمىزدىڭ (س. ع. س.) جانىندا بولۋ. بۇل - ەڭ ۇلكەن مارتەبە. دەگەنمەن، اسىل دىنىمىزدە بالا اسىراپ الۋعا بايلانىستى ءبىرقاتار شارتتار بارىن ەسكەرگەنىمىز دۇرىس. ءبىرىنشى، قۇران كارىم ۇكىمى بويىنشا، كىسىگە اسىراعان بالاسىن ءوز تەگىنە جازىپ، وعان بەل بالاسىنا عانا ءتان قۇقىقتار بەرۋگە تىيىم سالىنادى.

اسىراندى بالا اسىراۋشىنىڭ ەتجاقىن ايەل تۋىستارىن اپكە-قارىنداس دەپ ولارمەن ماحرام رەتىندە ارالاسۋى شاريعاتقا ساي ەمەس. تەگى مەن قانى بوتەن بولعان سوڭ مۇنداي قارىم-قاتىناسقا تىيىم ەتىلەدى. بۇل اسىراندى بالانى جاتسىنۋ ەمەس، تەك پەن قاندى قۇرمەت ەتۋ جانە شاريعات تالابىن ورىنداۋ. ەكىنشى، بالادان ونىڭ اتا-تەگىن جاسىرىپ، بالا ساناسىنا «سەن مەنىڭ بالامسىڭ، سەنىڭ رۋىڭ مىناۋ» دەپ، اسىراۋشىنى اتا-انا دەپ قابىلداتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنادى. ءۇشىنشى، قامقورشى ءوزى اسىراعان بالاعا دۇنيە-مۇلكىن ميراس ەتىپ ەمەس، كوزى تىرىسىندە سىيلىق رەتىندە بەرۋىنە جانە وسيەت رەتىندە دۇنيەسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ ىشىنەن بەرۋگە قۇقىلى»، دەيدى باقىتجان ءمۇپتىادىل ۇلى.

جەر بەتىندە جەتىمنىڭ كوز جاسىنان اۋىر تامشى جوق شىعار، ءسىرا. سونى تۇسىنگەن مەملەكەتىمىز مەيلىنشە مەيىرىمدىلىك تانىتىپ، اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بالالاردى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، اياقتان تۇرىپ كەتۋىنە قولۇشىن بەرۋدە. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىندە، مۇمكىندىگىڭ جەتسە جەتىمنىڭ باسىنان سيپا، جۇرەگىڭ جۇمسارادى دەگىمىز كەلەدى.

«ەگەمەن قازاقستان»